Publicystyka - ngo.pl

Obecnie przełamywanie barier w zakresie zapewniania dostępności NGO stanowi jeden z kluczowych wyzwań dla sektora pozarządowego. Idea „NGO bez barier” staje się standardem. Dostępność oznacza zapewnienie tych samych możliwości wszystkim ludziom, bez względu na ich ograniczenia wewnętrzne, zewnętrzne i zmieniające się okoliczności. W tym zakresie dostępność jest jednym z najważniejszych osiągnięć w zmianie jakości życia osób z niepełnosprawnościami.

Trzeba zmienić sposób myślenia NGO o zapewnieniu dostępności osobom z niepełnosprawnościami. Dostępność to nie jest moda – to konieczność. Każdy z nas jest inny, ale wszyscy jesteśmy równi. Osoby ze szczególnymi potrzebami mają prawo do żądania zapewnienia dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej. Chcą być traktowane podmiotowo oraz mieć świadomość, że ktoś się nimi interesuje i próbuje uwzględnić ich potrzeby.

Niestety nadal wiele NGO uważa, że ich ten problem nie dotyczy, ponieważ osoby z niepełnosprawnościami nie są adresatami ich działań. Jednak w praktyce może się okazać, że nie korzystały one z oferty NGO – bo nie miały takiej możliwości. A nie z powodu braku zainteresowania. Jest to tym bardziej istotne, że zgodnie z art. 5 ust 1 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, NGO są zobowiązane do dążenia w prowadzonej działalności do zapewniania dostępności.

Wychodząc naprzeciw tym wyzwaniom, NGO powinny same wystąpić z inicjatywą stosowania uniwersalnych zasad dostępności – zgodnie z zasadą „Dostępne NGO = NGO bez barier”. Skutecznym kluczem do zapewnienia dostępności NGO może okazać się samoregulacja sektora pozarządowego, którego wyrazem jest standaryzacja działań.

Proces standaryzacji będzie oznaczał uporządkowanie prowadzonych działań i sposobu funkcjonowania NGO w obszarze dostępności. Jednak, aby zacząć wymagać od NGO zaangażowania w poprawę dostępności, najpierw trzeba je do tego przygotować. W związku z tym standardy powinny stanowić uzupełnienie istniejących norm i poradników o charakterze edukacyjno-informacyjnym.

W dostępności nie ma drogi na skróty. Dostępności nie ustanowimy tylko prawem – dostępność sama w sobie jest prawem.

Przy czym standardy dostępności NGO powinny dotyczyć również obszarów, które jeszcze nie są uregulowane prawnie. Standardy w większości przypadków są dobrowolne – co odróżnia je od obowiązujących wymogów prawnych.

Dostępność ma coraz wyższą rangę. Wcześniej nie było określonych kar pieniężnych za brak stosowania dostępności – teraz może się to wiązać z sankcjami finansowymi. W tym zakresie osobom ze szczególnymi potrzebami przysługuje procedura wnioskowo-skargowa. Poprzednio dostępność nie miała też swojego gospodarza – teraz są nimi koordynatorzy ds. dostępności.

O rosnącym zapotrzebowaniu na specjalistów ds. dostępności świadczy obwieszczenie Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej z 14 kwietnia 2020 r. w sprawie włączenia kwalifikacji rynkowej „Wdrażanie dostępności w organizacji” do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji. Osoby, które uzyskają kwalifikacje, będą potrafiły wdrażać standardy dostępności w organizacji oraz realizować zadania określone w rządowym Programie Dostępność Plus 2018-2025.

Obecnie do zapewnienia powszechnego stosowania dostępności potrzebny jest międzysektorowy wysiłek, wykraczający poza ramy prawne. Tym bardziej, że obowiązujące rozwiązania systemowe koncentrują się głównie na podmiotach publicznych. Jednak zasady dostępności dotyczą również NGO. Nie tylko dlatego, że w określonych przypadkach NGO muszą je stosować – ale dlatego, że organizacje powinny same o dostępność zabiegać.

W tym zakresie ustawa z 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, nakłada na niektóre NGO obowiązek stosowanie przepisów ustawy na równi z podmiotami publicznymi. Dotyczy to NGO, które posiadają strony internetowe lub aplikacje mobilne oraz prowadzą statutową działalność pożytku publicznego na rzecz: osób z niepełnosprawnościami, osób w wieku emerytalnym lub ochrony i promocji zdrowia.

Szerszy zakres obowiązków przewidziany jest dla NGO, które na podstawie umowy wykonują zadania finansowane ze środków publicznych. W tym zakresie od 6 września 2021 r. w umowach zawieranych przez podmioty publiczne z NGO powinny się znaleźć postanowienia określające warunki służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, w zakresie realizacji tych zadań. Takie rozwiązanie pozwala na dopasowanie wymagań do możliwości danej organizacji – z punktu widzenia nakładów finansowych, czy ograniczeń czasowych. Obowiązek zapewniania dostępności nie dotyczy całokształtu działalności NGO, a jedynie tych działań, na które zostały przeznaczone środki publiczne. Administracja publiczna powinna przy zlecaniu realizacji zadań publicznych zacząć doceniać NGO, które stosują standardy dostępności. Wtedy organizacje, które nie wdrożyły standardów będą miały motywację, aby to zrobić.

Z kolei w umowach o realizację projektów dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej zasady dostępności określone są w „Wytycznych w zakresie realizacji zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020”. Takie umowy nie są typowymi umowami na wykonanie zadań publicznych, ponieważ w zakresie dostępności odwołują się do odrębnych regulacji prawnych. Załącznik nr 2 do tych wytycznych zawiera „Standardy dostępności dla polityki spójności 2014-2020”, których celem jest zapewnienie osobom z niepełnosprawnościami dostępu do Funduszy Europejskich i ich efektów na równi z osobami pełnosprawnymi.

Standardy powinny wypełnić brak wymogów prawnych lub je uzupełniać. Tym bardziej, że w najbliższych latach możemy spodziewać się próby podejmowania przez NGO równoległych działań dotyczących – wypracowania, testowania i wdrażania standardów dostępności, na wzór rozwiązań stosowanych przez podmioty publiczne.

Nowe standardy powinny pomóc NGO w przygotowaniu się do stosowania dostępności na równi z podmiotami publicznymi, zanim zaczną obowiązywać bardziej rygorystyczne przepisy prawne w tym zakresie. Przykładowo od 28 czerwca 2025 r. zacznie obowiązywać przygotowywana ustawa o dostępności niektórych produktów i usług, która wdroży przepisy Europejskiego Aktu o Dostępności. Nowa ustawa będzie uzupełniać o wymiar rynkowy rządowy Program Dostępność Plus 2018-2025, ugruntowując dostępność jako standard nie tylko w administracji publicznej, ale również w działalności podmiotów gospodarczych. Stąd należy rozważyć potrzebę zaadaptowania przez NGO rozwiązań stosowanych przez podmioty publiczne w zakresie dostępności, które będą dostosowane do specyfiki działania sektora pozarządowego funkcjonującego odmiennie niż sektor publiczny i sektor prywatny.

Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami wprowadza na podmioty publiczne, które wyznaczyły koordynatorów do spraw dostępności, obowiązek sporządzania planu działania na rzecz poprawy zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. O podobne rozwiązania powinny zadbać NGO w ramach samodoskonalenia, jeżeli chcą dotrzeć ze swoją ofertą do osób z niepełnosprawnościami lub szerzej do osób ze szczególnymi potrzebami. W tym zakresie istnieje potrzeba wykreowania Koordynatorów ds. dostępności w organizacji w oparciu o system społecznych Lokalnych Animatorów Dostępności – analogicznie jak wykreowano Latarników Polski Cyfrowej w ramach Programu Polska Cyfrowa Równych Szans.

Przygotowanie planu jest działaniem wielowymiarowym. Pierwszym krokiem do sporządzenia planu jest przeprowadzenie audytu dostępności – architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej. Ponadto plan powinien obejmować w szczególności – analizę stanu zapewnienia dostępności, działania dotyczące likwidacji barier dostępności, szacunkowe koszty, jak też harmonogram zmian. Dla podniesienia rangi, plan dostępności powinien zostać przyjęty przez organizację w formie uchwały Zarządu. Przy czym początkowe tworzenie planu dostępności powinno być raczej nastawione na realne efekty, niż na idealny plan możliwy do realizacji dopiero w dalekiej przyszłości.

Wdrażanie standardu będzie wymagało prowadzenia nieustannego monitorowania i ewaluacji. NGO powinny widzieć w dostępności nie tylko zestaw obowiązków. W praktyce wdrożenie dostępności może oznaczać konieczność zawarcia kompromisu między dążeniem do standaryzacji a realiami funkcjonowania organizacji. W tym zakresie w lepszej sytuacji są NGO działające na rzecz osób z niepełnosprawnościami, dla których zapewnienie dostępności jest działalnością misyjną.

Ponadto dużym wyzwaniem będzie konieczność ponoszenia kosztów związanych z wdrażaniem standardów oraz ich weryfikacją. Jest to tym bardziej istotne, że większość NGO nie ma stałych źródeł finansowania swojej działalności.

Kolejne problemy NGO będą związane z m.in. kosztami dostosowania lokali do minimalnych wymagań dostępności architektonicznej, czy zapewnienia dostępności cyfrowej stron internetowych zgodnie ze standardem WCAG 2.1 poziom AA. Stąd standardy mają najczęściej formę zaleceń, co wynika przede wszystkim z trudności związanych z egzekwowaniem ich stosowania. Lepszym rozwiązaniem może okazać się określenie standardów dostępności NGO na dwóch poziomach – minimalnym i rekomendowanym (wyznaczającym kierunek optymalnych działań na przyszłość).

Alternatywę mogą stanowić standardy obligatoryjne, które z reguły powiązane są z nadawaniem certyfikatu. W ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przewidziano dla NGO i podmiotów gospodarczych – nieobowiązkowe poddanie się audytowi dostępności potwierdzone certyfikatem. Proces certyfikacji pozytywnie wpłynie na wizerunek NGO, pozwoli zyskać nowych odbiorców oferowanych usług, jak też zwiększy szanse na otrzymanie dotacji ze środków publicznych. Proces certyfikacji będzie też dawał wymierne korzyści finansowe – zmniejszenie o 5% składki na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). W tym zakresie zakończył się etap oceny wniosków złożonych w naborze na otrzymanie statusu podmiotu dokonującego certyfikacji. Ministerstwo Finansów i Polityki Regionalnej planuje w drugiej połowie maja 2022 r. opublikować listę NGO i podmiotów prywatnych, które otrzymają status podmiotów mogących dokonywać certyfikacji dostępności.

NGO powinny być powszechnie utożsamiane z przestrzeganiem zasad dostępności, które stanowią jedną z nadrzędnych zasad określonych w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Konwencja ratyfikowana przez Polskę w 2012 r. stanowi pierwszy międzynarodowy akt prawny zmieniający podejście do niepełnosprawności fizycznej poprzez przesunięcie akcentu na prawa człowieka.

Dla osób z niepełnosprawnościami praca jest nie tylko drogą do usamodzielnienia się i poprawy warunków materialno-bytowych, ale także stanowi zasadniczą formę integracji z otoczeniem pozwalającą na zapobieganie wykluczeniu społecznemu. Wobec tego w standardzie plan dostępności powinien również uwzględniać procedury dotyczące zatrudniania osób z niepełnosprawnościami. Standardowym działaniem powinno być wskazanie osoby w organizacji, która będzie zajmowała się sprawami pracowników z niepełnosprawnościami. W niektórych przypadkach będzie zachodzić też konieczność stosowania rozwiązań zindywidualizowanych, które wykraczają poza przyjęte standardy. Przy czym w przypadku obawy zatrudnienia po raz pierwszy w NGO pracownika niepełnosprawnego, warto zacząć od – praktyki, stażu lub wolontariatu.

Wypracowane standardy dostępności NGO nie powinny być katalogiem zamkniętym. Stąd mogą pojawić się czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne, które będą w istotny sposób wpływać na ich zmianę. Dzięki ciągłej optymalizacji standardów, rozwój dostępności NGO będzie się ciągle rozwijać analogicznie do działającego bezpłatnego wolnego i otwartego systemu operacyjnego LINUX, który funkcjonuje w świecie sieci twórców ogólnodostępnych oprogramowań komputerowych.

Więcej o kampanii „Dostępne NGO = NGO bez barier” na stronie: www.liderzydostepnosci.pl/dostepne-ngo-ngo-bez-barier.

Wojciech Dec – Sekretarz Lubelskiego Partnerstwa na rzecz Dostępności, Przewodniczący  Zespołu  problemowego ds. dostępności w Radzie Działalności Pożytku Publicznego. Prezes Zarządu Związku Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP) oraz Członek Zarządu Wspólnoty Roboczej Związku Organizacji Socjalnych (WRZOS). Ekspert oceniający projekty oraz członek Komitetu Sterująco-Monitorującego PROO i Komitetu Sterująco-Monitorującego NOWEFIO przy NIW-CRSO.

→ Przeczytaj też „3 pytania do nowej RDPP (cz. 6)”