Publicystyka - ngo.pl

Klasyczny, zdawałoby się, gabinet urzędniczy – na biurku i wokół niego piętrzą się książki, akta i dokumenty. Uwagę przyciąga pokaźny kształt zawieszony na prawej ścianie pokoju. To mapa Polski, w którą wczepione są pinezki, całe ich mnóstwo rozsiane dość równomiernie po połaci kraju, choć z wyraźnym zagęszczeniem wokół Warszawy. Pinezki oznaczają miejsca, które rzecznik paw obywatelskich i pracownicy jego biura zjeździli w ostatnich latach – odwiedzając mieszkańców, wgłębiając się w życie społeczne, słuchając skarg, nad którymi później pracowali; prowadząc także szkolenia i poznając zwykłych-niezwykłych bohaterów polski lokalnej. Ta mapa najbardziej zapada w pamięć z wizyty w gabinecie Adama Bodnara – od 2015 roku rzecznika praw obywatelskich, którego kadencja zakończyła się 8 września 2020. Na stanowisku pozostaje jednak nadal, nie wiadomo na jak długo, ponieważ parlament zwleka z powołaniem następcy lub następczyni. Niezależnie jednak od dalszych losów tego konstytucyjnego organu, wspomniana gęsto zapełniona mapa może być symbolem kadencji Adama Bodnara.

A jak się przedstawiała skala spraw obywateli? Ponad 270 tysięcy wniosków, około 150 tysięcy rozmów telefonicznych, setki spotkań w całym kraju – tego lapidarnego wyliczenia odnośnie pięcioletniej kadencji rzecznika praw obywatelskich dokonały Barbara Imiołczyk, Agnieszka Jędrzejczyk i Aneta Kosz, autorki raportu „Z urzędu”. Lektura dokumentu jest pouczająca dlatego, że przekłada ogół na szczegół, abstrakcję na konkret i nadaje literze ducha, pokazując ponadto, jak sukcesy i porażki naszego państwa przekładają się na radości i dramaty jego obywatelek i obywateli. Rzecznik praw obywatelskich pełni w relacji państwo-obywatel rolę adwokata obywateli przed państwem – ma za zadanie pilnować, by silniejszy szanował prawa słabszych.

W obszernej publikacji autorki „Z urzędu” zebrały tematy, jakimi zajmowało się Biuro RPO przez ostatnie pięć lat. Na przeszło 600 stronach podążają za prawami i wolnościami obywatelskimi w takim porządku, w jakim stanowi to Konstytucja RP z kwietnia 1997 roku. Nie jest to jednak suchy raport urzędniczy: „od 2018 roku Adam Bodnar zmienił formę swoich urzędowych sprawozdań dla parlamentu: z akademickiej, skoncentrowanej na problemach prawa, na konstytucyjną – pokazującą, jak się mają po kolei prawa obywateli. Kiedy ułoży się zgłaszane przez ludzi problemy zgodnie z Konstytucją, łatwiej zobaczyć, gdzie zapala się żółte lub nawet czerwone światło. My też zastosujemy ten układ” – piszą autorki.

Raport jest więc układanką, w której wielkie pojęcia prawno-filozoficzne, takie jak godność osobista, równość kobiet i mężczyzn czy prawo do zabezpieczenia społecznego, stykają się ze zwykłymi historiami obywatelek i obywateli, które stały się podstawą działań RPO.

W innym miejscu możemy przeczytać rozmowę z Tomaszem Łazickim z Łomży, który reprezentuje ojców pozbawionych de facto po rozwodzie prawa do kontaktów i opieki nad dzieckiem. Z kolei Zuzanna Rudzińska-Bluszcz – koordynatorka strategicznych postępowań sądowych w Biurze RPO, a obecnie kandydatka na następczynię Adama Bodnara w urzędzie – opowiada o działaniach podjętych przez Biuro po otrzymaniu zgłoszenia dotyczącego patotreści, czyli zarabiania pieniędzy na publikowaniu interaktywnych treści przemocowych w internecie [odrzucona przez Sejm; teraz szefowa Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi – od redakcji ngo.pl]. Okazało się bowiem, że Polska jest w zasadzie niechlubnym pionierem tego typu aktywności internetowej, a jej uczestnikami i odbiorcami są głównie dzieci i młodzież.

