Od 22 maja 2023 roku można powoływać do życia i rejestrować fundacje rodzinne. To nowa forma prawna, która pozwala przedsiębiorcom (bo to oni zabiegali o powstanie tej regulacji i to do nich skierowane są przepisy) lepiej zabezpieczyć swój majątek. Czy fundacje rodzinne są częścią III sektora? Co odróżnia je od fundacji powstających na mocy ustawy z 1984 roku? Zbieramy podstawowe informacje.
Fundacje powstają w Polsce od lat, na podstawie ustawy z 1984 roku. Są znaczącym elementem sektora organizacji społecznych. Dla wielu osób są wręcz synonimem organizacji pozarządowej (chociaż więcej niż fundacji jest w Polsce stowarzyszeń).
Fundacje rodzinne mogą powstawać od 22 maja 2023 roku. To nowy rodzaj podmiotu, którego nazwa kojarzy się z III sektorem, ale może okazać się, że z pozostałymi fundacjami nie będą miały nic wspólnego.
Kto i po co zakłada fundację rodzinną
artykuł 2 ustęp 1 ustawy o fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundator określa w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej.
Fundację rodzinną może założyć tylko osoba fizyczna. Może być to jedna osoba lub wiele osób. Jeśli fundacja rodzinna ustanowiona zostanie w testamencie, fundator może być tylko jeden. Fundator musi dysponować odpowiednim majątkiem: "Fundator wnosi do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 000 zł." (art. 17 ustawy o fundacji rodzinnej).
Fundacja rodzinna może zostać ustanowiona aktem założycielskim lub w testamencie (w obu przypadkach wymagany jest akt notarialny).
Obowiązkowym elementem nazwy każdej fundacji rodzinnej utworzonej na podstawie opisywanych tu przepisów jest określenie "Fundacja Rodzinna" (art. 3).
Fundację rodzinną rejestruje się w rejestrze fundacji rodzinnych (nowy rejestr). Rejestr fundacji rodzinnych prowadzi Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim.
Kto może zostać beneficjentem fundacji rodzinnej?
Ustawa (art. 30) wskazuje trzech beneficjentów fundacji rodzinnej. Po pierwsze może być to osoba fizyczna, po drugie organizacja pozarządowa (zgodnie z definicją z ustawy o działalności pożytku) prowadząca działalność pożytku. Trzecim wymienionym beneficjentem jest sam fundator.
Statut fundacji rodzinnej musi wskazać jej beneficjentów oraz zakres przysługujących im uprawnień.
Art. 41 ustawy o fundacji rodzinnej
Beneficjent może kierować do organów fundacji rodzinnej uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności.
Fundacja rodzinna może mieć trzy organy. Wymienia je artykuł 43. Są to: zarząd, rada nadzorcza oraz zgromadzenie beneficjentów. Zarząd i zgromadzenie beneficjentów to organy obowiązkowe. Rada staje się obowiązkowa, jeśli beneficjentów fundacji jest więcej niż dwudziestu pięciu. Ustawa wskazuje, że zarówno zarząd jak i rada mogą być jednoosobowe. Ustawa opisuje zadania i sposób funkcjonowania poszczególnych organów.
Ustawa o fundacji rodzinnej zawiera jeszcze m.in. przepisy o likwidacji fundacji oraz powołuje i opisuje zasady działania rejestru fundacji rodzinnych. Łącznie liczy 145 artykułów.
Art. 143 ustawy
Rada Ministrów dokona przeglądu funkcjonowania przepisów ustawy i przedłoży Sejmowi i Senatowi informację o skutkach jej obowiązywania wraz z propozycjami zmian, po upływie 3 lat od dnia jej wejścia w życie.
Kto i po co zakłada fundację
artykuł 1 ustawy o fundacjach
Fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.
Fundatorem fundacji może być zarówno osoba prawna jak i osoba fizyczna (wiele osób prawnych lub fizycznych w dowolnych konfiguracjach). Fundacja musi mieć fundusz założycielski, ale jego wielkość nie jest określona przepisami (przyjęło się, że może to być np. 500-1000 zł., a w przypadku fundacji z działalnością gospodarczą - 1000 zł).
Fundacje powoływane są do życia najczęściej aktem założycielskim (formalnie można powołać fundację również w testamencie, ale w praktyce nie są to częste przypadki).
Fundację rejestruje się w Krajowym Rejestrze Sądowym: w rejestrze stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej), oraz w rejestrze przedsiębiorców (jeśli prowadzą działalność gospodarczą).
Ustawa nie wymaga wskazania określonych beneficjentów działań fundacji, nie zawęża też bezpośrednio tego kręgu - fundacje opisują beneficjentów w statutach, zwykle pośrednio, wskazując swoje cele i działania.
Jedynym wymaganym przez ustawodawce organem fundacji jest zarząd. Zarząd może być jednoosobowy. Pozostałe organy są nieobligatoryjne.
Fundacja wskazuje ministra, który będzie sprawował nad nią nadzór. Co roku składa temu ministrowi sprawozdanie z działalności.
Podstawowe podobieństwa i różnice
Nazwa
Podstawowym podobieństwem jest określenie fundacja, wspólne dla obu rodzajów podmiotów. Fundacje powstające na mocy ustawy z 1984 roku mają w nazwie określenie "Fundacja", ale ten obowiązek nie jest wprost wskazany w ustawie. Fundacje rodzinne muszą umieszczać w nazwie określenie "Fundacja Rodzinna" - wskazuje na to wyraźnie art. 3 ustawy o fundacjach rodzinnych.
Ustawa
Każdy z typów fundacji ma oddzielną ustawę do której się stosuje. Dla fundacji jest to ustawa o fundacjach z 1984 roku, dla fundacji rodzinnych ustawa o fundacji rodzinnej z 2023 roku. Oba akty prawne nie przenikają się tzn. fundacje korzystają wyłącznie ze swoich przepisów (swojej ustawy z 1984 r.), a fundacje rodzinne ze swoich (nowej ustawy).
Fundator
Fundacje mogą tworzyć zarówno osoby prawne i fizyczne (mogą być fundatorami). Fundacje rodzinne tworzą tylko osoby fizyczne.
Fundusz założycielski
W przypadku fundacji nie jest określony (może być niewielki). W przypadku fundacji rodzinnych to co najmniej 100 tys. zł.
Rejestracja
Dla fundacji rodzinnych powstał specjalny rejestr - rejestr fundacji rodzinnych. "Zwykłe" fundacje widnieją w rejestrze stowarzyszeń i fundacji (stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej), mogą też występować w rejestrze przedsiębiorców (jeśli prowadzą działalność gospodarczą).
Cele i beneficjenci
Fundacje mają szeroko zakreślone cele, a ustawa wyraźnie wskazuje na społeczny charakter ich działań. Cele fundacji rodzinnych są wyraźnie nakierowane na prywatne interesy beneficjentów. Beneficjenci fundacji nie są sprecyzowani w ustawie (praktyka wskazuje na bardzo szeroki krąg osób i środowisk, do których kierują swoje działania fundacje). Beneficjenci fundacji rodzinnych są wyraźnie wskazani w ustawie. Ich krąg może być bardzo wąski (może to być kilka osób, albo jedna NGO). Warto zwrócić uwagę, że jedynym beneficjentem fundacji rodzinnej może być sam fundator, który zakłada fundację rodzinną "sam dla siebie".
Organy
Fundacje muszą mieć zarząd. Zasady działania organów fundacji nie są określone w ustawie. Fundacje rodzinne muszą mieć zarząd i zgromadzenie beneficjentów - mogą też mieć (w niektórych przypadkach muszą) radę. Ustawa opisuje jak mają funkcjonować organy fundacji rodzinnej.
Nadzór
Fundacje, które powstają na mocy ustawy z 1984 roku mają wskazane organy nadzoru - są to wybranie ministrowe oraz starości. Fundacje rodzinne nie mają zewnętrznych organów nadzoru.
Powyżej zebraliśmy podstawowe podobieństwa i różnice formalne wynikające z kształtu przepisów. Są one ważne (szczególnie jeśli chodzi o cele i beneficjentów), ale jeszcze ważniejsze wydaje się to, po co w ogóle powstały przepisy i jak są stosowane w praktyce (w przypadku fundacji rodzinnych: jak będą stosowane).
Fundacje rodzinne cześcią III sektora?
Z kształtu przepisów ustawy, historii jej powstawania oraz – przede wszystkim – z celu jaki przyświecał twórcom tej regulacji wynika, że fundacje rodzinne będą działać na rzecz osób prywatnych: rodziny przedsiębiorcy, który postanawia w ten sposób zabezpieczyć przyszłość swoich bliskich oraz swój majątek.
[cel z uzasadnienia do projektu ustawy o fundacjach rodzinnych podkreśl. red.]
