Publicystyka - ngo.pl

Celem artykułu jest przybliżenie koncepcji opracowania wzorca statutu stowarzyszenia rejestrowego w celu włączenia rejestracji stowarzyszeń w system S24 (umożliwiający elektroniczną jednodniową rejestrację podmiotów). Włączenie stowarzyszeń w system S24 mogłoby znacznie przyspieszyć ich rejestrację w Krajowym Rejestrze Sądowym. Obecnie proces ten trwa – w zależności od sądu – od kilku tygodni do kilku miesięcy, co utrudnia możliwości zrzeszania się. Koncepcja opracowania wzorca statutu stowarzyszenia rejestrowego opiera się na stosowanych rozwiązaniach dla niektórych typów spółek. W artykule przedstawiono także działania podjęte przez stronę pozarządową na rzecz wdrożenia powyższego rozwiązania oraz krótko przypomniano najważniejsze zmiany prawne podejmowane w ostatnich trzydziestu latach, mające wpływ na rejestrację stowarzyszeń w Polsce.

Możliwość tworzenia stowarzyszeń jest realizacją gwarantowanej przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wolności zrzeszania się zgodnie z Powszechną deklaracją praw człowieka oraz Międzynarodowym paktem praw obywatelskich i politycznych. W praktyce zakładanie stowarzyszeń w Polsce jest mocno sformalizowane, co utrudnia proces zrzeszania się. Formalizm ten wiąże się ze specyfiką samego procesu ubiegania się o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, którego kluczowym elementem jest badanie przez sąd rejestrowy zgodności statutu stowarzyszenia z przepisami prawa. Proces ten jest charakterystyczny dla podmiotów nie tylko społecznych, ale także gospodarczych, między innymi spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. W wypadku tych ostatnich ustawodawca przewidział pewne ułatwienia, minimalizujące możliwość popełnienia błędu na etapie rejestracji – mowa tu o wzorcu umowy spółki, który pozwala ominąć etap badania jej zgodność z przepisami prawa.

Zastosowanie koncepcji wzorca – czyli określonego przepisami prawa wielowariantowego szablonu dokumentu – może być także wykorzystane w zapewnieniu szybszej rejestracji stowarzyszeń. W niniejszym opracowaniu koncepcja ta zostanie przedstawiona szerzej. Opisane zostaną również prace podjęte przez stronę pozarządową nad wzorcem statutu stowarzyszenia i nad propozycjami potrzebnych zmian oraz działania na rzecz wdrożenia powyższego rozwiązania.

Aktem prawnym regulującym tworzenie stowarzyszeń w Polsce jest Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2261). Ustawa reguluje tworzenie stowarzyszeń mających osobowość prawną, określanych w regulacji mianem stowarzyszenia – i będących przedmiotem poniższych rozważań – oraz uproszczonej formy stowarzyszenia, czyli niemających osobowości prawnej stowarzyszeń zwykłych, podlegających pod ewidencję starosty (mniej popularna forma zrzeszania się).

Ważną datą dla rejestracji stowarzyszeń był 1 stycznia 2001 roku, czyli wejście w życie przepisów Ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 112, z późn. zm.). Od tego czasu do dziś stowarzyszenia rejestrowane są właśnie w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Na kolejną ważną zmianę w zakresie zakładania stowarzyszeń – najważniejszą po 1989 roku – trzeba było czekać niemal piętnaście lat. Zmiana ta nie nastąpiłaby bez dużego zaangażowania strony pozarządowej (https://ofop.eu). Mowa o Ustawie z dnia 25 września 2015 roku o zmianie ustawy Prawo o stowarzyszeniach oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1923). Na skutek tej regulacji obniżono liczbę osób niezbędnych do założenia stowarzyszenia z piętnastu do siedmiu, wyłączono udział organów administracji z procesu rejestracji stowarzyszenia i wykreślono artykuł wskazujący, że sąd miał rozpoznawać wniosek niezwłocznie, a rozstrzygnięcie powinno nastąpić nie później niż w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia wniosku. Dzięki temu do stowarzyszeń stosuje się art. 20a ust. 1 Ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, zgodnie z którym sąd rejestrowy na rozpoznanie wniosku ma siedem dni.

