Publicystyka - ngo.pl

Możliwość odpisania maksymalnie 1% podatku dochodowego od osób fizycznych na rzecz organizacji pożytku publicznego wprowadzona została ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w 2003 roku. Podatnicy po raz pierwszy mogli z tej możliwości skorzystać w 2004 roku.

Pomysł takiego rozwiązania przywędrował do nas z innych krajów Europy Środkowej, w których został wcześniej z powodzeniem zastosowany. Początkowo, o czym już mało kto dziś pamięta, odpis polegał na tym, że podatnik rozliczając się co roku z fiskusem mógł odpisać od podatku należnego kwotę nie większą niż 1% tego podatku, pod warunkiem, że wpłacił ją wcześniej na konto wybranej organizacji pożytku publicznego. Było to rozwiązanie bliskie odpisowi od darowizn na cele pożytku publicznego, tyle tylko, że darowizny są odpisywane od dochodu, a 1% od podatku. 

Od 2008 roku mechanizm przybrał obecny kształt, polegający na tym, że podatnik co roku sporządzając roczne zeznanie podatkowe może wskazać w nim kwotę, nie większą niż 1% należnego podatku, która ma zostać przekazana wybranej organizacji pożytku publicznego. Środki na konto organizacji przekazuje administracja skarbowa z należnego państwu podatku. Ta zmiana spowodowała zresztą gwałtowny wzrost liczby podatników korzystających z odpisu 1%, a co za tymi idzie środków przekazywanych organizacjom pożytku publicznego.

Odpis 1% nie jest darowizną, obywatel nie przekazuje organizacji swoich pieniędzy. Istotę 1% można streścić najprościej w taki sposób: państwo daje każdemu podatnikowi prawo decydowania o tym, na jakie ważne cele społeczne realizowane przez organizacje pożytku publicznego ma być przeznaczony 1% podatku, który należy się państwu. Organizacje pożytku publicznego to przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje, którym sąd po spełnieniu wymaganych prawem warunków, przyznał taki status. Realizują ważne cele społecznie użyteczne, które za pomocą odpisu 1% mogą wspierać podatnicy. Takich organizacji jest ponad 9 tysięcy^[1], podatnicy mają więc wybór pomiędzy różnymi celami, formami i skalą prowadzonych przez nie działań. Odpis 1% ma przede wszystkim zachęcać obywateli do myślenia o dobru wspólnym i świadomego wspierania tych dziedzin życia społecznego, które wymagają doinwestowania za pośrednictwem organizacji pożytku publicznego. Dla organizacji 1% to dodatkowe, w niektórych przypadkach główne, źródło finansowania działalności służącej zaspokajaniu różnych potrzeb społecznych.

Podatnicy z biegiem czasu oswajali się z 1%, co przekładało się na rosnącą z roku na rok liczbę osób, które korzystały z odpisu oraz ogólną kwotę przekazywaną organizacjom pożytku publicznego. W pierwszym roku, w którym można było dokonać odpisu, czyli w 2004, z tej możliwości skorzystało 80 tys. podatników przekazując łącznie 10,4 mln złotych. W 2021 roku odpisu dokonało 15,3 mln podatników, a łączna przekazana przez nich kwota to 972,7 mln zł. Szacuje się, że w 2022 roku podatnicy opiszą łącznie około 1 mld złotych. Oczywiście warunkiem niezbędnym do dokonania odpisu, poza dobrą wolą podatnika, jest odprowadzanie przez niego podatku należnego państwu. Jeżeli podatnik podatku nie płaci, to nie może przekazać 1%.

Polski Ład zmienił w sposób istotny system podatkowy w Polsce. Należy zastrzec, że jego konsekwencje są bardzo trudne do oszacowania, brakuje aktualnych danych dotyczących rozliczenia podatku PIT i rzetelnych wyliczeń dotyczących przewidywanych skutków wprowadzonych zmian. Można jednak z całą pewnością powiedzieć, że Polski Ład spowoduje zmniejszenie liczby podatników, którzy będą płacić podatek należny, co jest skutkiem przede wszystkim podniesienia kwoty wolnej od podatku z 8 tys. do 30 tys. złotych rocznie. Dzięki temu kilka milionów osób przestanie płacić PIT, a co za tym idzie utraci prawo do dokonania odpisu 1%. Konsekwencją tego będzie zmniejszenie środków przekazywanych na rzez organizacji pożytku publicznego.  

Zdaniem ekspertów ta strata w odniesieniu do łącznej kwoty odpisu nie będzie proporcjonalna do zmniejszenia się liczby podatników, po pierwsze dlatego, że większość tych osób dotychczas osiągała niewielkie dochody, więc ich udział w ogólnej kwocie odpisywanej w ramach 1% nie jest duży, po drugie zwiększą się podatki osób najlepiej zarabiających, co zniweluje nieco przewidywaną stratę. Trudno o dokładne wyliczenia, ale szacuje się, że kwota odpisu wskutek wejścia w życie Polskiego Ładu zmniejszy się o ok. 6%^[2]. Warto jednak zwrócić uwagę, że spadek wpływów z 1% nie rozłoży się równomiernie, najbardziej ucierpią na tym te organizacje, które pozyskują liczne, ale niewielkie wpłaty od osób o niskich dochodach. W ich przypadku Polski Ład może spowodować nawet redukcję wpływów do zera.

W odpowiedzi na sygnały o możliwych negatywnych konsekwencjach Polskiego Ładu dla odpisu 1% premier, już w połowie stycznia, zapowiedział wprowadzenie mechanizmu, który będzie rekompensować przewidywane mniejsze wpływy organizacji pożytku publicznego. Pod koniec marca rząd przedstawił projekt ustawy wprowadzającej zmiany podatkowe, które w dużej rezygnują z rozwiązań wprowadzonych w ramach Polskiego Ładu, pozostawiając jednak kwotę wolną od podatku na poziomie 30 tys. złotych^[3]. Jedną z najważniejszych zmian w tym projekcie jest obniżenie z 17% do 12% stawki podatku obowiązującej w pierwszym przedziale skali podatkowej, do którego należy ok. 95% podatników.

Wejście w życie zaproponowanych przez rząd rozwiązań pogłębi negatywne skutki dla odpisu 1%. Po pierwsze dlatego, że, jak szacuje sam rząd, spowoduje to powiększenie o kolejne kilka milionów liczby obywateli, którzy nie będą płacić podatku. Nie jest jasne, jak rząd to wyliczył, ale podał, że w konsekwencji wprowadzenia proponowanych zmian liczba osób niepłacących podatku zwiększy się dwukrotnie, do ponad 15 milionów. To powiększy znacząco liczbę obywateli, którzy utracą prawo do korzystania z 1%, a także zmniejszy pulę środków przekazywanych organizacjom pożytku publicznego. Do zmniejszenia wpływów przyczyni się w sposób istotny obniżenie podatku z 17 do 12%. Według rządu, choć nie znany jest sposób kalkulacji tej kwoty, w 2023 wpływy z odpisu 1% w porównaniu do 2022 roku zmniejszą się o 194 miliony złotych, czyli o ok. 20%. Uproszczone i bardzo przybliżone szacunki wskazują, że może być to strata większa, sięgająca nawet 30%.

We wspomnianym projekcie zmian podatkowych przedstawionym przez rząd w marcu, zgodnie z obietnicą premiera, znalazł się również mechanizm wyrównania strat z tytułu 1%. Zapisy dotyczące tego rozwiązania nie są do końca klarowne i precyzyjne, ale ma ono polegać na tym, że, jeżeli w 2023 roku i w latach następnych, ogólna kwota odpisu 1% co roku będzie mniejsza od tej z 2022 roku, to organizacje pożytku publicznego dostaną wyrównanie (takie określenie stosowane jest w projekcie). Przy czym porównywane będą ogólne kwoty realnie odpisane w kolejnych latach z kwotą z 2022 roku, ale indeksowaną o wskaźnik średniookresowej dynamiki wartości produktu krajowego brutto w cenach bieżących. Pojedyncze organizacje otrzymają wyrównanie proporcjonalne do udziału kwoty pozyskanej w danym roku, na przykład 2023, w ogólnej kwocie odpisu 1% w 2023 roku.

