Publicystyka - ngo.pl

Wypalenie można jednak rozpatrywać również jako składową szerszych procesów społecznych, których świadkami jesteśmy obecnie w Polsce, które – jak pokazały badania jakościowe Fundacji Culture Shock – przebiegają podobnie w innych europejskich krajach, gdzie populistyczne ruchy prawicowe rosną w siłę. Syndrom ukaże się wtedy w kontekście systemowym, na który – poza bezpośrednią charakterystyką pracy w NGO – złożą się takie aspekty, jak: sytuacja polityczno-społeczna w kraju, regulacje dotyczące funkcjonowania rynku pracy, zasady współpracy z grantodawcami, czy wreszcie – społeczne deprecjonowanie zawodów pomocowych i silnie sfeminizowanych.

Różnice światopoglądowe i zapatrywania polityczne dzielą ogół społeczeństwa na wrogie sobie obozy odznaczające się odmiennym postrzeganiem historii (zarówno dawnej, jak i współczesnej; np. historyczne znaczenie żołnierzy wyklętych^[2], pierwszej Solidarności^[3] czy Okrągłego Stołu^[4]), różną symboliką wyrazu (np. religijną lub świecką^[5]), swoistymi aparatami pojęciowymi (np. ideologia LGBT^[6], totalna opozycja^[7] itp.). Obozy te dysponują niemal wyłącznym dostępem do sprzyjających im mediów tradycyjnych i tworzą zamknięte w praktyce bańki w mediach społecznościowych^[8]. Rozłączne obiegi tekstów kultury kształtują odrębność kulturową obu grup (czytamy i oglądamy co innego, słuchamy innej muzyki, zachwycamy się innymi dziełami sztuki). Linie podziału – często nieprzekraczalne – dzielą całe społeczeństwo, a w skali mikro: rodziny, grupy przyjaciół, zespoły w pracy i wreszcie: środowisko trzeciosektorowe. Tego rodzaju warunki współżycia społecznego stają się źródłem frustracji, wrogości i lęków. Trudne emocje zaczynają dominować w przestrzeni publicznej, towarzyszą nam na co dzień. Bez zdrowej i bezpiecznej psychologicznie ekspresji będą powodować wyczerpanie emocjonalne, na podobnej zasadzie, jak trudne emocje związane z pracą przyczyniają się do wypalenia zawodowego.

Wrogie sobie obozy tworzą nieprzystające do siebie wizje społeczeństwa, obywatelskości, normalności, a nawet – w przypadku obecnie rządzących w Polsce – człowieczeństwa, odbierając ten przymiot wybranym grupom np. osobom LGBTQ+^[9] lub redukując go w odniesieniu do imigrantów/ek i uchodźców/czyń^[10]. 

Odmienne postawy polityczne i społeczne przekładają się dalej na sposób rozumienia zasad działania sektora obywatelskiego, jego misji i ról, jakie powinien pełnić. Organizacje pozarządowe zaczęły dzielić się w naszej rzeczywistości na te funkcjonujące istotnie bez związku z polityką rządu, a nawet w jawnej opozycji do niej, co przekłada się na ograniczenie możliwości zdobywania funduszy na działalność i projekty w konkursach administracji centralnej, oraz te, działające w głównym nurcie wyznaczanym przez rządzących, obficie dotowane przez ministrów i wojewodów. Opisany system powoduje problemy finansowe i instytucjonalne w fundacjach, stowarzyszeniach i ruchach nieformalnych niezależnych od władzy. Brak stałości i pewności funkcjonowania, a co za tym idzie – zatrudnienia, obecny w 3. sektorze od początku III RP, staje się jeszcze bardziej dojmujący dla tych podmiotów, które nie godzą się na klientelizm w stosunku do partii rządzącej.

