Publicystyka - ngo.pl

Historia spółdzielczości (zobacz cz. 1 krótkiej historii spółdzielczości) to nie tylko sukcesy. Równie ważne, a z punktu widzenia wyciągania nauk na przyszłość być może ważniejsze, są niepowodzenia. Jednym z takich doświadczeń była historia Stowarzyszenia Spożywczego „Nadzieja” w Dąbrowie Górniczej.

Stowarzyszenie Spożywcze „Nadzieja” (przypomnijmy, taką formę miały w Królestwie pierwsze spółdzielnie), jak pisał Ludwik Krzywicki, zajmowało na przełomie XIX i XX wieku „w‎ ‎naszym‎ ‎ruchu‎ ‎kooperacyjnym‎ ‎pierwsze‎ ‎miejsce”. Jego bankructwo w 1908, jak pisał po latach Stanisław Wojciechowski w swojej historii spółdzielczości, było dla tego ruchu doświadczeniem „najbardziej gorszącym”.

Materiały, na podstawie których opracowano ten tekst, są ogólnodostępne (zob. Stowarzyszenie Spożywcze Nadzieja w Dąbrowie Górniczej).

W tekście powołuje się głównie na artykuły Andrzeja Kontkiewicza, Ludwika Krzywickiego i Stanisława Wojciechowskiego.

➡️ Przeczytaj też: „Wspólnymi siłami. Krótka historia spółdzielczości polskiej. Cz. 1”

Powstałe w 1884, w czasach jeszcze pionierskich, stowarzyszenie było jednym z największych w Królestwie. W planach miało zorganizować własne sklepy, składy materiałów, kasę oszczędnościowo-pożyczkową, a także bibliotekę i czytelnię. Efekty były szybkie. Feliks Kwiecień, jeden z założycieli, wspominał „natychmiast dała się zauważyć znakomita poprawa gatunków i zniżka cen artykułów spożywczych”.

W 1896 roku zrzeszało już ponad tysiąc członków, a czysty zysk wyniósł… 13.380 rubli. Zatrudniało wówczas 13. subiektów, dwie panny sprzedające, czterech uczniów, trzy kasjerki, zaś w biurze – czterech urzędników i kasjera. W roku 1905 „Nadzieja” miała już 5 sklepów w Dąbrowie i okolicy.

Dlaczego więc „Nadzieja” upadła w 1908 roku? Był to czas, gdy ruch kooperatyw spożywczych święcił, jak się wydaje, swoje największe sukcesy. Dodatkowo trzeba przypomnieć, że spółdzielnie nie upadają tak z dnia na dzień. Demokratyczne zarządzanie i kontrola społeczna, przynajmniej w teorii, powinny zabezpieczać przed takim scenariuszem. A o tym, że jest źle w spółdzielni wiadomo było już w 1902 roku. Trzeba więc przeprowadzić śledztwo, jak to się stało. Pewnie nie ma w tym specjalnie nic z kryminału, choć, jak czytamy na stronie dabrowa. pl „Na ostateczną decyzję o rozwiązaniu wpłynęła ucieczka nieuczciwego kasjera z dużą częścią kapitału spółdzielni, do Ameryki w 1908 roku” [kliknij].

Jeżeli nawet, to nie to było główną przyczyną.

Oczywiście na upadek inicjatywy złożyło się pewnie wiele czynników. Jednak z punktu widzenia próby wyciągnięcia wniosków na przyszłość taka odpowiedź nas nie satysfakcjonuje. Chciałoby się wiedzieć kiedy i kto popełnił zasadniczy błąd? A może to musiało się tak skończyć? Czy klęska wpisana była już w sam pomysł, a może zawiniła warunki zewnętrzne (koniunktura, konkurencja)? Czy spółdzielnia była źle zarządzana, czy może główną rolę odegrała bierność członków, niesolidność pracowników, a może jeszcze coś zupełnie innego?

Wydaje się, że warto przyjrzeć się tym wszystkim możliwościom i choć zapewne nie znajdziemy jednoznacznej odpowiedzi, to jednak sama refleksja może przyczyni się do tego, że lepiej zrozumiemy mechanizmy działań spółdzielni spożywców. Także dzisiaj.

Stowarzyszenia spółdzielcze sprzed 1905 roku dalekie były od ideałów pionierów z Rochdale. Z jednej strony było w nich coś z instytucji filantropijnych, z drugiej sporo z późniejszych spółek, gdzie liczył się głównie zysk. I tak wykupywanie udziałów czasem traktowano raczej jako patriotyczny obowiązek i wsparcie taniej żywności dla robotników, a nie chęć kupowania w sklepie spółdzielczym. Z drugiej strony W „Nadziei” początkowo aż 40% a później 30% czystego zysku przeznaczano na dywidendę i dla wielu udziały w spółdzielni były po prostu formą inwestycji, które wycofywano w trudnych chwilach.

Dodatkowo takim elementem „niespółdzielczym” była możliwość zakupu na kredyt i współpraca z przedsiębiorstwami. Z jednej strony kredyt dla członków osłabiał działalność spółdzielni, która na tym traciła, musząc zakładać środki. Z drugiej kupowanie na kredyt przez osoby, którym pracodawca wydawał pisemne poręczenia, na podstawie których mogli oni uzyskać w „Nadziei” kredyt, było dla wielu zapewne dobrym rozwiązaniem. Jednak nie uczyło to robotników oszczędzania i nie zachęcało do spółdzielczości. Gdy współpraca z przedsiębiorstwami się kończyła, to i chęć kupowania w sklepach spółdzielczych przestała być atrakcyjna. 

Dodajmy, że ‎urzędnikom‎ ‎fabrycznym, ‎ ‎którzy‎ ‎wydawali‎ ‎robotnikom‎ ‎kwitki kredytowe‎ ‎do‎ ‎„Nadziei”, ‎ ‎„wypłacano‎ ‎4%‎ ‎od sum‎ ‎w‎ ‎kwitkach‎ ‎wypisanych”, co stanowiło znaczny koszt w budżecie sklepu.

W spółdzielczości o stabilności przedsiębiorstwa zazwyczaj decyduje własność wspólna, która jest niepodzielna. Tak też było w „Nadziei”, ale tylko częściowo. W statucie czytamy „Kapitał zapasowy stanowi własność całego stowarzyszenia i nie zwraca się członkom przed zupełnem zamknięciem czynności stowarzyszenia”. A więc teoretycznie była możliwość podziału majątku spółdzielni wśród członków spółdzielni.

I jeszcze jedna rzecz. W ‎„Nadziei”‎ ‎nie‎ ‎wszyscy członkowie‎ ‎mieli‎ ‎prawo‎ ‎głosu. ‎ Statut stanowił, że „do‎ ‎grona‎ ‎członków‎ ‎stowarzyszenia‎ ‎przyjmują‎ ‎się‎ ‎osoby‎ ‎obojga‎ ‎płci‎”, z tym że kobiety‎ ‎miały‎ ‎„prawo‎ ‎jedynie‎ ‎kupować‎ ‎towary‎ ‎w‎ ‎zakładach stowarzyszenia‎ ‎i‎ ‎uczestniczyć‎ ‎w‎ ‎jego‎ ‎zyskach”. ‎

Można więc mieć trochę zastrzeżeń do zaplanowanej organizacji spółdzielni, choć pamiętając, że były to dopiero pierwsze próby i trudno oczekiwać tu bezbłędnych rozwiązań.

„Nadzieja” od samego początku musiała się liczyć z konkurencją. Kontkiewicz opisuje szczegółowo różne działania prywatnego handlu mające na celu zdyskredytowanie spółdzielni. Jednak z tych opresji wyszła ona zwycięsko.

Trudniejsza okazała się konkurencja… z innymi kooperatywami. Właściwie równolegle do „Nadziei” rozwijały się stowarzyszenia spożywcze na kolei ‎Iwangrodzko-Dąbrowskiej‎ (ze sklepem w Strzemieszycach) ‎i‎ ‎Warszawsko-Wiedeńskiej (ze sklepem w Sosnowcu). Z kolei po 1905 zaczęły powstawać stowarzyszenia spożywcze tzw. „Robotniki”. Rosła więc konkurencja.

Pamiętajmy, że w owych czasach nie tylko „Nadzieja” upadła. Szacuje się, że z 49 stowarzyszeń, założonych do 1904 r., przetrwały jedynie 22. W‎ ‎Zagłębiu, jak czytamy w „Społem” z 1908 roku, upadły prawie jednocześnie trzy: „»Oszczędność‎«‎ ‎po‎ ‎latach 9, »Nadzieja‎«‎ ‎po‎ ‎latach‎ ‎23‎ ‎i‎ »Ochrona« ‎po‎ ‎latach‎ ‎10‎ ‎istnienia”.

Jeśli dodamy jeszcze nieuczciwą konkurencję Warszawskiego Giełdowego Związku Roboczego, a o tym więcej w części o zarządzaniu, to trudno uznać, że warunki zewnętrzne nie miały w upadku spółdzielni znaczącego udziału.

Oczywiście kluczowe, nie tylko zresztą w biznesie, jest zarządzanie. O tym nie trzeba nikogo przekonywać, choć przecież zarządzanie w spółdzielni jest dość specyficzne. Czy jednak za niedoskonałości w zarządzaniu odpowiadał jedynie zarząd? Oczywiście w dużym stopniu tak, ale… Zarząd, wybierany corocznie, złożony z niefachowców, finansowany z czystego zysku, nie mógł być dobrym gwarantem długofalowego rozwoju. Z biegiem lat coraz trudniej było dobrać odpowiednie osoby.

Kazimierz Srokowski, osoba dla Dąbrowy wielce zasłużona, pisał: „Z czasem jednak ciągłe intrygi nieżyczliwych dla stowarzyszenia i widoki osobiste mających na celu osób do tego stopnia zniechęciły mnie, że wycofałem się zupełnie z udziału w kierowaniu sprawami Stowarzyszenia”. Nic więc dziwnego, że w pewnym momencie praktyką stało się, że kolejne osoby rezygnowały z zarządu tak, że trzeba było organizować wybory uzupełniających. Zresztą wybory dokonywane były też nie zawsze w oparciu o kompetencje kandydatów.

Nie wydaje się, że w pracy zarządu można by doszukiwać się złej woli. Jednak niedostatek kompetencji, czasu, częste zmiany, różnice interesów i konflikty, które powodowały wycofywanie się części członków z aktywności, utrudniały racjonalne zarządzanie. Z kolei demokracja, gdy dochodzą do głosu grupowe interesy, nie zawsze jest racjonalna. Kolejne próby zatrudnienia do zarządzania fachowca rozbijały się o niechęć uczestników walnych zebrań do ponoszenia dodatkowych kosztów.

Braki w zarządzaniu próbowano zapełnić zatrudniając zewnętrzną firmę. Jak podsumowuje to Kontkiewicz: „Warszawski Giełdowy Związek Roboczy, który miał zadbać o poprawę wyników sprzedaży, w rzeczywistości wykorzystał czas umowy z »Nadzieją« na dokładne zapoznanie się jej działaniem i źródłami zaopatrzenia, po czym pod koniec roku 1903 wypowiedział umowę i otworzył w styczniu 1904 r. własne sklepy”.

„Nadzieja” – jak podsumowuje Wojciechowski – „grzeszyła nie tylko brakiem umiejętnego handlowego kierownictwa, ale przede wszystkim brakiem demokratycznej kontroli i brakiem zdolności do samorządu”, dodając „czemu‎ ‎komisje‎ ‎rewizyjne‎ ‎nie kwestj‎‎ono‎‎wały‎ (…) ‎ubarwianych‎ ‎sprawozdań? ‎ ‎czemu‎ ‎zebrania‎ ‎ogólne‎ ‎nie‎ ‎wnikały w‎ ‎istotę‎ ‎gospodarki,‎ ‎a‎ ‎zajmowały‎ ‎się‎ ‎tylko wyborami‎ ‎corocznemi (…)?”

Czy więc członkowie byli winni? Zapewne. Pytanie tylko dlaczego, nieświadomie zapewne, przyczynili się do upadku własnej spółdzielni? Pewnie nie byli wystarczająco dobrze poinformowani. Czy to tylko wina zarządu, który nie dostarczał pełnej wiedzy, czy może sami członkowie nie chcieli widzieć trudności w sytuacji, gdy otrzymywali coroczne dywidendy? Dodatkowe różne grupy członków różnie widziały swoje interesy w spółdzielni. Dla jednych był to przede wszystkim zysk od udziałów, dla innych forma kredytowania swoich zakupów, dla innych wspieranie „jednej z najniezbędniejszych instytucji w Dąbrowie”.

Co się tyczy pracowników, to trudno na nich zwalać winę, choć zapewne brak stałego nadzoru mógł być powodem mniejszej wydajności pracy. Czy na nich ciąży wina za źle skalkulowane ceny, zamawianie produktów, które później trzeba było sprzedawać po obniżonych cenach? A przecież gdy czytamy takie skargi robotników: „‎‎żony‎ ‎nasze‎ ‎odpychają‎ ‎na bok subjekci, ‎gdy‎ ‎wejdzie‎ ‎jaka‎ ‎pani‎ ‎inżynierowa, ‎‎i‎ ‎każą‎ ‎czekać, ‎nie‎ ‎według‎ ‎kolei” – to oczywiście budzi się pytanie o wpływ pracowników na wizerunek i funkcjonowanie spółdzielni.

No i stoimy przed próbą odpowiedzi na zasadnicze pytanie. Czy nasze śledztwo pozwala na jasną odpowiedź kto zawinił? Oczywiście każdy może wyrobić sobie własne zdanie (na podstawie ogólnodostępnych materiałów Stowarzyszenie Spożywcze Nadzieja w Dąbrowie Górniczej).

Te pierwsze (przed 1905 rokiem) stowarzyszenia spożywcze nie były w pełni spółdzielniami. Nawet pierwsza polska spółdzielnia spożywcza „Merkury”, która powstała w Warszawie w 1869 r., w 1912 roku przekształciła się w Warszawskie Stowarzyszenie Spożywcze i przystąpiła do związku „Społem”. W wielu spółdzielniach odchodzenie od zasad spółdzielczych (np. akceptacja kredytu w sklepach) było przyczyną znacznych trudności. Bardzo postępowa instytucja, jaką była „Nadzieja” w 1884, stała się w 1907 instytucją przestarzałą i nie potrafiącą się zreformować. A jedną z przyczyn trudności z dokonaniem tej zmiany upatruję w… dotychczasowych sukcesach „Nadziei”. Powstająca na terenach gwałtownie się rozwijających, z brakiem tzw. „infrastruktury” społecznej, oparta na współpracy z dużymi przedsiębiorstwami (poręczającymi kredyty) inicjatywa mogła się prężnie rozwijać.

Brak większych kryzysów (np. w „Merkurym” w 1871 roku, w obliczu problemów przeprowadzono weryfikację członków i wykreślono sto osób) nie wyrobił w członkach potrzeby czujności. Z kolei przegrana zwolenników racjonalnego zarządzania z rzecznikami maksymalizacji zysków (w „Merkurym” w 1900 roku zwyciężyli, inaczej niż ostatecznie w „Nadziei”, racjonaliści) uniemożliwiła reformę odgórną.

Doskonale to ujął jeden z założycieli „Nadziei” Feliks Kwiecień, który postulując reformy podkreślał, że uważa je „za niecierpiący zwłoki sposób usunięcia zła, które zawdzięczając jedynie dobremu położeniu, w jakiem znajdują się interesa Stowarzyszenia, dotąd pomału tylko psuje te interesa, nie usunięte zaś prędko może z czasem stać się powodem olbrzymich strat tej jednej z najniezbędniejszych instytucji w Dąbrowie”.

I tak też się stało. W 1907 działały już w Dąbrowie filie stowarzyszenia spożywczego „Robotnik”, powstałego przy fabryce Fitznera i Gampera. Równolegle zaczął działać sklep „Stowarzyszenia spożywczego robotników chrześcijańskich”. „Nadzieja” już nie była taka niezbędna.

Projekt „SAMO-ES. Samoorganizacja przedsiębiorstw społecznych jako odpowiedź na wyzwania społeczne” realizowany jest w partnerstwie, które tworzą Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (lider), Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej „Być Razem” z Cieszyna, Stowarzyszenie na rzecz Spółdzielni Socjalnych, Stowarzyszenie Klon/Jawor.

ℹ️ Odwiedź nas: www.samo-es.pl