Sama idea wyrównania wydaje się być słuszna, zwłaszcza wobec przewidywanej dużej skali strat, choć nie rozwiąże ona wszystkich problemów. Nie przywróci prawa do odpisu, ale bez radykalnej zmiany tego mechanizmu nie jest to możliwe. Może natomiast i taka jest jego idea, zrekompensować zmniejszone wpływy.

W propozycji rządowej są dwa elementy, które wydają się być użyteczne i korzystne dla organizacji pożytku publicznego i dla obywateli. Pierwszy to wspomniana wcześniej indeksacja kwoty bazowej z 2022 roku, która w jakiejś mierze pozwoli, przynajmniej w części, uwzględnić skutki inflacji. Drugi element to obowiązek upubliczniania co roku przez Ministra Finansów wykazu wszystkich organizacji pożytku publicznego wraz z informacją o pozyskanych przez nie kwotach z odpisu i z wyrównania, co powoduje, że efekty działania mechanizmu wyrównawczego będą jawne i publicznie dostępne dla każdego.

Cały mechanizm wydaje się jednak nielogiczny i nie spełnia swojej podstawowej funkcji polegającej na wyrównaniu realnie poniesionych przez organizacje strat. Przede wszystkim dlatego, że wielkość wyrównania nie jest związana z różnicą pomiędzy wpływami w poszczególnych latach a wpływami w 2022 roku. Tego związku nie ma ani na poziomie ogólnej kwoty, ani na poziomie kwot pozyskanych przez poszczególne organizacje. Wydaje się więc, że nie ma więc znaczenia czy ogólna kwota pozyskana w 2023 roku będzie niższa od tej z 2022 o złotówkę czy o 100 milionów złotych. Nie ma też znaczenia, ile straciła konkretna organizacja, liczy się to, jaki jest udział jej wpływów w ogólnej puli pozyskanych środków. Przy korzystnym rozkładzie tych udziałów może się nawet zdarzyć tak, że wyrównanie otrzyma organizacja, która nie tylko nie straciła, ale ma nawet większe wpływy niż w 2022 roku.

Przy proponowanym przez rząd sposobie kalkulacji globalna kwota wyrównania zarówno na poziomie ogólnej kwoty, jak i kwot pozyskanych przez poszczególne organizacje, zależy od rozkładu pozyskanych kwot. Im więcej będzie organizacji, które pozyskały bardzo duże roczne wpływy, tym ogólna wyrównania będzie większa. Jest to mechanizm korzystny dla organizacji pozyskujących najwięcej. Im większy będzie udział środków pozyskanych przez organizację w ogólnej kwocie, tym większe wyrównanie otrzyma. Z wstępnych symulacji wynika, że wyrównanie może być wyraźnie odczuwalne dla organizacji pozyskujących co najmniej milion złotych rocznie. W konsekwencji z proponowanych rozwiązań skorzysta niewielka grupa organizacji. W 2021 roku organizacji, które pozyskały co najmniej milion złotych było tylko 111, czyli mniej niż 2% wszystkich, ale łączna kwota, którą pozyskały wyniosła 698,5 mln złotych, co stanowiło prawie 72% globalnej kwoty pozyskanej z 1% w 2021 roku.

Proponowany mechanizm pozbawi możliwości wyrównania organizacje, których wpływy w wyniku zmian podatkowych spadły do zera. Więcej, z szacunkowych wyliczeń wynika, że pozbawione możliwości wyrównania będą organizacje, których wpływy będą mniejsze niż 50 tys. złotych, bo wyrównanie wyliczone według proponowanej kalkulacji będzie w ich przypadku wynosić mniej niż grosz. Dotyczy to większości organizacji pożytku publicznego, bo w 2021 roku organizacji, które pozyskały mniej niż 50 tys. złotych było ponad 7,5 tysiąca, co stanowiło 86% wszystkich, które otrzymały 1%. Ale zebrały one łącznie ok. 63,4 mln złotych, co stanowiło 6,5% ogólnej kwoty, a to automatycznie przekłada się dla nich na niewielkie bądź zerowe wyrównanie.