Wśród nich szczególne miejsce zajmują osoby pracujące w oparciu o tożsamość własną, często same rekrutujące się z grup defaworyzowanych, represjonowanych lub mniejszościowych, pracując na rzecz pomocy dla innych przedstawicieli/ek tych grup (np. osoby LGBTQ+ pracujące na rzecz innych osób LGBTQ+, kobiety które doświadczyły przemocy, pracujące na rzecz kobiet doświadczających przemocy). W takiej sytuacji potencjalnych wymiarów zagrożenia wypaleniem zawodowym i aktywistycznym będzie tu więcej.

Do trudów pracy pomocowej dodać należy ten niebezpieczny styk sfery prywatnej i zawodowej (aktywistycznej), które wzajemnie na siebie oddziałują, dotykając najbardziej wrażliwych aspektów tożsamości. Prywatne doświadczenie stresu mniejszościowego lub przemocy przekłada się wtedy na pracę z innymi osobami z podobnym doświadczeniem, które trudno jest oddzielić od własnych przeżyć, co zamyka cykl błędnego koła pomocowej pracy aktywistycznej opartej na tożsamości, zwłaszcza przy braku superwizji, a w skali makro – wspierających polityk rządowych. Wzrasta zatem zagrożenie nie tylko wyczerpaniem i wypaleniem, ale re-traumatyzacją (powtórnym przeżyciem traumatycznego doświadczenia) lub rozwojem wtórnego zespołu stresu pourazowego nawet u osób, które nie mają osobistej historii traum.

 Problem tzw. elastyczności zatrudnienia, tj. nadużywania przez pracodawców cywilnoprawnych podstaw zatrudnienia lub – nazywając zjawisko bardziej bezpośrednio – „uśmieciowienia” pracy, toczy cały rynek pracy w Polsce^[11]. W sektorze pozarządowym przybrał jednak jeszcze bardziej wynaturzoną postać, do czego wydatnie przyczyniali się grantodawcy, opłacając – zgodnie z panującym neoliberalnym paradygmatem – przede wszystkim „koszty działań”, marginalizując pracę świadczoną w ramach obsługi projektów (np. pracę osoby koordynującej), a wręcz zakazując zatrudniania w projektach na podstawie umów o pracę.

Ta patologia należy już, co do zasady, do przeszłości. Umowy o pracę są bowiem niekiedy nawet wymagane w regulaminach konkursów grantowych, nie przekłada się to jednak jeszcze na praktykę stosowaną w sektorze, głównie z powodu dodatkowych kosztów powodowanych przez takie umowy po stronie pracodawcy. Są one częstokroć przenoszone na osoby pracujące, stawiając je przed fałszywym wyborem: np. umowa o pracę lub samozatrudnienie na większą kwotę netto. Na podstawie umów cywilnoprawnych pracuje blisko ¼ osób, dla których praca w organizacjach stanowi główne źródło utrzymania (por. Charycka, Gumkowska, Arczewska 2020 s. 6-8).

Umowa o pracę na czas nieokreślony nie jest stosowana również z uwagi na niewiedzę liderów/ek organizacji odnośnie do zasad prawa pracy, nieznajomość różnic pomiędzy poszczególnymi typami umów i wymogów dotyczących ich stosowania (por. Charycka, Gumkowska, Arczewska 2020 s. 16). Brak stabilności zatrudnienia i co do zasady niskie wynagrodzenia w sektorze, wywołują oczywiste skutki na poziomie codziennej egzystencji działaczy/ek, ale również, gdy przychodzi do planowania przyszłości (założenie rodziny, wynajem czy zakup mieszkania, wzięcie kredytu), co okazuje się niezwykle trudne lub niemożliwe. Powyższy układ okoliczności, deprecjonujący osobę świadczącą pracę w NGO, bezpośrednio przekłada się na rozwój syndromu wypalenia.

Dominacja projektów krótkoterminowych utrudnia strategiczne myślenie o przyszłości organizacji, przyczynia się do grantozy, tj. szukania i przyjmowania do realizacji zadań jedynie po to, aby przetrwać, a misja organizacji, jest nierzadko wtedy realizowana niejako dodatkowo, bez wynagrodzenia. Niejasne zasady oceniania wniosków o dotację, brak kompetentnej i wyczerpującej informacji zwrotnej dla podmiotów uczestniczących w konkursach, którym grantów nie przyznano pogłębiają jedynie frustrację działaczy/ek, nie dając także szans na zdobycie doświadczenia, które będzie można wykorzystać w kolejnych edycjach konkursów. Na tym tle pozytywnie wyróżniają się konkursy realizowane ze środków europejskich (Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego), takie, jak Erasmus+^[12] czy Aktywni Obywatele^[13], w których zarówno procedura oceny wniosku, jak i karta oceny są przejrzyste i jawne dla organizacji.

Grantodawcy często nie biorą też pod uwagę podstawowej specyfiki realizacji projektów, a zatem również pracy przy nich wykonywanej, tj. niezbędnej organizacjom elastyczności, zwłaszcza odnośnie do wykonywania budżetu i realizacji działań w harmonogramie. W takich warunkach jest bardzo trudno zadbać o dobrostan psychologiczny osób z zespołu NGO, ciągle bowiem goni presja czasu i ograniczonych środków, tworząc kolejne problemy w i tak trudnym środowisku pracy, zwłaszcza pomocowej. Osoby wypalone (albo wypalające się) zmuszone będą do jeszcze intensywniejszej pracy, pracując w weekendy, nie mając często prawa do urlopu czy zwolnienia chorobowego.

Uderzają wreszcie stawki, za które pracują osoby aktywistyczne. Oczekiwanie grantodawców, że w NGO praca będzie wykonana taniej niż po stawkach rynkowych należy do powszechnych wniosków, jakie można wyprowadzić z doświadczeń udziału w konkursach dotacyjnych oraz zadaniach zleconych przez sektor publiczny.

Trudno bowiem abstrahować od faktu, że większość osób działających w zespołach organizacji pozarządowych to kobiety, a istotna część wykonywanej w sektorze pracy to źle wynagradzana praca pomocowa, edukacyjna i animacyjna, wykonywana w ramach zawodów sfeminizowanych (por. Charycka, Gumkowska 2019). Wypalenie kobiet (w szczególności, ale nie wyłącznie, zawodowe) analizować można w ujęciu filozofki Kate Manne i koncepcji kobiet, jako istot dających, w kontraście do istot żyjących – mężczyzn (por. Manne 2017, Nagoski, Nagoski 2020), które socjalizowane są do przedkładania potrzeb innych osób (mężów, dzieci, szefów, współpracowników, klientów) ponad własne, co ułatwia otoczeniu przekraczanie ich granic, w szczególności poprzez wykorzystywanie na gruncie zawodowym ich zaangażowania i poświęcenia.

Potencjał samoregulacji drzemiący w 3. sektorze – z uwagi na jego specyfikę (praca i aktywizm bazujące na silnym poczuciu misji, dużym zaangażowaniu i determinacji) – jest istotną determinantą pozytywnych zmian warunków pracy w organizacjach i ruchach. Wypalenie zawodowe istnieje jako ważny temat w dyskursie sektorowym od kilku już lat. Dopiero jednak pandemia stała się katalizatorem szerokiego spektrum działań pro-dobrostanowych, realizowanych przez NGOsy dla NGOsów, w odpowiedzi na dramatyczny nieraz zwrot w modelu i warunkach pracy wielu organizacji (praca zdalna lub hybrydowa, brak osobistych kontaktów w zespołach, brak możliwości wykonywania regularnych działań) prowadzący do osłabienia efektywności pracy, a przede wszystkim – kryzysów psychicznych osób aktywistycznych. Dobrze, że zbiegło się to w czasie z adekwatną do często niekorzystnych dla podmiotów 3. sektora skutków polityk rządowych^[14] reakcją grantodawców zagranicznych. Wdrażają oni konkursy dotacyjne wspierające rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, aktywność organizacji pozarządowych działających na rzecz ochrony praw człowieka, pomocy osobom mniejszościowym, czy wreszcie – programy grantowe przeznaczone na realizację działań pomocowych i rzeczniczych dla 3. sektora^[15].

W tym miejscu warto przytoczyć i docenić to, co w kwestii przeciwdziałania wypaleniu i dbaniu o dobrostan 3. sektora już się dzieje. Pionierką kompleksowego podejścia do działań anty-wypaleniowych i pro-dobrostanowych w organizacjach pozarządowych jest socjolożka, działaczka społeczna, trenerka i badaczka Natalia Sarata. W ramach swojej inicjatywy, a potem fundacji, „RegenerAkcja” – współpracując z portalem ngo.pl – zachęcała aktywistki i aktywistów do dzielenia się doświadczeniem wypaleniowym^[16]. Od 2018 r. regularnie prowadzi grupy wsparcia i warsztaty dla zmęczonych osób aktywistycznych (w nurtach self-care i collective-care)^[17], wydaje newsletter „Oddychaj” przeznaczony dla działaczy i działaczek emancypacyjnych, organizuje szkolenia tematyczne, konferencje^[18], współpracuje z innymi organizacjami i grupami z sektora. Działania Saraty wyróżnia troska i empatia czerpane z własnych doświadczeń aktywistycznych i wypaleniowych oraz stosowane techniki pracy, takie jak: artywizm (sztuka tworzona przez i dla osób aktywistycznych) czy odwoływanie się do emocjonalnych, psychicznych i fizycznych konsekwencji aktywizmu i poszukiwanie własnych środków zaradczych. A nade wszystko promuje regenerację i odpoczynek jako podstawowe prawa działaczek i działaczy.

→ Przeczytaj: „ Wyczerpane aktywistki, wypaleni działacze. Nie wypalamy się w próżni!”

Innym przykładem działań na rzecz 3. sektora jest aktywność toruńskiej Fundacja Stabilo, która specjalizuje się w tematyce dostępności społecznej i aktywizacji obywatelskiej. Prowadzi sektorowe działania rzecznicze, tworząc grupy robocze, zawiązując i moderując współpracę nieformalnych sektorowych koalicji przedmiotowych, monitorując polityki dotacyjne grantodawców, interweniując w organach administracji państwowej w zakresie poprawy warunków pracy, w tym lobbując na rzez zmian w prawie pracy. Z inicjatywy prezesa Łukasza Broniszewskiego, we współpracy z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, prof. Adamem Bodnarem, oraz Uniwersytetem Humanistycznospołecznym SWPS w 2020 r. odbyły się dwie konferencje poświęcone wpływowi sytuacji pracowniczej i aktywistycznej w NGO na dobrostan psychiczny działaczy i działaczek, rozwój kryzysów psychicznym u tych osób, w tym wypalenia zawodowego^[19].

→ Przeczytaj: „Wypalenie zawodowe w III sektorze. Łukasz Broniszewski i Piotr Grabowski: Wierzymy w zmianę [wywiad] ”

→ Przeczytaj: „Opublikowano raport o wypaleniu zawodowym w III sektorze”

Działająca od dekady Fundacja Culture Shock z Warszawy, w ramach prowadzonych trzeci rok sektorowych projektów anty-wypaleniowych („Burnout Aid” i „Let It Work – działajmy zdrowo!”^[20]) przeprowadziła badania (desk research^[21], badania jakościowe^[22]) poświęcone tematyce zagrożenia i rozwoju wypalenia zawodowego i aktywistycznego na tle kultury organizacyjnej NGO. Na podstawie zebranego materiału stworzony został system wsparcia organizacji pozarządowych i ruchów nieformalnych dostępny na platformie internetowej, oferujący test oceniający ryzyko wystąpienia wypalenia na poziomie jednostki, dla pracownic i pracowników (oraz wolontariuszy i wolontariuszek), a także dla liderek i liderów – pod kątem zbadania zagrożenia syndromem wypalenia całej organizacji (zjawisko tzw. wypalonej organizacji). W ramach proponowanych środków pomocowych (dostępnych zarówno online, jak i stacjonarnie w różnych miejscach w Polsce) wypracowano obszerny zestaw rekomendacji, instrukcji, ćwiczeń i inspiracji dobrostanowych do indywidualnego wykorzystania. Udostępnione zostały również scenariusze warsztatów^[23] prewencji wypalenia przeznaczone dla zespołów NGO, do samodzielnego przeprowadzenia. Fundacja Culture Shock – poczynając od jesieni 2021 r., w partnerstwie z Fundacją Rozwoju „Dobre Życie” oraz islandzką firmą ILDI – oferuje również działania bezpośrednio skierowane do działaczy, działaczek, organizacji i grup zagrożonych lub już doświadczających wypalenia. Są to cykle interwencji kryzysowej, coaching, grupy wsparcia, kursy dobrostanu i skuteczności społecznej, warsztaty wspierające NGOsy w zmianach organizacyjnych, działania superwizyjne. Piotr Grabowski, przewodniczący rady Fundacji Culture Shock, koordynował w 2020 roku proces wypracowania rekomendacji dla podmiotów grantodawczych odnośnie do tworzenia regulaminów konkursów dotacyjnych, a także tworzenia zasad współpracy z organizacjami pozarządowymi w sposób uwzględniający zwiększenie możliwości rozwoju tych podmiotów oraz bezpieczeństwo psychiczne osób aktywistycznych, w tym przeciwdziałanie wypaleniu^[24].

Swoisty ferment wokół tematyki wypalenia zawodowego i aktywistycznego, trwający w ostatnich latach w 3. sektorze, przejawiający się w szczególności opisanymi powyżej inicjatywami, odbija się ostatnio coraz szerszym echem również po stronie instytucji publicznych, tj. podstawowych grantodawców organizacji pozarządowych. Centrum Komunikacji Społecznej Urzędu m.st. Warszawy w sierpniu 2021 roku podjęło inicjatywę badawczą w 3. sektorze^[25], dotyczącą możliwości zwiększania stabilności zatrudnienia w stołecznych organizacjach pozarządowych^[26]. Wyniki prowadzonej ankiety, poprzedzonej warsztatem z przedstawicielami i przedstawicielkami sektora, mają ułatwić miastu podjęcie działań kierunkowych zwiększających potencjał warszawskich NGOsów, jako stabilnych pracodawców. Tworzenie pewnych i bezpiecznych warunków zatrudnienia ma z kolei podstawowe znaczenie w budowaniu rozwiązań systemowych, chroniących przed rozwojem syndromu wypalenia zawodowego i aktywistycznego.

System finansowania inicjatyw pozarządowych wciąż pozostawia wiele do życzenia, również w kontekście profilaktyki i przeciwdziałania wypaleniu, i szerzej – budowania pozytywnej kultury organizacyjnej w 3. sektorze. Złym standardem wymuszonym przez wieloletnią praktykę stosowaną przez polskie grantodawcze instytucje publiczne, wciąż zbierającym swe żniwo, jest nadmierne i niezgodne z prawem wykorzystywanie elastycznych form zatrudnienia.

Dojmującym problemem pozostaje częsty brak superwizji dostępnej dla osób aktywistycznych (organizacji zwykle nie stać na zamawianie takich usług po cenach rynkowych).

Krótki horyzont czasowy działań, nadmierna i czasochłonna biurokracja, niemożność dokonania istotniejszych modyfikacji budżetu i harmonogramu projektu – wszystkie te aspekty składają się na dodatkową presję po stronie zespołów NGO, dokładając się do trudu wyczerpującej już pracy pomocowej.

Inspirowane politycznie, wspierane przez państwowe media fale krytyki, werbalne i innego rodzaju akty nienawiści skierowane do grup mniejszościowych (np. osób LGBTQ+, uchodźców i uchodźczyń, migrantek i migrantów) i marginalizowanych (np. kobiet) w sposób bezprecedensowy w ostatnim 30-leciu niszczą psychicznie działaczy i działaczki emancypacyjnych organizacji pozarządowych i ruchów nieformalnych. Prowadzić to może do poważnych kryzysów emocjonalnych, a nawet rozwoju chorób i zaburzeń psychicznych (depresja, stany lękowe, PTSD^[27]).

Pozbawianie finansowania politycznie „nieprawomyślnych” podmiotów o ugruntowanej pozycji na płaszczyźnie społecznej, promowanie w konkursach dotacyjnych organizacji sprzyjających partii rządzącej, niejasne kryteria przyznawania grantów stały się niestety znakiem rozpoznawczym polityki „wspierania” sektora obywatelskiego rządów „dobrej zmiany”^[28]. Taka sytuacja stanowi doskonałe podglebie dla rozwoju wypalenia zawodowego u aktywistek i aktywistów, a nawet ich decyzji o porzuceniu pracy w sektorze.

Paulina Jędrzejewska – trenerka, certyfikowana coach grupowa, socjolożka, animatorka kultury, aktywistka społeczna, licencjonowana konsultantka kwestionariusza odporności MTQ, AQR International. Badaczka i współautorka publikacji nt. wypalenia zawodowego i aktywistycznego. Współtwórczyni projektów promujących pozytywną kulturę pracy w NGO (Burnout Aid). Prezeska Fundacji Culture Shock,

Piotr Grabowski – aktywista antyprzemocowy, pracownik socjalny, interwent kryzysowy. Certyfikowany trener odporności psychicznej i narzędzi coachingowych (MTQPlus, AQR INTERNATIONAL; Heros Navigares). W trakcie szkolenia z Terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach i terapii traumy. Autor publikacji nt. wypalenia zawodowego i aktywistycznego w NGO oraz pomocy społecznej dla osób LGBTQIA+. Współtwórca i koordynator wielu projektów Fundacji Culture Shock, fundator i przewodniczący Rady Fundacji;

^{[1]  https://publicystyka.ngo.pl/wyczerpane-aktywistki-wypaleni-dzialacze-aktywizm-jest-praca}

^{[2] http://przegladpolityczny.pl/wokol-mitu-zolnierzy-wykletych-rafal-wnuk/ [dostęp 25.09.2021]} 

^{http://muzhp.pl/pl/c/1654/zolnierze-wykleci-czyli-chlopska-wandea [dostęp 25.09.2021]} 

^{https://www.gdansk.pl/wiadomosci/od-wykletych-do-smolenska-jak-i-po-co-pis-przepisuje-najnowsza-historie-polski,a,61546 [dostęp 25.09.2021]}

^{https://amu.edu.pl/wiadomosci/aktualnosci/archiwum/350537-czy-zolnierze-powinni-byc-wykleci [dostęp 25.09.2021]}

^{[3] https://www.ecs.gda.pl/library/File/nauka/e-booki/ECS_O_Pol.pdf?fbclid=IwAR224H07okVdTBjHMTwsuJGgsFJRp363_PCnt1wZ1R4XIoLuG1k3IFld4bs [dostęp 25.09.2021}

^{[4] https://muzhp.pl/pl/c/1301/prof-antoni-dudek-wokol-okraglego-stolu [dostęp 25.09.2021] https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,wydarzenia,175,obrady_okraglego_stolu.html [dostęp 25.09.2021]}

^{[5] Udział polityków w ceremoniach religijnych vs. podnoszone postulaty rozdzielności Kościoła katolickiego od państwa.}

^{[6] https://pl.wikipedia.org/wiki/Ideologia_LGBT [dostęp 25.09.2021]}

^{https://www.rp.pl/kraj/art8809271-jaki-apeluje-nie-uzywajcie-terminu-ideologia-lgbt  [dostęp 25.09.2021]}

^{http://www.dialog-pismo.pl/w-numerach/lgbt-jest-ideolo [dostęp 25.09.2021]}

^{[7] http://schetyna.pl/aktualnosc/bedziemy-totalna-opozycja-dla-totalnej-wladzy  [dostęp 25.09.2021]}

^{https://www.tvp.info/tag?tag=totalna%20opozycja  [dostęp 25.09.2021]}

^{https://kulturaliberalna.pl/2017/08/22/michal-nowosielski-platforma-obywatelska-komunikacja/  [dostęp 25.09.2021]}

^{[8] https://www.komputerswiat.pl/aktualnosci/wydarzenia/banka-social-media-jak-i-po-co-min-facebook-zamyka-nas-na-okreslone-tresci/dmg6b4y [dostęp 25.09.2021]}

^{https://www.focus.pl/artykul/banka-social-media-jednak-nie-istnieje-nowe-badanie-obala-mit-o-samoograniczaniu-sie [dostęp 25.09.2021]}

^{https://socialpress.pl/2017/04/jak-wyjsc-poza-banke-social-media-i-zyskac-nowa-perspektywe [dostęp 25.09.2021]}

^{[9] Por. wypowiedź posła Przemysława Czarnka (obecnie Ministra Edukacji i Nauki) w programie "Studio Polska" w TVP Info dn. 13.06.2020 r.; wypowiedź Prezydenta RP Andrzeja Dudy podczas wiecu wyborczego w Brzegu z dn. 13.06.2020 r. zorganizowanego w ramach kampanii prezydenckiej.}

^{[10]  Por. wypowiedź posła Jarosława Kaczyńskiego (obecnie Wiceprezesa Rady Ministrów) na wiecu wyborczym w Makowie Mazowieckim z dn. 12.10.2015 r. https://wyborcza.pl/7,75398,19014711,jaroslaw-kaczynski-boi-sie-ze-uchodzcy-sprowadza-zaraze-tak.html (dostęp: 8.01.2021)}

^{[11] Por. https://rynekpracy.org/wiadomosci/wiecej-smieciowek-a-mialo-byc-tak-pieknie/} 

^{https://oko.press/rynek-pracownika-po-polsku-co-najmniej-13-miliona-ludzi-na-smieciowkach-najwiecej-od-lat/} 

^{https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/smieciowki-unia-europejska-polska-umowa,94,0,2407262.html} 

^{http://dyskursidialog.org/wp-content/uploads/2020/08/3.pdf [dostęp 25.09.2021]}

^{[12]  Por. https://erasmusplus.org.pl/o-programie oraz https://ec.europa.eu/programmes/erasmus-plus/programme-guide/introduction/how-to-read-programme-guide_pl [dostęp 25.09.2021]}

^{[13] https://aktywniobywatele.org.pl/o-funduszu/dokumenty/ [dostęp 25.09.2021]}

^{[14]  W szczególności: propozycje rozwiązań nakładających na organizacje pozarządowe dodatkowe dyscyplinujące obowiązki sprawozdawcze (por. Chrzczonowicz 2020, Słowik 2021)}

^{[15] W szczególności: dwa programy przeznaczone na wsparcie działalności organizacji społecznych w Polsce prowadzone ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego (tzw. Funduszy norweskich i Funduszy EOG) w latach 2014-2021; wśród nich Program Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy (Active Citizens Fund – National), którego celem jest wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego, aktywności obywatelskiej oraz upodmiotowienie grup zagrożonych wykluczeniem (por. https://aktywniobywatele.org.pl/o-programie/; dostęp 25.09.2021)}

^{[16] Seria tekstów  "Wyczerpane aktywistki, zmęczeni działacze, czyli o wypaleniu", ngo.pl, 2019}

^{[17]  https://www.facebook.com/regenerakcja/ [dostęp 25.09.2021]}

^{[18]  W szczególności: Mocne wspólnoty kruchych. O aktywist/kach emancypacyjnych i pracy tożsamością wystawioną na ataki. Wydarzenie zorganizowane 15.03.2021.}

^{[19]  Konferencje: Kryzys psychiczny u osób działających w organizacjach pozarządowych oraz ruchach nieformalnych dn. 6.02.2020 r.; Kryzys psychiczny u osób działających w NGO i ruchach nieformalnych. Profilaktyka i wsparcie dn. 24.06.2020 r.}

^{[20]  Projekt “Burnout Aid” (2019-2022) współfinansowany w ramach programu Unii Europejskiej Erasmus +; Projekt “Let It Work - działajmy zdrowo!” (2021-2024) realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele - Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG.}

^{[21]  https://burnout-aid.eu/uploads/podsumowanie_desk_research_burnout_aid-608bcd3f59182.pdf}

^{[22]  https://burnout-aid.eu/uploads/wyniki_badania_spolecznego_burnout_aid-608bcd4e26aaf.pdf}

^{[23]  https://burnout-aid.eu/pl/30}

^{[24]  Rekomendacje “System dotacji ze środków publicznych w Polsce jako jedna z przyczyn wypalenia zawodowego w 3. sektorze” przedstawione przez podgrupę ds. systemu dotacji, działającą w 2020 roku w ramach projektu Rzecznika Praw Obywatelskich, Uniwersytetu Humanistycznospołecznego SWPS, Fundacji Stabilo i partnerów, podpisane przez 74 organizacje pozarządowe https://publicystyka.ngo.pl/rekomendacje-dotyczace-systemu-dotacji-ze-srodkow-publicznych-w-polsce-zbieramy-podpisy; [dostęp: 25.09.2021]}

^{[25]  Por. https://publicystyka.ngo.pl/wsparcie-stabilnosci-zatrudnienia-w-organizacjach-wypelnij-ankiete [dostęp 25.09.2021]}

^{[26]  Wypracowanie rekomendacji mających na celu wsparcie stabilności zatrudnienia w organizacjach pozarządowych realizujących zadania publiczne m.st. Warszawy to jeden z trzech priorytetów „Programu współpracy m.st. Warszawy w 2021 roku z organizacjami pozarządowymi”.}

^{[27]  Por. Preventing Vicarious Trauma: What Counselors Should Know When Working With Trauma Survivors, Robyn L. Trippany, Victoria E. White Kress, and S.Allen Wilcoxon}

^{https://ovc.ojp.gov/sites/g/files/xyckuh226/files/media/document/vt_summary_and_a_new_theory-508.pdf  [dostęp 25.09.2021]; Secondary Trauma: A Team Approach, Janet A. Geller, Libbe H. Madsen, Lynn Ohrenstein https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2Fs10615-004-0540-5.pdf [dostęp 25.09.2021];  Personal and Occupational Factors in Burnout Among Practicing Social Workers, Darcy Clay Siebert https://www.researchgate.net/publication/261653712_Personal_and_Occupational_Factors_in_Burnout_Among_Practicing_Social_Workers [dostęp 25.09.2021]}

^{[28]  W szczególności: nieprzyznanie przez Ministerstwo Sprawiedliwości dotacji Centrum Praw Kobiet i fundacji Dajemy Dzieciom Siłę (por. Kośmiński 2018); upolitycznione rozstrzygnięcia konkursów Narodowego Instytutu Wolności (por. Czarnacka 2021).}