Najnowsza zmiana jest związana z wejściem w życie 1 lipca 2021 roku przepisu Ustawy z dnia 26 stycznia 2018 roku o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 398), zgodnie z którym wnioski dotyczące podmiotu podlegającego wpisowi do rejestru przedsiębiorców składa się wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Tym sposobem dla wszystkich stowarzyszeń prowadzących działalność gospodarczą obowiązkową formą składania wniosków do Krajowego Rejestru Sądowego jest forma elektroniczna (stowarzyszenia takiej działalności nieprowadzące wciąż mogą składać wnioski papierowe).

Zgodnie z przywołanym już art. 20a ust. 1 Ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym sąd rejestrowy ma siedem dni na rozpoznanie wniosku o założenie stowarzyszenia. Termin ten jest terminem instrukcyjnym. Terminy instrukcyjne są postulatami wykonania czynności w ustalonym przez ustawę terminie. Ich przekroczenie nie wywołuje skutków w zakresie ważności czy skuteczności dokonanej przez sąd czynności (Jadłowski 2017).

W praktyce proces założenia stowarzyszenia trwa znacznie dłużej. Oficjalnych danych brakuje, ponieważ sprawozdania sądów nie zawierają wprost informacji o średnim czasie rejestracji podmiotu w Krajowym Rejestrze Sądowym, ale praktyka wskazuje, że waha się on – w zależności od sądu – od kilku tygodni do kilku miesięcy (Gajos-Kaniewska 2015). Wspomniane składanie wniosków za pośrednictwem systemu teleinformatycznego – obligatoryjne od 1 lipca 2021 roku dla stowarzyszeń prowadzących działalność gospodarczą – zniwelowało możliwość popełniania błędów w samych formularzach Krajowego Rejestru Sądowego, nie wykluczyło ich jednak w przedmiocie załączanych dokumentów, w tym – przede wszystkim – statucie. Statuty nowo powstających podmiotów – na co również wskazuje praktyka – najczęściej tworzone są na podstawie publicznie dostępnych w Internecie statutów organizacji istniejących, jako ich kopie lub połączenia zapisów z kilku różnych dokumentów. Mamy tu więc do czynienia z procesem wypracowywania całości zapisów nie zgodnie z przepisami ustawy, ale na podstawie dokumentów już wytworzonych (najczęściej również inspirowanych nie ustawą, lecz innymi statutami). Zmieniane są tylko pojedyncze informacje (kluczowe są tutaj z pewnością cele stowarzyszenia), a przy łączeniu zapisów z różnych publicznie dostępnych dokumentów nierzadko dochodzi do przypadkowego umieszczania zapisów niespójnych z innymi zapisami w statucie.

Osobnym zagadnieniem jest tu niejednolite orzecznictwo – powoduje ono, że część sądów kwestionuje określone zapisy, co dodatkowo wydłuża proces. Wiele organizacji nie chce odwoływać się od orzeczeń sądu nawet wówczas, gdy nie jest przekonana o ich zasadności. System odwoławczy jest dla organizacji nieprzyjazny i znacznie wydłuża proces rejestracji. Regulacje dotyczące trybu odwoływania się od orzeczeń Krajowego Rejestru Sądowego znajdują się w Ustawie z dnia 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 poz. 1805, z późn. zm.), nie są one jednak proste do zrozumienia dla osoby bez przygotowania prawnego. Osobie takiej trudno może być nawet wybrać właściwy tryb – choć do rozstrzygnięć przysyłanych przez sąd dołączone jest pouczenie o możliwości wniesienia odwołania i sąd taki tryb wskazuje – a co dopiero przygotować pismo i odpowiednio je uargumentować (https://poradnik.ngo.pl). 

Samo wykorzystanie systemu teleinformatycznego nie przyspiesza więc rejestracji stowarzyszeń. Kluczowym elementem jest wzorzec statutu.

Jak wspomniano na wstępie, wzorzec jest określonym przepisami prawa wielowariantowym szablonem dokumentu. Ingerencja w treść wzorca jest niedopuszczalna. Założyciele mogą jedynie wybrać warianty uregulowania lub uzupełnienia określonych postanowień wzorca, o ile są one wyraźnie dopuszczone w ramach dokumentu. Jest to powiązane z tym, że sąd nie bada wówczas treści dokumentu – jak bowiem wskazano, treść ta jest już określona przepisami prawa. Koncepcja wzorca stosowana jest również w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, na przykład w Portugalii (Zagrobelny 2015).