Dodatkowym problemem jest to, że mechanizm wyrównawczy jest proponowany w marcu, kiedy w toku jest kampania pozyskiwania odpisu 1%, a jej wynik, według propozycji rządu, będzie miał wpływ na przyszłe wyrównania.

To, że rząd odbiera kilku milionom obywateli prawo do odpisu 1%, co przełoży się na zmniejszenie środków przekazywanych organizacjom pożytku publicznego, jest wystarczającym uzasadnieniem do wprowadzenia mechanizmu, który to zrekompensuje. Ale taki mechanizm musi uwzględniać realnie utracone wpływy z 1% na poziomie każdej organizacji i wyrównywać je do poziomu wpływów z 2022 roku z uwzględnieniem inflacji. W ten sposób państwo bezpośrednio wyrównuje straty finansowe i „zastępuje” niejako kilka milionów obywateli, które pozbawiło prawa do dokonywania odpisu.

Takie rozwiązanie pozwalałoby rzeczywiście rekompensować utracone wpływy z odpisu 1%. Głównym i chyba jedynym argumentem ze strony rządu przeciw wyrównywaniu realnych strat organizacji jest to, że taki mechanizm zachęcałby organizacje do bierności w pozyskiwaniu 1%, bo i tak dostaną, począwszy od 2023 roku, pieniądze od państwa. Temu zagrożeniu można przeciwdziałać wprowadzając mechanizm wyrównawczy na przykład na 2-3 lata, żeby dać organizacjom czas na odbudowanie swojego jednoprocentowego zaplecza uszczuplonego wskutek zmian podatkowych.

Można także - i to wydaje się najmniej organizacyjnie kłopotliwym rozwiązaniem - zwiększyć poziom odpisu. Skoro rząd sam wyliczył, że ogólna kwota zmniejszy się w 2023 roku o 20%, to odpis można byłoby zwiększyć do 1,2%. Biorąc pod uwagę, że te straty realnie mogą być większe i uwzględniając inflację być może powinien być to odpis 2%, tak, jak to jest na przykład na Słowacji czy na Litwie.

Warto rozważyć powyższe propozycje, bo każda z nich wydaje się bardziej użyteczna niż ta, która zawarta jest w obecnym projekcie ustawy. Niezależnie od tego, co ostatecznie wyniknie z projektowanych zmian, organizacje pożytku publicznego powinny we własnym zakresie starać się zrekompensować – przynajmniej w części - przewidywane straty. Na przykład przekonując kilka milionów podatników, którzy dotychczas nie korzystali z odpisu, a po zmianach podatkowych będą mieli nadal taką możliwość, do przekazywania swojego 1%. Organizacje powinny również zachęcać do większego niż dotychczas wykorzystywania przez obywateli darowizn, zachęcając do tego także możliwością odpisania ich w 6% od dochodu. Nie wiadomo, ile osób przekazuje darowizny na działalność pożytku publicznego, ale liczba tych, którzy je odpisują w ostatnich latach wyraźnie spadła. W 2019 roku z odpisu od darowizn skorzystało ok. 335 tysięcy podatników, co stanowiło mniej niż 2% wszystkich rozliczających się z fiskusem.

^[1] wykaz organizacji pożytku publicznego dostępny jest pod adresem: https://niw.gov.pl/opp/wykaz-opp

^[2] businessinsider.com.pl/twoje-pieniadze/polski-lad-a-1-proc-pit-rodzice-dzieci-zniepelnosprawnosciami-dostali-rykoszetem/kq4fx2t

^[3] projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 24 marca 2022: https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12358002/katalog/12863959#12863959

Tomasz Schimanek, ekspert Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce.

Polski Ład może znacznie zmniejszyć kwoty, które organizacje pożytku publicznego otrzymują w ramach 1%, dlatego rząd planuje mechanizm wsparcia. W lutym, po zapowiedzi premiera, prowadziliśmy w portalu debatę. Zachęcamy do przypomnienia sobie, co na ten temat pisali zaproszeni do debaty społecznicy i społeczniczki -  Czy 1% przegra z Polskim Ładem?