Celem projektu ustawy jest […] kompleksowe wzmocnienie narzędzi prawnych do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych poprzez dodatnie do systemu prawa instytucji służącej do gromadzenia rodzinnego majątku, pozwalającego na zatrzymanie kapitału w kraju na wiele pokoleń oraz zwiększenie potencjału krajowych inwestycji. Fundacja rodzinna ma minimalizować ryzyko nieudanej sukcesji i gwarantować kontynuację działalności biznesowej. Przekazanie majątku, w tym firmy rodzinnej, fundacji rodzinnej ma chronić go przed podziałem, umożliwić jego pomnażanie, a więc także czerpanie z niego korzyści, które będzie można przeznaczyć na pokrycie kosztów utrzymania osób wskazanych przez fundatora. Kluczowe jest bowiem zapewnienie ciągłości przedsiębiorstwa prywatnego, w szczególności dla celów zabezpieczenia rodziny. Istotne jest przy tym, aby fundacja rodzinna była w stanie zaspokajać potrzeby beneficjentów, którzy co do zasady będą członkami rodziny.
Cel fundacji rodzinnej ma być z założenia PRYWATNY, można też powiedzieć biznesowy (to drugie określenie odnajdziemy już w zacytowanym wyżej uzasadnieniu, ale pojawia się również w licznych szkoleniach oferowanych przedsiębiorcom po uchwaleniu przepisów). Z drugiej strony w ustawie, jako beneficjenci fundacji rodzinnych, pojawiają się organizacje pozarządowe, a sam sposób funkcjonowania fundacji rodzinnej (wydzielenie, zabezpieczenie i dystrybuowanie majątku do beneficjentów) jest zbieżny z modelowym sposobem funkcjonowania fundacji za granicą. Takich fundacji z kapitałem, które nie szukają środków, ale rozdają je innym podmiotom działającym społecznie, wciąż w Polsce brakuje.
Ustawa o fundacji rodzinnej zawiera więc furtki, którymi te fundacje mogą dostać się do III sektora, dzięki którym mogą działać społecznie. Te furtki pomogły zapewne w samym przeforsowaniu przepisów. Czy okaże się, że przedsiębiorcy wykorzystują fundacje rodzinne do wsparcia działań społecznych? Czy też wspomniane furtki pozostaną listkiem figowym, a przedsiębiorcy będą zainteresowani jedynie dzieleniem majątku między członków swoich rodzin czy też wręcz zabezpieczeniem sobie spokojnej starości (kiedy beneficjentem fundacji rodzinnej jest tylko fundator)? A może, zupełnie wbrew złożeniom i duchowi przepisów, fundacje rodzinne będą "zwyczejnie" kolejnym, opłacalnym w określonych sytuacjach, sposobem prowadzenia biznesu? Na te pytania nie sposób dziś odpowiedzieć.
Zagrożenie dla organizacji społecznych – zbliża się czas, kiedy dowiemy się, kto miał rację
Dziś wiadomo tylko tyle co na początku. Pojawiają się fundacje rodzinne, działające dla celów prywatnych, służące przedsiębiorcom, dla zwykłego człowieka w praktyce prawie nieodróżnialne od organizacji pozarządowych, które mają w nazwie te same określenie – fundacja. Jakie to może mieć konsekwencje dla III sektora i szeroko pojętych działań społecznych? Na końcowym etapie powstawania ustawy o fundacjach rodzinnych przestrzega OFOP i Forum Darczyńców.
Nazwanie, planowanej w projekcie, instytucji „fundacją” spowoduje zmianę postrzegania fundacji z podmiotów działających na rzecz innych na takie, które realizują cele prywatne. W konsekwencji może to doprowadzić fundacje do utraty społecznego zaufania i niemożności realizacji celów statutowych.
(fragment apelu Forum Darczyńców w Polsce oraz Ogólnopolskiej Federacja Organizacji Pozarządowych z listopada 2022 r. - zobacz cały apel >>>)
Oby powyższe przewidywania się nie sprawdziły. Będziemy obserwować rozwój sytuacji. Dziś z pewnością trzeba nauczyć się odróżniać "nowe" fundacje rodzinne od "starych" fundacji działających w celach społecznych (nieprywatnych).
Krytyczne głosy ekspertów dotyczące ustawy o fundacjach rodzinnych zbieraliśmy m.in. w artykule z 2021 r.: Przypominamy obawy organizacji społecznych.
Źródło: inf. własna poradnik.ngo.pl
Redakcja www.ngo.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść komentarzy.
Skorzystaj ze Stołecznego Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych
(22) 828 91 23
