Publicystyka - ngo.pl

Odkąd w 2015 roku zorientowałam się, że obniżenie odporności, którego doświadczam, bóle brzucha, problemy skórne, niekończące się infekcje, trudności w skupieniu się i obniżone funkcje poznawcze – a także cynizm, irytacja, poczucie bezradności i bezsensu – są symptomami wypalenia aktywistycznego, przeszłam długą drogę. Odeszłam od trwającego już wtedy 14 lat zaangażowania społecznego, by po dłuższym czasie do niego wrócić, choć już w innej roli.

Choć zdarza się, że mówienie o wypaleniu i sprzyjających mu warunkach traktowane jest jako fanaberia, a nawet zagrożenie dla społecznej zmiany („nie zajmujmy się tym, bo pod tym pretekstem ludzie zaczną nam odchodzić”), to coraz częściej temat ten trafia do otwartych dyskusji w społecznościach aktywistycznych.

Wypalenie, to skutki długoterminowo kumulowanego stresu i nieodreagowanego napięcia, materializujące się w ciele i przejawiające się w jego fizjologii, psychice, emocjach, duchowości i wymiarze relacyjnym. Taka kumulacja skutkuje pogorszeniem zdrowia, poczuciem bezradności czy braku sensu działania. Doświadczamy fizycznego i psychicznego wyczerpania, problemów ze snem, niemożności odpoczęcia, wzrostu podatności na choroby, długotrwałego poczucia bezsilności, zniechęcenia, utraty poczucia radości i sensu działań, smutku, osłabienia zainteresowania działaniami wcześniej cenionymi i wykonywanymi z zaangażowaniem, chęci izolacji od współpracowniczek/ków, kłopotów z koncentracją, pamięcią i kreatywnym myśleniem, spadku efektywności.

Gdy napięcie i stres związane są z zaangażowaniem społecznym, mówimy o wypaleniu aktywistycznym. Jest ono stanem chronicznym i różni się od częstej w działalności społecznej frustracji, napięcia, zmęczenia czy chwilowej utraty motywacji lub wiary w sens działań i zaangażowania. Tu remedium jest zwykły odpoczynek. Wypalenie wymaga innego rodzaju interwencji, a najlepiej – zapobiegania, zanim się wydarzy.

Ma ono charakter indywidualny, jego symptomy różnie przejawiają się u poszczególnych działaczy i działaczek.

Stąd ma ono też swój wymiar kolektywny i jest sprawą daleko wykraczającą poza pojedynczych społeczników. Na wypalanie się wpływ ma także kontekst społeczny, w którym funkcjonujemy: społeczeństwo przyspieszenia, kultura indywidualizmu, systemowe opresje (na przykład seksizm, homofobia, rasizm i inne), presja produktywności, a także niestabilność sytuacji politycznej i globalnej, związanej na przykład z zagrożeniami klimatycznymi.

Wypalenie aktywistyczne nie musi wiązać się z porzuceniem działalności społecznej. Znam osoby, które mówią o sobie, że są wypalone i przeżywają głębokie skutki tego stanu, ale nadal działają społecznie, są członkami i członkiniami różnych grup – wyczerpany społecznik to figura dość popularna. Niemniej niektóre osoby, aby poradzić sobie z wypaleniem, podejmują decyzję o zawieszeniu zaangażowania społecznego, odejściu do innego sektora, zmianie pracy czy dziedziny, którą się zajmują.

Wydawać by się mogło, że niektóre typy działalności sprzyjają wypaleniu bardziej niż inne. Tak być nie musi. Wypalenie występuje nie tylko wtedy, gdy nasze działania wiążą się z narażeniem na fizyczną przemoc i traumą (na przykład podczas aktów obywatelskiego nieposłuszeństwa, blokady eksmisji, obrony lasów przed wycinką, demonstracji). Wypalić może też działalność edukacyjna czy animacja lokalnej społeczności – nie trzeba pracować na szczególnie trudnych odcinkach działalności społecznej. Należy jednak pamiętać, że specyfika choćby opieki hospicyjnej czy pracy z osobami doświadczającymi przemocy sprzyja wypalaniu, jeśli nie towarzyszą jej szczególne środki aktywistycznego BHP. Mówimy tu o „zmęczeniu empatii”, czyli wtórnym syndromie stresu pourazowego, który został zdiagnozowany po raz pierwszy w latach 50. XX wieku u pielęgniarek, które zawodowo stykały się z osobami cierpiącymi.

Popularna figura „twardziela-aktywisty”, który nie mówi o emocjach i zmęczeniu oraz ma „twardą dupę”, lub figura „działaczki-siłaczki” stawiającej siebie na ostatnim miejscu i nieodmawiającej nikomu wsparcia, zawiera w sobie takie elementy, jak wytrwałość, nieustępliwość, a także poświęcanie snu, czasu, zdrowia, pieniędzy, uwagi i relacji dla Sprawy. Te stereotypy, połączone często z wymogiem dostępności (co wymuszają na przykład media społecznościowe), rosnącym tempem pracy, oczekiwaniem produktywności w każdych warunkach, perfekcjonizmem i brakiem gotowości lub umiejętności odmawiania, wspierane przez poczucie misji i działania w sprawie „większej” niż ja sam/a – mają szczególny potencjał eksploatujący.

