Publicystyka - ngo.pl

W 1921 roku w odrodzonym państwie polskim odbył się Pierwszy Powszechny Spis Ludności. Jednym z badanych obszarów był poziom wykształcenia, w tym umiejętność czytania i pisania. Spis ujawnił, że liczba analfabetów powyżej 10. roku życia stanowiła 33 procent ogółu ludności. Co trzeci mieszkaniec II Rzeczpospolitej nie umiał czytać i pisać, a grupą najbardziej dotkniętą tym zjawiskiem byli robotnicy i chłopi. Dlatego też znaczna część instytucji i organizacji zajmujących się oświatą dorosłych rozpoczęła działania właśnie w tych środowiskach, rozbudzając zainteresowanie kształceniem się, kulturą oraz organizując wypoczynek.

W 1922 roku z inicjatywy Ignacego Daszyńskiego, wybitnego polityka, posła, marszałka Sejmu i publicysty, Rada Naczelna Polskiej Partii Socjalistycznej powołała do życia Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR). Celem organizacji było

W zarządzie Towarzystwa, oprócz Ignacego Daszyńskiego, znalazły się takie osobistości, jak Bolesław Limanowski (historyk, socjolog, polityk, działacz socjalistyczny i niepodległościowy), Stefan Kopciński (lekarz neurolog i psychiatra, społecznik, polityk związany z ruchem robotniczym), Tadeusz Hołówko (polityk, działacz państwowy, publicysta, działacz ruchu prometejskiego) i Zygmunt Piotrowski (działacz polityczny i społeczny, poseł na Sejm, historyk).

Towarzystwo kładło nacisk na wychowanie społeczno-polityczne młodzieży i dorosłych w duchu humanizmu socjalistycznego i ideałów niepodległościowych. Prowadziło cały wachlarz działań służących samokształceniu, dawało biednym i niewykształconym grupom społecznym możliwość kontaktu z kulturą i sztuką, a także stwarzało warunki do uprawiania sportu i rekreacji.

Już po roku w ramach Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego działało ponad 40 oddziałów, zrzeszających około 4000 płacących składki członków. Liczba uczestników odczytów, kursów i innych form nauki i wypoczynku była wielokrotnie wyższa. W 1928 roku Towarzystwo liczyło już 200 oddziałów rozsianych po całej Polsce.

Większość członków i członkiń Towarzystwa pochodziła z robotniczego, młodego pokolenia. Tworzono więc koła dla młodzieży, a z czasem powołano autonomiczną Organizację Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR). W kołach OM TUR, dzięki pracy kulturalno-oświatowej i sportowo-rekreacyjnej, młodzież miała wyrastać na pełno­wartościowych, świadomych ludzi. Koła działały w 85 miejscowościach i zrzeszały ponad 7500 członków. Największe i najliczniejsze działały w Warszawie, Zagłębiu Dąbrowskim, Łodzi i Krakowie.

Głównym zadaniem działalności oświatowej TUR było uzupełnienie słabo rozwiniętej sieci oświaty państwowej i samorządowej. Towarzystwo organizowało różnego rodzaju kursy, które dostępne były dla wszystkich, bez względu na wiek i wykształcenie. Oferowały zarówno zdobycie umiejętności zawodowych (buchalteria, pisanie na maszynie, stenografia, kursy kroju i szycia i wiele innych), wiedzy ogólnokształcącej (np. historia Polski, arytmetyka, geografia, historia literatury polskiej, filozofia, łacina), jak i wiedzy praktycznej (kursy gotowania, prania, żywienia, higieny osobistej młodej matki i gospodyni, czy rolnicze).

Organizowane były odczyty i wykłady, obejmujące różne dziedziny wiedzy. „O stosunkach społecznych w Polsce od w. 16 do chwili obecnej”, „położenie gospodarcze Polski”, „Polska współczesna”, „ustawodawstwo RP”, „nauka o Polsce”, „zasady socjalizmu", „historia socjalizmu polskiego”, „higiena i zdrowie”, „radiotelegrafia i telefonia”, „literatura dramatyczna”, „literatura polityczna” – to tylko niektóre z tematów proponowanych przez TUR spotkań i dyskusji.

