Publicystyka - ngo.pl

W 1872 roku, kiedy tylko pojawiły się pierwsze projekty pruskich ustaw, mających ograniczyć obecność polskiego języka w przestrzeni publicznej, w Poznaniu zawiązało się Towarzystwo Oświaty Ludowej. Postawiło sobie za cel zakładanie polskich bibliotek i rozpowszechnianie polskich książek. Niestety, Towarzystwo przetrwało tylko sześć lat – policja oskarżyła je o uprawianie agitacji politycznej, a rząd pruski rozwiązał.

W 1880 roku środowisko poznańskich oświatowców powołało do życia nową organizację – Towarzystwo Czytelni Ludowych. Jako cel działań zadeklarowano "szerzenie pożytecznych religijnych uczuć ludu podnoszących i pouczających książek polskich oraz zakładanie bibliotek ludowych".

Powstanie takiej organizacji oczywiście nie uszło uwadze pruskim władzom. Jak wspomina Towarzystwo w swojej monografii "55 lat pracy T.C.L. dla Polski 1880 - 1935":

Mimo prześladowań, zrobiono wiele. W pierwszym roku istnienia Towarzystwo założyło 150 bibliotek ludowych i wypożyczyło ok. 30 tysięcy polskich książek. Liczba członków stale się zwiększała, a w drugim roku działalności Towarzystwo miało już 400 współpracowników. Fundusze czerpano ze składek członkowskich, darowizn i legatów oraz z urządzania różnych imprez i zabaw ludowych.

 Bilans po 25 latach działalności był już imponujący:

Zakładane przez Towarzystwo biblioteki były przeważnie ulokowane w domach prywatnych, we wsiach i miasteczkach, a księgozbiory liczyły od 50 do 150 książek.

Z czasem Towarzystwo rozszerzyło działania na teren całego zaboru pruskiego – Wielkopolskę, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, Warmię i Mazury oraz Dolny i Górny Śląsk. Zaczęło wydawać własne czasopismo – początkowo "Czytelnia Ludowa", potem "Przegląd Oświatowy". Wydrukowało elementarz, przeznaczony do nauczania polskiego języka dzieci germanizowanych przez pruski system oświaty.

Przed wybuchem I wojny światowej Towarzystwo jest u szczytu swego rozwoju:

Według sprawozdania za lata 1913/14 Towarzystwo prowadziło 1662 biblioteki, zakupiło blisko 44 tysiące książek, w jego ramach aktywnie działało 95 lokalnych komitetów.

Wybuch I wojny światowej wymusza zmianę sposobów działania Towarzystwa. Polskie książki, gazety i czasopisma wysyłane są na front, do szpitali, lazaretów, obozów koncentracyjnych – wszędzie tam, gdzie są żołnierze polskiej narodowości. A po odzyskaniu niepodległości Towarzystwo tworzy pierwsze w Polsce uniwersytetu ludowe, które kształcą młodzież z wiejskich terenów.

W 1923 roku Towarzystwo Czytelni Ludowych przeprowadziło ogólnopolską zbiórkę pieniędzy na swoją działalność. W województwie śląskim zebrano najwięcej. Środki zostały przeznaczone na budowę Domu Oświatowego przy ul. Francuskiej 12 w Katowicach. Budynek funkcjonuje do dzisiaj, działa w nim Biblioteka Śląska.

W 1933 roku w Poznaniu Towarzystwo uruchomiło kino, a na terenie całego kraju kursy dla pracowników i pracowniczek bibliotek.

II wojna światowa definitywnie przerywa działalność Towarzystwa. Po jej zakończeniu działacze Towarzystwa próbowali je reaktywować, jednak ówczesne władze Polski Ludowej zablokowały taką możliwość. W 1950 roku rozwiązały Towarzystwo, a jego majątek przejął Skarb Państwa.

Obecnie koła Towarzystwa Czytelni Ludowych funkcjonują w Poznaniu i Gnieźnie, reaktywowane w latach 90. XX wieku.

"55 lat pracy T.C.L. dla Polski 1880 - 1935 rzut oka na historję Towarzystwa Czytelni Ludowych", 1935 r., Poznań w zbiorach Biblioteki Narodowej