Publicystyka - ngo.pl

Towarzystwo Szkoły Ludowej powstało na fali obchodów setnej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Pod koniec 1890 roku Mieczysław Pawlikowski, krakowski pisarz, dziennikarz, działacz polityczny, taternik, członek założyciel Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Krakowie, zaproponował krakowskim intelektualistom i działaczom społecznym powołanie polskiej organizacji oświatowej. Jej celem miała być obrona kultury polskiej i szerzenie oświaty, zwłaszcza na kresach polskich. W 1892 roku zatwierdzono statut Towarzystwa Szkoły Ludowej i wybrano pierwszy zarząd główny. Dewizą towarzystwa było hasło "przez oświatę do wolności".

O powstaniu towarzystwa i jego celach donosił Kurjer Lwowski:

Walne zgromadzenie Towarzystwa jako prezesa pierwszego zarządu wybrało Adama Asnyka – poetę, dramatopisarza, doktora filozofii, członka Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego. W kolejnych latach funkcję prezesa Towarzystwa Szkoły Ludowej obejmowali znani krakowscy działacze i społecznicy: Ernest Tytus Bandrowski – profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego, chemik, poseł; Ernest Adam – prawnik, finansista, poseł do Sejmu Krajowego IX kadencji z okręgu Lwów; Witold Ostrowski – działacz społeczny i organizator przemysłu, radny miasta Krakowa.

Aktywność Towarzystwa koncentrowała się na terenie Galicji. Organizacja zakładała i prowadziła szkoły elementarne, średnie i zawodowe, seminaria nauczycielskie i kursy dokształcające. Finansowała bursy i ochronki, organizowała domy ludowe, biblioteki i czytelnie. Organizowała półkolonie, wiejskie koła śpiewacze, orkiestry i amatorskie teatry. Wydawała i rozpowszechniała polską literaturę.

Skala działań Towarzystwa przed I wojną światową była imponująca. Po dwóch dekadach od powołania, pod jego patronatem funkcjonowało ponad 400 wiejskich szkół, 20 burs, 24 ochronki dla dzieci, 79 domów ludowych, około 2500 czytelni, wypożyczalni i bibliotek z księgozbiorem liczącym ponad 400 tysięcy książek.

Jednodniówka Towarzystwa Szkoły Ludowej, wydana 3 maja 1939 roku, tak wspominała najbardziej aktywny okres działalności organizacji:

Oprócz szkół, Towarzystwo Szkoły Ludowej w 1913 roku:

• prowadziło 2380 stałych i ruchomych bibliotek;
• urządziło 7388 odczytów i pogadanek;
• wystawiło 726 przedstawień teatralnych;
• prowadziło 15 przedszkoli, 20 burs, 9 uczelni młodzieży szkolnej i 7 ognisk terminatorów.

Siła organizacji opierała się w dużej mierze na masowym członkostwie. W pierwszym roku działalności Towarzystwo liczyło 3467 członków skupionych w 23 kołach. W kolejnym – 5816 członków w 42 kołach. W 1914 roku działało już 513 kół zrzeszających 43000 członków. Szeregi organizacji zasilała inteligencja, kupcy, rzemieślnicy, robotnicy, chłopi, księża, burżuazja, ziemiaństwo.

Wybuch I wojny światowej osłabił działalność Towarzystwa. Wciąż prowadziło działalność edukacyjną na wiejskich terenach, ale już na mniejszą skalę. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Towarzystwo skoncentrowało się na oświacie pozaszkolnej i pracy kulturalno-oświatowej, organizując i prowadząc m.in. niedzielne uniwersytety ludowe, wiejskie świetlice i czytelnie.

Towarzystwo utrzymywało się ze składek członkowskich, organizowania zbiórek publicznych oraz z darowizn.

Składka członkowska nie była wysoka, a do wstępowania do Towarzystwa tak zachęcał Kurjer Lwowski:

Corocznie, w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja, pod hasłem "Dar Narodowy Trzeciego Maja" Towarzystwo organizowało wielką publiczną zbiórkę środków na cele statutowe.

Ciekawa akcja finansowania działalności Towarzystwa zainicjowana została w 1909 roku. W niemieckiej prasie ukazał się apel, aby wpłacać pieniądze na szkoły niemieckie na polskich ziemiach. W odpowiedzi pojawił się apel anonimowego ofiarodawcy, deklarującego 2000 koron na rozwój polskich szkół. W jego ślady poszli następni polscy ofiarodawcy, także deklarując wpłaty po 2000 koron, jeśli pojawi się pięćset takich publicznych deklaracji, co da sumę miliona koron. Udało się to osiągnąć w ciągu pięciu lat. 60% uzbieranej kwoty przeznaczono na rozwój polskiej oświaty na kresach zachodnich, 40% na kresach wschodnich.

W rocznych sprawozdaniach z działalności Towarzystwa znaleźć można informacje o wielu darowiznach od osób indywidualnych. Nierzadko były to znaczące kwoty. Ernest Tytus Bandrowski, współzałożyciel i honorowy dożywotni prezes Towarzystwa, przekazał na jego cele jedną czwartą całego swojego majątku. Erazm Jerzmanowski, jeden z członków honorowych, wsparł organizację kwotą 27000 koron. A Edmund Klemensiewicz, krakowski prawnik, notariusz i poseł do Sejmu Krajowego Galicji, w swoim testamencie zapisał Towarzystwu 2-piętrowy dom przy ul. św. Anny.

W początkowym okresie działalności Towarzystwo silnie akcentowało apolityczność, koncentrując się na celu nadrzędnym – edukacji wiejskiej:

W działalność towarzystwa zaangażowali się działacze o różnych sympatiach politycznych: związani z obozem narodowo-demokratycznym, ruchem ludowym, socjaliści. Z czasem w organizacji wzrosły wpływy narodowych demokratów, którzy usunęli z Zarządu Głównego działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego, przejmując kierownictwo organizacji. W latach 30. XX wieku Towarzystwo znalazło się pod wpływami rządzącego obozu sanacyjnego. Część kół terenowych, będących w opozycji do kierownictwa, przyjęła nazwę Towarzystwo Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki.

Towarzystwo Szkoły Ludowej działało do 1 sierpnia 1940 roku. Zarządzeniem niemieckich władz okupacyjnych zlikwidowano wówczas wszystkie polskie fundacje i stowarzyszenia działające na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Źródła cytatów:

1, 3, 4 - Kurjer Lwowski z dnia 6 maja 1892 w zbiorach Österreichische Nationalbibliothek

2 - Światła pochodnię niesiemy przodem…: jednodniówka Towarzystwa Szkoły Ludowej wydana na święto 3 Maja 1939 roku w zbiorach Biblioteki Narodowej