Publicystyka - ngo.pl

Założenia ustawy nie są jedynie techniczne. Dlatego już na wstępie trzeba podkreślić, że brak konsultacji publicznych jest dużym uchybieniem w standardach partycypacji. Ustawa zakłada zwiększenie limitów finansowych i rozwój programów finansowych dla NGO, wprowadzenie długookresowych limitów wydatków oraz zlecania zadań Narodowemu Instytutowi Wolności, przy jednoczesnym zapewnieniu dotacji celowych na ich realizację przez poszczególnych ministrów. 

W kontekście działań dla sprawiedliwej transformacji klimatycznej nowe uprawnienia Narodowego Instytutu Wolności mogą – przy spełnieniu kilku kluczowych warunków – oznaczać nowe możliwości i faktycznie intersekcjonalne, kompleksowe podejście do programów, projektów i działań na rzecz klimatu. Mogą także oznaczać okno finansowania dla organizacji społecznych, które wykonują niezwykle ważne zadania w obszarze klimatu na poziomie lokalnym – zarówno w kontekście edukacji i budowania zrozumienia i poparcia dla idei transformacji, jak również działań strażniczych i rzeczniczych.

Nie uda nam się przeanalizować szans i zagrożeń ustawy o NIW-CRSO bez analizy obecnego stanu działań w ramach transformacji klimatycznej oraz sytuacji organizacji społecznych i ich potrzeb. 

Jako Green REV Institute intersekcjonalnie i kompleksowo adresujemy sprawiedliwą transformację systemu żywności i rolnictwa – obszar, w którym mamy do czynienia z niską świadomością społeczną, brakiem edukacji klimatycznej, zdrowotnej, żywnościowej, brakiem woli politycznej, jednym z najsilniejszych lobby przemysłu rolnego – mleczarskim, mięsnym i jajczarskim oraz polaryzacją i informacją. Temat transformacji to temat praw człowieka (prawa osób mieszkających na obszarach w pobliżu ferm wielkotowarowych, prawo do informacji, prawo do zdrowia, prawo do życia w czystym środowisku, prawo do wyrażania własnych poglądów), praw zwierząt (ochrona zwierząt tzw. hodowlanych, wykorzystywanie zwierząt w rolnictwie i produkcji żywności), gospodarki (hamowanie rozwoju białek roślinnych na cele konsumpcyjne, działania sieci handlowych, ograniczenie emisji pośrednich, etc.), ochrony klimatu i środowiska (zanieczyszczenie wody, gleby, powietrza, nieefektywne wykorzystanie gruntów, powodowanie i wzmacnianie zmian klimatycznych), temat antybiotykooporności, temat kierunku rozwoju rolnictwa.  To wielowymiarowe zagadnienie, które nie może być traktowane w sposób fragmentaryczny i powierzchowny, bo powoduje to jedynie dalszą polaryzację i brak zrozumienia wyzwań klimatycznych. 

Dzisiaj organizacje, które zajmują się tematyką transformacji stoją przed dwoma najważniejszymi wyzwaniami: 

• budowaniem poparcia, świadomości i wiedzy - ponieważ przy braku edukacji klimatycznej, zdrowotnej, żywnościowej ryzyko polaryzacji jest bardzo wysokie i koniecznie jest budowanie inkluzywnej debaty społecznej, 
• strategicznym działaniem rzeczniczym i strażniczym - ponieważ zapowiadane w 2019 r. przez Unię Europejską reformy i pakiety dla klimatu, zdrowia i praw człowieka zostały porzucone lub są konsekwentnie opóźniane (pakiet zrównoważonego systemu żywnościowego, rozporządzenie dot. środków ochrony roślin, finansowanie polityki promocji produktów rolno-spożywczych, zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej, i wiele innych). 

Pozyskiwanie środków na działania rzecznicze jest także zagrożone przez działania polityczne na rzecz zmian w  programie UE LIFE +. Mamy więc do czynienia z sytuacją, w której organizacje zajmujące się działaniami na rzecz klimatu muszą dynamicznie podejmować decyzje dot. dalszego funkcjonowania i finansowania działań. Organizacje działają w sytuacji zagrożenia finansowania z UE, ze środków zewnętrznych (w kontekście chociażby decyzji administracji Prezydenta USA Donalda Trumpa), trudności związanych z biurokracją w ramach środków z funduszy strukturalnych. Jednocześnie sprawiedliwa transformacja klimatyczna musi być traktowana jako temat horyzontalny, uwzględniany we wszystkich konkursach, we wszystkich programach i działaniach, tak jak równość praw kobiet i mężczyzn, czy działania gwarantujące dostęp do projektów dla wszystkich grup społecznych, w tym osób z niepełnosprawnościami. Działania dla klimatu nie mogą być sprowadzane do kwestii plastikowych słomek w napojach, bo dotyczą jakości demokracji, wpływają na sytuację społeczną, stan zdrowia publicznego, rozwój gospodarczy i jakość życia ludzi.

To także szansa do budowania programów odpowiadających na wielowymiarowe wyzwania, z którymi mierzą się organizacje oraz szansa na  stworzenie przestrzeni do finansowania większej liczby organizacji, które mają mniejsze zasoby – ludzkie, finansowe, kompetencje fundraisingowe.  

Nowe kompetencje Narodowego Instytutu Wolności to dobra wiadomość, szczególnie biorąc pod uwagę, że jest to centralna instytucja wspierająca rozwój społeczeństwa obywatelskiego, posiadająca doświadczenie w tworzeniu i realizacji programów grantowych, działająca w sposób przekrojowy i mająca potencjał do koordynowania polityk publicznych z udziałem organizacji społecznych. To także szansa dla NIW-CRSO na odbudowanie zaufania organizacji społecznych i zaproponowanie standardów współpracy z III sektorem.

Po pierwsze, otwiera potencjalnie nowe kanały finansowania dla organizacji, które do tej pory nie miały dostępu do środków z poziomu centralnego. Przeniesienie koordynacji do NIW-CRSO może umożliwić bardziej przejrzyste i ujednolicone procedury, co zmniejszy barierę wejścia dla mniejszych i lokalnych inicjatyw, w tym również tych działających w obszarze klimatu i transformacji systemu żywności.

Po drugie, dzięki nowym uprawnieniom NIW-CRSO możliwe stanie się budowanie programów przekrojowych, łączących różne obszary polityki publicznej – takich jak klimat, zdrowie, edukacja, prawa człowieka, dostęp do informacji czy równość społeczna – zamiast pozostawania w sztywnych ramach resortowych. 

Po trzecie, możliwość zlecania zadań NIW-CRSO przez ministrów, wraz z zapewnieniem dotacji celowych, stwarza szansę na dynamiczne reagowanie na pojawiające się wyzwania, bez konieczności każdorazowego tworzenia nowych struktur czy ogłaszania odrębnych konkursów przez różne resorty. Dzięki temu możliwe byłoby np. szybkie wsparcie dla NGO reagujących na lokalne skutki zmian klimatu – np. susze, powodzie czy katastrofy ekologiczne – czy prowadzących działania edukacyjne w gminach zagrożonych wykluczeniem informacyjnym.

Wreszcie, w kontekście niepewności co do przyszłości finansowania unijnego (jak np. ryzyka ograniczenia środków z programu LIFE+ dla organizacji rzeczniczych) oraz malejącej dostępności środków zewnętrznych, nowelizacja ustawy o NIW-CRSO może być postrzegana jako szansa na zbudowanie bardziej niezależnego, krajowego mechanizmu wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego – w tym tych organizacji, które stoją na pierwszej linii frontu walki o prawa człowieka, ochronę środowiska i sprawiedliwość społeczną.

Jednak nie stanie się to jeśli nie postawimy na partycypację, transparentność i eksperckość NIW-CRSO. Programy finansowane przez NIW muszą uwzględniać przecięcia tematów: klimat + prawa człowieka, zdrowie publiczne + edukacja, środowisko + równość społeczna itd. Transformacja klimatyczna nie może być traktowana jako „niszowa” czy odrębna tematyka – powinna być obecna we wszystkich priorytetach i działaniach NIW- CRSO. To oznacza konieczność dalszej profesjonalizacji i wzmacniania kompetencji ekspertów i ekspertek NIW-CRSO, konieczność tworzenia współpracujących ze sobą departamentów i wydziałów, które będą silne merytorycznie i organizacyjnie. To oznacza także konieczność upraszczania procedur konkursowych – opracowanie nowych, przyjaznych organizacjom społecznym formularzy wniosków, w ramach których będzie możliwość oceny jakości działań i projektu. 

Bardzo istotne jest podejście ponadpartyjne – przypomnę tylko, że wniosek o odrzucenie ustawy o NIW-CRSO złożyła Konfederacja, a idea transformacji systemu żywności i rolnictwa jest konsekwentnie ośmieszana i atakowana przez partie polityczne, które w budowaniu dezinformacji i strachu widzą szanse na budowanie bazy wyborców i wyborczyń. Dodatkowo przeważająca część decydentów wybiera drogę denializmu i opóźniania reform ponieważ nie umie i nie chce edukować i tłumaczyć konieczność zmian systemowych.

Tylko 16% organizacji w Polsce zajmuje się ekologią . Pomimo trendu wzrostowego to stanowczo za mało. 2022 Civil Society Organisation Sustainability Report pokazuje wyraźnie, że sytuacja finansowa sektora wymaga poprawy i wdrażania nowych programów dla CSO. Potrzebujemy transparentnego i ponadpartyjnego partnera do wzmacniania roli CSO i budowania nas jako współrządzących i współtworzących inkluzywną, ponad podziałami debatę o klimacie w Polsce.

Chcę podkreślić, że szanse dla III sektora mogą wyniknąć przy zachowaniu odpowiednich warunków: przejrzystości, partycypacji społecznej i eksperckości. Zmiany muszą iść w parze z reformą proceduralną, otwartością instytucjonalną oraz włączeniem głosu organizacji społecznych w proces decyzyjny.

Na koniec ponownie dodam, że brak konsultacji społecznych ustawy o NIW-CRSO to poważny błąd. Mamy prawo wypowiadać się we wszystkich obszarach, które nas dotyczą, a nasz głos musi być słyszany i uwzględniany w pracach. To, że dzisiaj nie tworzymy silnej masy krytycznej nie oznacza, że można nas pomijać. Oznacza, że nasz głos i nasze działania muszą być wzmacnianie przez decydentów. Rolą rządu jest tworzenie nowych przestrzeni do konsultacji i partycypacji i konsekwentne wzmacnianie współpracy z partnerami społecznymi. Dzisiaj dzięki nowym technologiom konsultacje społeczne, na szeroką skalę, dostępne w każdej gminie, w każdym powiecie, muszą być standardem.

Anna Spurek – prezeska Green REV Institute, absolwentka Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Szkoły Głównej Handlowej, Democracy & Diversity New School University. Wieloletnia trenerka, wykładowczyni, ekspertka w obszarze działań na rzecz mobilizowania i edukowania dla zmiany. Pracowała w I zespole projektowym ds. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, doradzała w Regionalnym Ośrodku Szkoleniowych EFS, budowała relacje handlowe i rozwijała relacje biznesowe. Z III sektorem związana od 2001 r.