„Słuch społeczny” Adama Bodnara – tak istotny w sprawowaniu tego urzędu –miał także wymiar strukturalny. Jednym z filarów jego działalności było zbieranie i przetwarzanie wiedzy oraz doświadczenia osób i organizacji zaangażowanych na rzecz poszanowania praw obywatelskich. W 2010 roku poprzednia rzeczniczka praw obywatelskich Irena Lipowicz powołała do życia Radę Społeczną RPO, która miała na celu wykorzystywać doświadczenie osób zaangażowanych społecznie w różne formy promowania praw obywatelskich, działań na rzecz tolerancji i równości czy w przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu. Adam Bodnar rozwinął Radę Społeczną i utworzył Rady także w terenowych biurach RPO w Katowicach, Gdańsku i Wrocławiu. Zrzeszają dziś one m.in. prawniczki i prawników, organizatorki i organizatorów ważnych organizacji pozarządowych, osoby odpowiedzialne za pomoc charytatywną czy humanitarną czy ludzi działających na rzecz osób w kryzysie bezdomności i osób z niepełnosprawnościami.

Poza rozwojem Rad Społecznych Adam Bodnar powołał do życia jedenaście komisji ekspertów, których zadaniem było merytoryczne wsparcie rzecznika w tematach, które są szczególnie ważne z perspektywy praw człowieka i obywatela w Polsce. I tak powstały m.in. komisje zajmujące się prewencją tortur, przeciwdziałaniem bezdomności, ochroną zdrowia psychicznego czy osób starszych. „Adam Bodnar bardzo mocno wsparł i dowartościował organizacje społeczne, pomagające osobom wykluczonym społecznie” – mówi Adriana Porowska, prezeska Kamiliańskiej Misji Pomocy Społecznej, która prowadzi m.in. schronisko dla osób bezdomnych w Warszawie. Porowska wspomina liczne sytuacje, w których Adam Bodnar i pracownicy jego biura potrafili skutecznie interweniować, na przykład w kwestii ochrony zdrowia osób bezdomnych:

Ważnym wydarzeniem na intelektualnej i kulturalnej mapie Polski stały się Kongresy Praw Obywatelskich, które zainaugurował Adam Bodnar. Przyczynkiem do ich organizacji było 30-lecie istnienia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce, które wypadło w 2017 roku. Z tej okazji w Muzeum Historii Żydów Polskich zorganizowano 36 paneli na tematy prawnoczłowiecze i obywatelskie, w których głos zabierali goście z Polski i zagranicy. Na miejscu w wydarzeniu uczestniczyło ponad 1500 osób, a wiele osób śledziło transmisje online z debat. Międzynarodowy charakter wydarzenia miał o tyle istotne znacznie, że przypominał – moim zdaniem, tak uczestnikom, jak i samym organizatorom – że z zagrożeniami i wyzwaniami dla praw człowieka nie mierzymy się sami, lecz w tych zmaganiach towarzyszy nam Europa i świat. Formuła spotkała się z tak dużym entuzjazmem, że kongres stał się wydarzeniem corocznym, a raporty i rekomendacje z obrad mogłyby posłużyć jako solidna podstawa programowa dla każdego ruchu społecznego czy partii politycznej, która chciałaby zmierzyć się z najważniejszymi zadaniami, jakie stoją przed Polską i światem.

Dowartościowanie organizacji społecznych w trakcie ostatniej kadencji rzecznika nie było przypadkowe. Gdy w 2015 roku Adam Bodnar został zgłoszony jako kandydat na funkcję RPO, jego kandydatura miała charakter społeczny.

Nie da się jednak przemilczeć piętna, jakie na kadencji VII RPO odcisnęły przemiany polityczne, które nastąpiły wraz z dojściem do władzy Zjednoczonej Prawicy. O ile rolą rzecznika jest patrzeć każdej władzy na ręce – i tak też było w pierwszych tygodniach kadencji Adama Bodnara, gdy u władzy była koalicja PO-PSL – o tyle kontrowersyjne, a zdaniem większości prawników niekonstytucyjne zmiany, jakich w sądownictwie dokonała Zjednoczona Prawica, doprowadziły do silnego, instytucjonalnego zwarcia między władzą wykonawczą a urzędem rzecznika.

Aby dobrze zrozumieć wagę tego politycznego wątku, należy spojrzeć na najważniejsze narzędzia, jakimi dysponuje RPO. Jeśli traktować rzecznika jako instytucję reprezentującą interes obywateli przed państwem, to musi on, z jednej strony, mieć ucho blisko spraw ludzkich, a z drugiej, powinien dysponować narzędziami do egzekwowania praw obywateli u władzy. Temu pierwszemu wymiarowi poświęciłem wcześniejsze akapity, co zatem z tym drugim wymiarem? Rzecznik stracił jeden ze swoich najważniejszych instrumentów, jakim były skargi do Trybunału Konstytucyjnego. Kryzys związany z niewłaściwym powołaniem sędziów Trybunału Konstytucyjnego najpierw przez Sejm VII kadencji, a następnie przez Sejm VIII kadencji, doprowadził ostatecznie do paraliżu TK jako sądu konstytucyjnego.