Koncepcja wykorzystania wzorca w rejestracji podmiotu w Krajowym Rejestrze Sądowym i znacznego przyspieszenia tym sposobem jego powstawania w praktyce stosowana jest już od przeszło dziesięciu lat. Ustawą z dnia 1 kwietnia 2011 roku o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2011 Nr 92, poz. 531), której zapisy weszły w życie z dniem 1 stycznia 2012 roku, ustawodawca wprowadził możliwość zawiązania i zarejestrowania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z wykorzystaniem wzorca umowy udostępnionego w formie elektronicznej. Bezpośrednio z tym związany był przepis wprowadzający jednodniowy termin na rozpoznanie wniosku o wpis spółki z ograniczoną odpowiedzialnością utworzonej przy wykorzystaniu wzorca umowy. Jest to termin instrukcyjny, ze względu jednak na elektroniczną formę komunikacji z sądem rejestrowym oraz standardowość umowy spółki i wniosku ustawodawca przewidywał znaczne uproszczenie postępowania rejestrowego i jego istotne skrócenie (Uzasadnienie 2010, s. 11). Kluczowe znaczenie w projektowanym rozwiązaniu miał właśnie wspomniany wzorzec umowy spółki.

W uzasadnieniu do omawianej ustawy wskazywano, że celem projektowanej noweli jest ułatwienie i znaczne przyspieszenie zakładania spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, a także uproszczenie związanej z tym procedury. Podkreślano, że realizowane badania nad prowadzeniem działalności gospodarczej w Polsce i na świecie dowodzą, że czas rejestracji spółki ma doniosłe znaczenie z punktu widzenia znoszenia barier w rozpoczynaniu działalności gospodarczej, a wprowadzenie możliwości rejestrowania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przy wykorzystaniu Internetu stanowi naturalną konsekwencję postępującej elektronizacji obrotu prawnego (Uzasadnienie 2010, s. 3). Ustawodawca przewidywał, że z elektronicznej ścieżki będzie korzystać większość podmiotów, wskazując, że praktyka innych krajów pokazuje, że po wdrożeniu takiego sposobu rejestracji korzysta z niego około 70 procent spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (Uzasadnienie 2010, s. 2).

Rozwiązanie sprawdziło się na tyle, że kilka lat później, Ustawą z dnia 28 listopada 2014 roku o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 4), rozciągnięto możliwość użycia wzorca na kolejne spółki – spółkę jawną i komandytową, a od 1 lipca 2021 roku z wykorzystaniem wzorca umowy można w Krajowym Rejestrze Sądowym zakładać nowy typ spółki kapitałowej – prostą spółkę akcyjną (PSA). Wprowadzeniu prostej spółki akcyjnej towarzyszyły pewne wątpliwości natury prawnej (por. interpelacja numer 25337 w sprawie prostych spółek akcyjnych), ale odnosiły się one bardziej do samej formy prawnej niż do ścieżki rejestracji z wykorzystaniem wzorca.

Obecnie w systemie S24 z wykorzystaniem wzorca i z jednodniowym instrukcyjnym terminem rozpatrzenia wniosku możemy założyć więc cztery typy podmiotów gospodarczych – spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę jawną, spółkę komandytową i prostą spółkę akcyjną.

Wszystkie przytoczone argumenty użyte dziesięć lat temu względem wprowadzanego rozwiązania dla spółek można zasadnie przywołać przy omawianiu postulatów o wykorzystanie wzorca statutu przy rejestracji stowarzyszenia. Warto przy tym uzupełnić je o argument sięgających już przeszło dekadę praktyk w stosowaniu tego rozwiązania przez Krajowy Rejestr Sądowy i jego słuszności, czego potwierdzeniem są między innymi kolejne, opisane wyżej, nowelizacje rozciągające rozwiązanie na różne formy spółek.

Wśród korzyści, jakie płyną z założenia spółki w systemie S24, wymienianych w rządowym serwisie informacyjno-usługowym dla przedsiębiorców, przywołuje się między innymi możliwości załatwienia wszystkich formalności bez wychodzenia z domu (przez Internet), intuicyjność systemu, zamieszczenie w systemie wszystkich standardowych dokumentów czy niższe opłaty związane z uniknięciem konieczności wizyty u notariusza oraz niższą opłatą sądową (250 złotych zamiast 500 złotych) (https://www.biznes.gov.pl). Wszystkie te korzyści mogą pojawić się również w wypadku stowarzyszeń – choć wciąż kluczową będzie samo szybsze założenie organizacji – z mniejszym znaczeniem korzyści związanych z niższymi opłatami, założenie stowarzyszenia nie wiąże się bowiem z wizytą u notariusza, ponadto gdy stowarzyszenia nie rejestruje się również w rejestrze przedsiębiorców, nie ponosi się opłat sądowych. Jednocześnie jednak dla stowarzyszeń rejestrujących się w rejestrze przedsiębiorców w ramach S24 – oczywiście przy założeniu wdrożenia rozwiązania – w pełni zasadne wydaje się obniżenie opłat rejestracyjnych, analogicznie jak dla spółek.

Wśród ograniczeń tego rozwiązania rządowy portal wymienia mniejszą elastyczność ukształtowania umowy spółki, brak możliwości modyfikacji roku obrotowego i fakt, że – w wypadku zakładania spółki, której obowiązkowym warunkiem powstania jest zgromadzenie kapitału zakładowego – kapitał będzie można pokryć wyłącznie wkładami pieniężnymi (https://www.biznes.gov.pl). W wypadku stowarzyszenia jedynym z powyższych ograniczeń byłoby pierwsze spośród wymienionych, czyli mniejsza elastyczność ukształtowania zapisów statutu stowarzyszenia. Na marginesie warto zauważyć, że wskazywane dla spółek ograniczenie w postaci obowiązku pokrycia wkładu wyłącznie wkładami pieniężnymi nie wydaje się zbyt uciążliwe (w wypadku prostej spółki akcyjnej może być to złotówka, wyższa kwota – co najmniej 5 tysięcy złotych – dotyczy spółek z ograniczoną odpowiedzialnością).

Wdrażanie rozwiązania w wypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością wiązało się ze zniesieniem wymogu aktu notarialnego dla umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zawieranej przy wykorzystaniu wzorca umowy. Była to ważna zmiana, niezbędna dla przyspieszenia procesu. Przy wdrażaniu rozwiązania dla stowarzyszeń identyfikuje się potencjalne ograniczenie związane z większą niż w wypadku spółki liczbą osób niezbędnych do założenia podmiotu czy – uściślając – z formą, w jakiej osoby te mają dokonać aktu założenia stowarzyszenia i w jakiej mają potwierdzić ten fakt. Dotychczas zebrania założycielskie dokumentowano podpisami tradycyjnymi, szczególnie forma ta dotyczyła listy obecności. Przy projektowaniu rozwiązania dla stowarzyszeń warto mieć na uwadze możliwości, jakie daje między innymi Profil Zaufany.

Na marginesie powyższych rozważań można wskazać, że podobną praktykę – opracowanie wzorca – zastosowano przy innym podmiocie społecznym, czyli „nowych” kołach gospodyń wiejskich (mowa tu o kołach gospodyń wiejskich, których funkcjonowanie reguluje Ustawa z dnia 9 listopada 2018 roku o kołach gospodyń wiejskich, a nie o podmiotach tego typu funkcjonujących na bazie innych przepisów). Zgodnie z art. 5 ust. 3 przedmiotowej ustawy koło gospodyń wiejskich może działać na podstawie wzorcowego statutu, którego treść określa załącznik do ustawy. W każdym czasie koło gospodyń wiejskich działające na podstawie wzorcowego statutu może przyjąć własny statut, zgodny z wymogami określonymi w ust. 2 ustawy. Kluczową różnicą jest fakt, że koła gospodyń wiejskich w myśl swojej podmiotowej ustawy są rejestrowane nie w Krajowym Rejestrze Sądowym, ale w Krajowym Rejestrze Kół Gospodyń Wiejskich prowadzonym przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Treść niezbędnych zapisów statutu stowarzyszenia reguluje art. 10 ust. 1 Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2261). Zgodnie z brzmieniem przepisu są to: 1. nazwa stowarzyszenia, odróżniająca je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji, 2. teren działania i siedziba stowarzyszenia, 3. cele i sposoby ich osiągania, 4. sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków, 5. władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz ich kompetencje, 6. możliwość otrzymywania przez członków zarządu wynagrodzenia za czynności wykonywane w związku z pełnioną funkcją, 7. sposób reprezentowania stowarzyszenia, szczególnie sposób zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności uchwał władz stowarzyszenia, 8. sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich, 9. zasady dokonywania zmian statutu, 10. sposób rozwiązania się stowarzyszenia.

Oprócz powyższych elementów statut może zawierać także inne fakultatywne postanowienia, na co wskazuje użyte przez ustawodawcę w powyższym przepisie sformułowanie „w szczególności”. Wskazania ustawowo określonych zapisów w statucie wymaga między innymi sytuacja, w której stowarzyszenie zamierza tworzyć terenowe jednostki organizacyjne (zgodnie z art. 10a ustawy). Jeśli do stowarzyszeń mają móc wstępować cudzoziemcy niemający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, to statut wprost powinien przewidywać taką możliwość (zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy). Do stowarzyszeń mogą również należeć, za zgodą przedstawicieli ustawowych, małoletni poniżej szesnastu lat – w art. 3 ust. 3 ustawa wskazuje, że statut powinien określać zasady tej przynależności.

Przy ewentualnym wdrożeniu rozwiązania w postaci wzorca statutu stowarzyszenia warto kierować się zasadą minimalizmu, a więc odnosić się wyłącznie do niezbędnych ustawowych zapisów. Było to jedno z przyjętych założeń w takcie prac nad wzorcem statutu podjętych przez stronę społeczną (o czym będzie jeszcze mowa), które wynika z przekonania, że Prawo o stowarzyszeniach właściwie określa wymagane elementy statutu (podobny pogląd byłby bardziej dyskusyjny na przykład przy pracach nad wzorcem statutu fundacji i oceny wymaganych elementów pod kątem wymogów stawianych przez Ustawę o fundacjach). Nie należy także stawiać znaku równości między wzorcem statutu a modelowym statutem stowarzyszenia. Opracowanie tego drugiego nie jest możliwe, biorąc pod uwagę mnogość sfer, w jakich działają stowarzyszenia. Jednocześnie jednak – w miarę możliwości – warto stosować rozwiązania wariantowe danych zapisów (rozwiązania wariantowe stosowane są także w wypadku wzorcowych umów spółek), na co wskazują doświadczenia z konsultacji (o czym również będzie jeszcze mowa).

Skorzystanie ze ścieżki rejestracji związanej z zastosowaniem wzorca statutu stowarzyszenia powinno być opcjonalne – nie może zastąpić dotychczasowych możliwości rejestracji bez wykorzystania wzorca, lecz ma stanowić wyłącznie dodatkowe rozwiązanie. W uzasadnieniu do wspomnianej nowelizacji wprowadzającej wzorzec umowy spółki z określoną odpowiedzialnością podkreślano, że celem projektowanego rozwiązania nie jest wprowadzenie specjalnego typu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, ale stworzenie uproszczonej procedury zawiązania i rejestracji istniejącego typu spółek handlowych (Uzasadnienie 2010, s. 5). Nowelizacja wprowadziła jedynie alternatywny (konkurencyjny) model tworzenia i rejestrowania spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. W wypadku stowarzyszeń powinno być podobnie.

Wzorzec statutu powinien być tworzony przy założeniu, że nie tylko ma umożliwić rejestrację stowarzyszenia, ale także zapewniać możliwość dokonywania zmian dla tak zarejestrowanego podmiotu w systemie S24 w ramach wariantowych zapisów wzorca. Stąd wskazane jest między innymi zastosowanie możliwie dużej liczby zapisów wariantowych i tym sposobem dopuszczenie do korzystania z nich także po rejestracji podmiotu.

Podobnie jak w wypadku spółek, wydaje się, że najbardziej słusznym rozwiązaniem jest określenie zapisów wzorca na podstawie przepisów odrębnych (aktu wykonawczego do ustawy), wydanych przez ministra sprawiedliwości na podstawie odpowiedniego przepisu Prawa o stowarzyszeniach i przy odpowiednich zmianach Ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym. Ewentualna zmiana wzorca statutu nie pociągnie za sobą konieczności nowelizacji samej ustawy. Elastyczność w kształtowaniu rozporządzenia nie będzie miała bezpośredniego wpływu na systemowe założenia zawarte w ustawie, a dodatkowym zabezpieczeniem jest wspomniana wyżej uwaga, że skorzystanie ze ścieżki rejestracji związanej z zastosowaniem wzorca statutu stowarzyszenia powinno być opcjonalne. Innymi słowy – gdyby kształt zapisów rozporządzenia mógł negatywnie rzutować na swobodę zrzeszania się i samorządność (co oczywiście jest wysoce niepożądane, ale co warto mieć na uwadze), pozostanie rejestracja we wciąż obowiązującym obecnie trybie.

Powyższe ma także bezpośredni związek z ostatnim założeniem, które powinno przyświecać tworzeniu wzorca, czyli faktem, że proces tworzenia dokumentu, który zostanie ostatecznie wydany przez ministra sprawiedliwości, powinien być jak najbardziej otwarty i prowadzony z uwzględnieniem wszystkich zainteresowanych stron – przede wszystkich organizacji społecznych i pracowników Krajowego Rejestru Sądowego.

Kierując się uargumentowanym powyżej przekonaniem o słuszności wdrożenia rozwiązania przyspieszającego rejestrację stowarzyszeń oraz przywołanymi podstawowymi założeniami dotyczącymi tworzenia projektu wzorca statutu stowarzyszenia, 15 grudnia 2020 roku grupa osób związana ze Stowarzyszeniem Dialog Społeczny upubliczniła propozycję wzorca statutu, opracowywaną przez kilka miesięcy w gronie kilkunastu członków organizacji (https://publicystyka.ngo.pl). W wewnętrznych pracach brali udział między innymi Katarzyna Bąk, Justyna Duriasz-Bułhak, Rafał Dymek, Piotr Frączak, Łukasz Gorczyński, Tomasz Pawłowski, Tomasz Schimanek, Agata Tomaszewska i Przemysław Żak. Część wymienionych osób uczestniczyła również we wspomnianych j ż pracach nad nowelizacją Prawa o stowarzyszeniach z 2015 roku. Co ciekawe, pomysł wzorca statutu stowarzyszenia pojawiał się już w ówczesnych dyskusjach.

W ten sposób w grudniu 2020 roku publicznie zainicjowano trwający do dziś proces działań prowadzonych przez stronę społeczną na rzecz wdrożenia rozwiązania. Obecnie jest on koordynowany przez Zespół Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych „Proste prawo dla NGO”, w skład którego wchodzą Fundacja trzeci.org, Polska Fundacja im. Roberta Schumana, Stowarzyszenie Dialog Społeczny oraz Stowarzyszenie Klon/Jawor. 

Proces ten można podzielić na dwie części. Jedna z nich trwała od grudnia 2020 do czerwca 2021 roku i skupiona była na wypracowaniu zapisów projektu wzorca statutu stowarzyszenia (konsultacje). Druga część zainicjowana została złożeniem 15 czerwca 2021 roku petycji przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych i skupiona jest na wdrożeniu rozwiązania (rzecznictwo).

Otwarte konsultacje propozycji zapisów wzorca statutu stowarzyszenia rejestrowego podzielone były na dwie tury. Po każdej turze zapisy wzorca ulegały zmianie. Każda tura konsultacji trwała miesiąc. Opinię można było wyrażać na kilka sposobów, przechodząc na podstronę internetową, na której dostępny był wzorzec statutu z podpiętymi formularzami konsultacyjnymi, bezpośrednio klikając w formularz konsultacyjny zaaranżowany z formularzy Google lub wysyłając uwagi na adres e-mail.

Informacje o konsultacjach kilkukrotnie zamieszczano w serwisie ngo.pl. Ponadto dwukrotnie mailowo rozesłano informację na temat konsultacji do wszystkich akredytowanych ośrodków wsparcia ekonomii społecznej oraz do wszystkich powiatów i wszystkich miast na prawach powiatu w Polsce (zgodnie z bazą teleadresową jednostek samorządu terytorialnego dostępną w ramach serwisu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji). W trakcie konsultacji w pierwszej turze zebrano sto czterdzieści sześć uwag, w drugiej turze – siedemdziesiąt sześć uwag. Uwagi były zgłaszane przez organizacje pozarządowe, osoby fizyczne i samorządowców.

Wzorzec statutu uwzględniający uwagi z otwartych konsultacji wysłano 26 marca 2021 roku mailowo do wszystkich wydziałów Krajowego Rejestru Sądowego w Polsce z prośbą o wyrażenie opinii do 16 kwietnia 2021 roku. Otrzymano uwagi i opinie od trzech wydziałów Krajowego Rejestru Sądowego.

Rezultatem była ostateczna wersja propozycji wzorca statutu stowarzyszenia, opublikowana 16 maja 2021 roku. Przedstawiono także opracowane propozycje konkretnych zmian zarówno w Prawie o stowarzyszeniach, jak i w Ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym – autorstwa Przemysława Żaka – koniecznych dla wdrożenia instytucji szybkiej rejestracji stowarzyszeń według wzorca statutu.

Należy mieć na uwadze, że w ramach działań na rzecz wzorca statutu sam dokument i wszystkie zgłoszone do niego uwagi (zarówno w pierwszej, jak i w drugiej turze konsultacji) traktowane są jako całościowy materiał merytoryczny do wykorzystania w ramach ewentualnego procesu legislacyjnego. Oznacza to, że rezultatem działań jest nie tylko proponowany wzorzec statutu, ale także wszystkie zgłoszone do niego uwagi, również te, które nie mają odzwierciedlenia w ostatecznym kształcie zapisów wzorca.

Całość procesu jest na bieżąco szeroko dokumentowana w ramach serwisu proste.ngo i publicznie dostępna, łącznie ze zgłaszanymi uwagami i wszystkim propozycjami wzorca statutu stowarzyszenia oraz jego kolejnymi wersjami, będącymi konsekwencją tych uwag (https://proste.ngo). Opisane są również najważniejsze zmiany czynione względem kolejnych wersji dokumentu. Wydaje się, że wnikliwa analiza kolejnych wersji statutu pokazuje, jak ważnym elementem wypracowywania rozwiązania są konsultacje.

Wyraźną inauguracją procesu rzecznictwa na rzecz wdrożenia rozwiązania było złożenie 15 czerwca 2021 roku na ręce Piotra Glińskiego, wiceprezesa Rady Ministrów, przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego, petycji w sprawie wzorca statutu stowarzyszenia (https://ofop.eu). Petycję złożyła Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych.

Wstępna odpowiedź została opublikowana 29 listopada 2021 roku na stronie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów poświęconej petycjom, a szczegółowa odpowiedź – przesłana elektronicznie 14 stycznia 2022 roku.

Przewodniczący Komitetu do spraw Pożytku Publicznego pozytywnie odniósł się do podejmowanych działań. W odpowiedzi czytamy między innymi: „Tematyka wskazana w przedmiotowej petycji została poddana gruntownej analizie, której wnioski prowadzą do stwierdzenia, iż stanowi ona przejaw ważnej inicjatywy społecznej w związku z ujętą w Konstytucji Rzeczypospolitej wolnością zrzeszania się. […] Odnosząc się do przedstawionych przez Państwa propozycji […], uprzejmie informuję, iż prezentują one wysoki poziom merytoryczny, nad którym należałoby podjąć dalej idące rozważania. Zastosowanie podobnego mechanizmu jak w przypadku rejestracji spółek w systemie S24 wychodzi naprzeciw postępującemu procesowi cyfryzacji społeczeństwa, a także woli odformalizowania spraw urzędowych”. Odpowiedź kończy się słowami: „W związku z powyższym wystąpiłem do Ministra Sprawiedliwości o wyrażenie poglądu na sytuację i ocenę postulowanych rozwiązań. Jednocześnie jako Przewodniczący Komitetu ds. Pożytku Publicznego pragnę dodać, iż w przypadku woli podjęcia przez resort sprawiedliwości inicjatywy legislacyjnej wobec zasygnalizowanej problematyki, uprzejmie deklaruję chęć współpracy celem wypracowania regulacji w omawianym zakresie” (https://proste.ngo).

Cieszyć może ogólne poparcie dla inicjatywy. W odpowiedzi, niestety, nie ma jednak jednoznacznej deklaracji co do dalszych rzeczywistych działań na rzecz wdrożenia rozwiązania. Wydaje się, że przewodniczący Komitetu do spraw Pożytku Publicznego oddał tu pole do podjęcia takiej decyzji Ministerstwu Sprawiedliwości i swoje ewentualne dalsze zaangażowane uzależnia właśnie od aktywności tego resortu. Skutkiem mogą być kolejne miesiące oczekiwania na podjęcie rzeczywistych prac.

Poza powyższą petycją warto odnotować, że działania na rzecz wzorca były prezentowane 12 sierpnia 2021 roku w trakcie posiedzenia Zespołu do spraw Rozwoju Dialogu Obywatelskiego Rady Działalności Pożytku Publicznego. Trzydziestego pierwszego sierpnia 2021 roku Rada Działalności Pożytku Publicznego jednogłośnie (dwadzieścia pięć głosów „za”) podjęła uchwałę nr 203 w sprawie poparcia dla petycji Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych w sprawie szybkiej rejestracji stowarzyszeń rejestrowych (https://www.gov.pl). 

Ponadto działania na rzecz wzorca statutu prezentowane były w trakcie konferencji w Senacie Rzeczypospolitej Polskiej pod hasłem „#prosteNGO. Perspektywy rozwoju organizacji pozarządowych – przeszkody prawne dla wolności zrzeszania się” 3 grudnia 2021 roku. Poparcie dla działań wyrazili między innymi posłanka Monika Falej, przewodnicząca Parlamentarnego Zespołu do spraw Organizacji Pozarządowych i Społeczeństwa obywatelskiego, oraz Tomasz Moliński, wicedyrektor Departamentu Społeczeństwa Obywatelskiego w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (https://www.senat.gov.pl).

Wdrożenie koncepcji wzorca statutu stowarzyszenia może istotnie przyspieszyć zakładanie takich podmiotów. Świadczą o tym przywołane oświadczenia dotyczące rejestracji podmiotów gospodarczych, które już teraz mogą korzystać z tego rozwiązania. Wzorzec statutu ma być dodatkową możliwością, w żaden sposób nie powinien więc negatywnie rzutować na dostępną ścieżkę rejestracji. Rozwiązanie to powinno również odciążyć sądy rejestrowe w kwestii badania zgodności statutu z prawem.

Działania na rzecz wdrożenia rozwiązania trwają już przeszło rok. Stronie społecznej udało się zgromadzić bardzo bogaty materiał merytoryczny i włączyć w prace wiele środowisk ze strony organizacji pozarządowych, samorządu i sądów rejestrowych. Szczególnie pozytywnie ocenia się zaangażowanie oraz uwagi pracowników jednostek samorządu terytorialnego – uwag zgłoszono bardzo dużo i wiele z nich było wysokiej jakości.

Wydaje się, że idea ma także poparcie strony rządowej, ze względu zaś na jej wagę dla wolności zrzeszania się nie wydaje się, aby miała budzić wątpliwości wśród parlamentarzystów. Wspomniana w tekście nowelizacja, która wprowadziła wzorzec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, została uchwalona głosami 406 posłów przy braku jakichkolwiek głosów przeciwnych i wstrzymujących się (https://orka.sejm.gov.pl). Parlamentarzyści wykazali się wówczas dużym zrozumieniem dla rozwiązań mających ułatwić życie przedsiębiorcom.

Jednocześnie, mimo wyrazów przychylności ze strony decydentów, wciąż brak konkretów. Wydaje się, że skorzystanie w procesie rzecznictwa z narzędzia w postaci petycji nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Otrzymana odpowiedź, mimo pozytywnego wydźwięku, nie pociągnęła za sobą realnych działań. Przedmiotem petycji, zgodnie z art. 2 ust. 3 Ustawy z dnia 11 lipca 2014 roku o petycjach (Dz.U. z 2018 r. poz. 870), było żądanie zmiany przepisów prawa. Zgodnie z art. 13. ust 1 podmiot rozpatrujący – w tym wypadku przewodniczący Komitetu do spraw Pożytku Publicznego – powinien zawiadomić podmiot wnoszący petycję o sposobie jej załatwienia. W tym wypadku – po sześciu miesiącach – sprowadziło się to do wystąpienia przez przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego do ministra sprawiedliwości o wyrażenie poglądu na sytuację i ocenę postulowanych rozwiązań. Powstaje więc pytanie o skuteczność rzecznictwa prowadzonego tą drogą.

Osobnym zagadnieniem jest rola przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego w całym procesie. Zgodnie z art. 34b ust. 1 pkt 3 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2020 poz. 1057, z późn. zm.), dotyczącym zadań Komitetu do spraw Pożytku Publicznego, to w jego gestii leży między innymi opiniowanie i opracowywanie projektów aktów prawnych służących rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego.

Przy braku rzeczywistej aktywności strony rządowej właściwe wydaje się podjęcie próby wdrożenia rozwiązania z wykorzystaniem inicjatywy senackiej. Szczególnie że – jak już wspomniano – w grudniu 2021 roku w senacie stworzono przestrzeń do możliwej prezentacji pomysłów uproszczeń w przepisach dotyczących organizacji pozarządowych, w tym właśnie propozycji wzorca statutu stowarzyszenia.