W II Rzeczpospolitej książka kosztowała na ogół więcej niż 1 zł. Młody robotnik mógł przeciętnie zarobić kilkanaście złotych tygodniowo. Wygospodarowanie z tej kwoty wydatków na zakup książek było często niemożliwe. Barierą dla wielu potencjalnych czytelników były także opłaty pobierane przez publiczne biblioteki – np. w Warszawie pobierano zazwyczaj 50 groszy wpisowego i 1 zł opłaty miesięcznej. W prowadzonych przez TUR bibliotekach opłaty te były niższe, obowiązywał też system zniżek dla członków organizacji. Ze skromnych środków pochodzących z niewysokich opłat abonamentowych kompletowano księgozbiory. I tak np. biblioteka oddziału warszawskiego TUR liczyła w 1925 roku 4000 woluminów, na łódzkim Widzewie – 1872 woluminy. Według danych z 1929 roku TUR prowadził 86 bibliotek publicznych i 54 czytelnie na terenie całego kraju.

Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego rozwijało amatorski ruch artystyczny. Organizowano chóry, zespoły muzyczne, sekcje dramatyczno-recytatorskie, w których występowała uzdolniona młodzież robotnicza, a nawet chłopska. Rozbudzano w młodzieży zainteresowanie literaturą i sztuką, urządzając wieczory literackie.

Wiele działań TUR związanych było z teatrem, dotychczas zarezerwowanym raczej dla mieszczańskiej, inteligenckiej i zamożniejszej części społeczeństwa. Starano się umożliwiać zarówno obecność na widowni, poprzez rozprowadzanie tanich biletów na przedstawienia teatrów zawodowych, jak i na deskach sceny, organizując teatry amatorskie.

W Warszawie pierwszy amatorski zespół teatralny TUR powstał już w 1924 roku, ale działał tylko przez dwa lata. W 1928 roku z inicjatywy socjalistów związanych z TUR powstał teatr „Ateneum”, którego dyrektorem został Stefan Jaracz. Teatr wystawiał cztery spektakle w tygodniu, a w niedzielę dwa przedstawienia dla dzieci. Bilet kosztował od 50 groszy do 3 złotych i był to najtańszy teatr w Warszawie. Przy teatrze działała „Scena Robotnicza”, zachęcając robotników do odwiedzania teatru. Amatorskie teatry i „Sceny Robotnicze” pod opieką TUR działały także w innych miastach.

Turystyka i sport cieszyły się popularnością zwłaszcza wśród członków i członkiń Organizacji Młodzieży TUR. W prawie każdym kole istniała sekcja wycieczkowa i turystyczna lub krajoznawcza. Organizowane były wycieczki jednodniowe, dwudniowe (od soboty popołudniu do niedzieli wieczorem) i dłuższe, a także obozy wędrowne. Własnymi siłami budowano kajaki, sporządzano narty, szyto namioty.

W wielu miastach, miasteczkach i wsiach organizowano Robotnicze Kluby Sportowe. Najwcześniej w Warszawie – w 1921 roku powstał tu pierwszy Robotniczy Klub Sportowy „Skra”. Klub utrzymywał się ze składek członkowskich, opłat za wynajmowanie sali i dwóch boisk oraz z biletów z meczów i innych imprez sportowych, które cieszyły się w stolicy ogromnym powodzeniem. Dochody były jednak dosyć skromne. Zawodnicy grali i trenowali w strojach i butach zakupionych za własne pieniądze. Bezrobotni członkowie klubu pracowali na boisku piłkarskim lub na przystani nad Wisłą.

Następnym warszawskim robotniczym klubem był RKS „Marymont”, a po nim powstały kolejne, zarówno w Warszawie, jak i okolicach. Na terenie Łodzi istniały cztery robotnicze organizacje sportowe: RKS TUR, Robotnicze Towarzystwo Sportowe „Widzew” oraz dwa koła sportowe TUR. W Krakowie działał RKS TUR „Podgórze”. Na krakowskim Salwatorze TUR dzierżawił plażę nad Wisłą, organizując tam letni wypoczynek.

Działalność Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego została przerwana przez II wojnę światową, ale już pod koniec 1944 roku wznowiono aktywność. Trzy lata po zakończeniu wojny TUR liczyło 197 oddziałów, prowadziło 2 teatry zawodowe, Wyższą Szkołę Nauk Społecznych w Krakowie, 281 placówek oświatowych, w tym 18 szkół pracy społecznej i 68 uniwersytetów powszechnych. Działały kursy korespondencyjne, poradnictwo samokształceniowe i sieć ruchomych bibliotek. W 1948 roku Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego połączyło się z powstałym w 1945 roku Towarzystwem Uniwersytetów Ludowych RP, a w 1950 organizację przekształcono w działające do dzisiaj Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.

Statut Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w zbiorach Biblioteki Narodowej