Nie wspiera nas w zachowaniu równowagi konieczność mierzenia się z systemem, który jest nieresponsywny, oraz problemami, które nie mogą być rozwiązane „natychmiast”. Czasem destrukcyjny wpływ ma na nas wizja i doświadczenie inwigilacji oraz infiltracji. Sprawę utrudnia też obniżone poczucie wpływu, ponieważ zmiana, na której nam zależy, często nie jest widoczna krótkoterminowo, a efekty działań najczęściej nie mają materialnej formy. Jeśli pracujemy ze skonfliktowaną społecznością, w skonfliktowanej organizacji lub działamy w mniejszościowej grupie doświadczającej systemowej opresji, buforujemy emocje innych ludzi i działamy w sytuacji nieustającego kryzysu. Trudno obronić się przed negatywnymi skutkami takich obciążeń.

Brak przestrzeni do rozmów o relacjach i sposobach pracy, w sytuacji całkowitego pochłonięcia doraźnymi celami i realizacją misji, sprzyja przegapianiu momentu wypalania się aktywistów i aktywistek w grupach i organizacjach. Wpływa na nas także praca w warunkach niedoboru pieniędzy i współpracy, w sytuacji wymuszonego konkurowania z innymi podmiotami. Uwarunkowania te nie służą też zaspokajaniu potrzeb psychologicznych związanych z uznaniem, a także świętowaniem sukcesów. Norma doceniania i świętowania nie jest powszechna dla naszego sektora.

Warto zacząć od siebie i najbardziej podstawowych potrzeb ciała. Interwencyjnie pomóc mogą proste rozwiązania, takie jak adekwatna ilość snu, woda zamiast kawy (obok kawy), zwalnianie i przerwy w pracy, odreagowanie stresu przez ruch i głos, kontakt z naturą. Do uważności tu i teraz skutecznie przywołują zajęcia angażujące zmysły: dbanie o doznania (smak, węch, dotyk, słuch, wzrok), a także nazywanie i wyrażanie emocji. Ważny jest też oddech. Nawet najkrótsze ćwiczenia oddechowe przynoszą ulgę i dystansują od gonitwy myśli.

W dalszej kolejności: ćwiczenie ograniczenia w dostępności (czas online i czas offline), sprawdzenie relacji z mediami społecznościowymi i e-mailem, a także ćwiczenie odmawiania i stawiania granic. Testujmy, czy umiemy nie wziąć na siebie jakiegoś zadania. Czasem zupełnie automatycznie dodajemy sobie pracy i rozciągamy pola zaangażowania i deadline’y do niemożliwości.

Jeśli nie da się wdrożyć wszystkich planowanych rozwiązań, warto pamiętać, że nie chodzi o tworzenie kolejnej listy rzeczy do zrobienia, które przyniosą stres i przeciążenie. Dajmy sobie czas na sprawdzenie, co działa. Pytajmy, co sprawdza się u innych osób w naszych organizacjach, grupach, instytucjach.

Zapewne jeszcze jakiś czas przyjdzie nam czekać na wyniki badań społecznych poświęconych wypaleniu aktywistycznemu w polskim trzecim sektorze. „Odejścia od aktywizmu” poszczególnych działaczy i działaczek, czy „odpadnięcia” z organizacji odbywają się najczęściej dyskretnie. O ile są dostrzegane, zwykle traktuje się je jako indywidualne decyzje, a nie jako przejawy szerszego zjawiska – wypalającej kultury organizacyjnej trzeciego sektora. Układają się one jednak w pewien wzór – doświadczanych stanów i kontekstu, który sprzyja znikaniu aktywistek i aktywistów z ruchów.

Róbmy miejsce, by dzielić się i tym kawałkiem naszego zaangażowania, a także – by robić z niego temat strategicznej refleksji o rozwoju sektora, jego ciągłości i ostrzu zmiany, o wyzwaniach i rozwiązaniach, które warto, by stały się standardem. Wypalenie aktywistyczne to jest nie coś, co dotyka „niewystarczająco wytrzymałe działaczki” i „nie dość twardych społeczników”. To nasza wspólna sprawa.

Natalia Sarata – działaczka społeczna, trenerka, badaczka i konsultantka. Aktywistycznie wychowała się w ruchu feministycznym i organizacjach antydyskryminacyjnych, przez lata wolontariuszka i współpracowniczka m.in. krakowskiej Fundacji Kobiecej eFKa, grupy nieformalnej Ulica Siostrzana, współzałożycielka Fundacji Przestrzeń Kobiet i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej. Pochodzi ze Szczawnicy, 20 lat mieszkała i działała społecznie w Krakowie, w 2017 roku przeprowadziła się do Warszawy. Tu obecnie korzysta ze swojego centralnego usytuowania, by budować przestrzeń na rozmowę o wypaleniu i dobrostanie działaczek i działaczy społecznych. Twórczyni inicjatywy „RegenerAkcja”, prowadzi warsztaty i grupy wsparciowo-rozwojowe „Wspólna” dla zmęczonych aktywistek i aktywistów.

Cykl głosów o wypaleniu aktywistycznym i dobrostanie działaczy i działaczek przygotowany przez portal ngo.pl we współpracy z inicjatywą „RegenerAkcja. Miejsce dla zmęczonych aktywistek i aktywistów”.