Adam Bodnar od początku wskazywał na możliwą niekonstytucyjność uchwalonej 22 grudnia 2015 roku ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, co wyraził na przykład w liście do prezydenta Andrzeja Dudy z 24 grudnia tegoż roku. W kolejnych latach Bodnar konsekwentnie podważał ważność składu Trybunału, jak również zwracał uwagę, że część sędziów orzeka we własnej sprawie, co łamie jedną z podstawowych zasad państwa prawa.

Kolejne lata przyniosły dalsze podważanie niezależności władzy sądowniczej. Najbardziej dramatyczne na tym polu wydarzenia rozegrały się w lipcu 2017 roku, gdy setki tysięcy Polek i Polaków protestowało na ulicach polskich miast przeciw zmianom w Sądzie Najwyższym i Krajowej Radzie Sądownictwa. I tym razem RPO stanął po stronie niezależności sądów i ostrzegał przed pogłębieniem się kryzysu prawnego. W debacie sejmowej nad projektem ustawy o Sądzie Najwyższym Adam Bodnar dostrzegał potrzebę reformy sądownictwa, skrócenia czasu postępowań i wzmocnienia obywatelskiej kontroli nad sądami, ale ostrzegał, że projekt „ustawy o Sądzie Najwyższym do tego nie prowadzi”. Efekty tych i kolejnych reform doprowadziły do dualizmu prawnego w Rzeczypospolitej, wątpliwości europejskich sądów co do niezależności polskiego sądownictwa i konsekwentny spadek Polski w rankingach rządów prawa (wg World Justice Project z 20. pozycji w 2015 r. na 28. w 2020 r.).

Ten pierwszy aspekt z osobistej perspektywy wyraża prezes – dziś już w stanie spoczynku – Izby Karnej Sądu Najwyższego, Stanisław Zabłocki. Były prezes SN wspomina: „Adam Bodnar stał się dla mnie po prostu Adamem w trakcie pierwszego z maratonów, w których startowaliśmy w Senacie RP w walce o niezależność sądów i niezawisłość sędziów. To wtedy zdałem sobie sprawę, że choć dzieli nas bardzo wiele – jak wiek, osobowość czy poglądy ideowe – to zdecydowanie wiele więcej mnie z Nim łączy. W tym przede wszystkim spojrzenie na prawo, na sposoby jego stanowienia i wykładni, które powinny zmierzać ku temu, aby było to prawe prawo”.

Negatywne konsekwencje postawy RPO miały przede wszystkim charakter polityczny i zostały wzmocnione przez faktyczne odcięcie Adama Bodnara od mediów publicznych, a czasem wręcz otwarte ich ataki na rzecznika. Doprowadziło to do sporów sądowych, w których sąd uznawał racje rzecznika do krytyki telewizji publicznej za używanie mowy nienawiści. Dodatkowo, pomimo rosnących wskaźników gospodarczych, zdecydowanego wzrostu płacy minimalnej i inflacji, budżet biura rzecznika na działalność bieżącą był przez całą kadencję niższy niż w latach 2012– 2015.

Ekspert republikańskiego środowiska „Nowa Konfederacja”, Jarema Piekutowski, tak ocenia polityczny klincz, w którego centrum znalazł się Adam Bodnar: „W ogniu coraz ostrzejszej walki politycznej obie strony próbują ustawić Adama Bodnara to jako emblemat, to jako wroga publicznego. Bodnar jednak wymyka się takim prostym klasyfikacjom. Jego polityczni i medialni zwolennicy i przeciwnicy wyciągali na światło dzienne te z jego działań, które dotyczyły gorących medialnie tematów (np. praw osób LGBT), podczas gdy Bodnar i jego ludzie wykonywali tytaniczną pracę w obszarach mniej drażliwych, a także ważnych dla obywateli – choćby w sprawie osób cierpiących na choroby rzadkie; osób bezdomnych zatrudnianych przy pracach sezonowych; problemów z Covid-19 w DPS-ach”.

Powyższa ocena kadencji VII RPO znajduje potwierdzenie w wypowiedziach osób, z którymi Adam Bodnar współpracował. Stanisław Zabłocki zauważa: