Ustawa o pożytku – proponowane zmiany. Rozwój aktywności obywatelskiej
Jak - głównie finansowo - wesprzeć rozwój aktywności obywatelskiej? Jak, w ramach finansowania działań NGO-sów przez administrację, dać organizacjom pozarządowym coś więcej niż wyłącznie możliwość realizacji zadań publicznych? Kontynuujemy rozważania nad postulowanymi przez grupę roboczą zmianami w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie przewiduje, że środki publiczne mogą trafić do organizacji pozarządowych tylko w związku z realizacją zadania publicznego. Powoduje to brak możliwości finansowego wspierania działalności organizacji nierealizujących konkretnych zadań publicznych, ale pełniących kluczowe funkcje dla społeczności lokalnej (ale i całego systemu demokratycznego por. "Załącznik" na końcu tekstu).
Głównym celem wypracowanych przez grupę roboczą propozycji jest wprowadzenie takiej możliwości. Powinna to być podstawowa forma wspierania organizacji (zlecanie zadań nie jest wspieraniem, a jedynie formą podwykonawstwa), a samorząd powinien mieć prawo oraz – w miarę swoich możliwości – obowiązek, wspierać aktywność obywatelską swoich mieszkańców i mieszkanek.
Dlatego tak ważne jest zaproponowanie zmian, które umożliwiłyby nie tyle realizację zadań publicznych, co wspieranie oddolnej inicjatywy obywatelskiej. Poniższe propozycje mają charakter wstępny, przedstawiony w formie propozycji różnych rozwiązań.
Wersja minimum
INICJATYWY OBYWATELSKIE JAKO ZADANIA PUBLICZNE
W sytuacji, gdy zmiany dotychczasowego systemu współpracy byłyby raczej kosmetyczne proponujemy potraktowanie oddolnych inicjatyw obywatelskich jako zadań publicznych, zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
W jej ramach już teraz zapisane są zadania: „13) działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych” oraz „22) upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji”.
Przy pojawieniu się w ustawie elastycznych i uproszczonych form zlecania zadań publicznych można zbudować mechanizm szybkiego finansowania takich działań, nie zmieniając całego systemu. Zapewne jest to najbardziej konserwatywna, ale może najłatwiejsza do przeprowadzenia zmiana. Jej wadą jest traktowanie nadal możliwych do wsparcia obywatelskich inicjatyw mieszkańców tylko jako zadań publicznych, co oznacza swoiste „udawanie”, że wszystko jest zadaniem publicznym.
Modele docelowe
INICJATYWY OBYWATELSKIE JAKO ZADANIA WŁASNE SAMORZĄDU
Umacnianie uprawnień obywateli i ich organizacji jest zadaniem własnym gminy. Dotyczy to tak już istniejących, choć przecież wymagających korekt, narzędzi, jak budżet obywatelski, inicjatywa lokalna, oraz dopiero planowanych, jak np. fundusz sąsiedzki. Jednak wspieranie aktywności obywateli dotyczy również, a może i przede wszystkim, zorganizowanych, stałych form zaangażowania obywatelskiego jakimi są organizacje pozarządowe. Te działania zorganizowanych obywateli powinny być oddzielone od zlecania zadań w osobnym akcie lub aktach prawnych. Być może wystarczy dać tu pewną swobodę samorządom, zapisując ogólne uprawnienia w ustawach samorządowych.
Inicjatywy obywatelskie mieszkańców w odniesieniu od inicjatywy lokalnej należy rozumieć jako zorganizowane działania mieszkańców (realizowane przede wszystkim przez organizacje pozarządowe) na rzecz wspólnoty samorządowej, jako całości lub na rzecz części jej mieszkańców, w celu zaspokojenia potrzeb lub realizacji wyznawanych wartości. Inicjatywa mieszkańców może być wspierana - w analogii do realizacji zadań publicznych w UDPPiW - z budżetu samorządu. Mogłoby to wyglądać (inspiracji można szukać w pierwszych, uchwalanych spontanicznie przez gminy, programach współpracy w latach 1995-1999, zanim zostały ustawą sformalizowane i sprowadzone do systemu zlecania zadań) tak :
- W ramach budżetu organ stanowiący określa pulę środków (np. nie mniejszą niż 1% budżetu, albo 1,5% wszystkich wydatków JST na zlecanie zadań we wszystkich trybach - PZP, UDPPiW), która może w danym roku być przeznaczona na wspieranie inicjatyw mieszkańców.
- Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa zasady przyznawania wsparcia dla inicjatyw mieszkańców w regulaminie wsparcia inicjatywy mieszkańców.
- Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa tryb i szczegółowe kryteria oceny wniosków w ramach inicjatywy mieszkańców. Szczegółowe kryteria oceny powinny uwzględniać przede wszystkim wkład pracy społecznej w realizację inicjatywy obywatelskiej.
- Organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego, dokonując oceny wniosku bierze pod uwagę szczegółowe kryteria oceny wniosku oraz jego celowość z punktu widzenia potrzeb społeczności lokalnej.
- Organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego może przekazać prawo do dysponowania funduszem wyspecjalizowanej lub wyłonionej w konkursie organizacji pozarządowej (regranting).
FUNDUSZ WSPIERANIA INICJATYW OBYWATELSKICH
Alternatywnym pomysłem jest wprowadzenie ustawowego obowiązku (w analogii np. do budżetu obywatelskiego) tworzenia przez samorządy gminne, w tym miasta na prawach powiatu, funduszu pobudzania aktywności obywatelskiej, stanowiącego część rocznego programu współpracy z organizacjami pozarządowymi, wraz ze wskazaniem puli środków przeznaczonej na działalność funduszu. Samorządy powiatowe i wojewódzkie miałyby możliwości tworzenia takiego funduszu, o ile tak postanowią ich organy stanowiące.
Fundusz taki (tu można by szukać inspiracji w krajowym Funduszu Inicjatyw Obywatelskich (FIO), choć czerpałby środki z budżetu samorządu, byłby od władz samorządowych częściowo niezależny (np. rada funduszu składałaby się nie tylko z urzędniczek i urzędników, ale przede wszystkim z przedstawicielek i przedstawicieli lokalnej społeczności).
W środowisku organizacji pozarządowych i samorządów powszechne jest utyskiwanie na słabość lokalnych rad pożytku i fasadowość programów współpracy. Może dobrym pomysłem byłoby dodanie, jako elementu obowiązkowego programu na poziomie gminy, regulaminu funkcjonowania lokalnego funduszu wspierania inicjatyw obywatelskich? Organem decydującym o dofinansowaniu konkretnych przedsięwzięć mogłaby być lokalna rada pożytku.
Uproszczona procedura
To co najważniejsze, system wspierania oddolnej aktywności mieszkanek i mieszkańców powinien być, w zakresie wyboru, kontroli i rozliczania, uproszczony w stopniu znaczącym. Oznacza to m.in. określenie także maksymalnej kwoty, jaką można pozyskać w ramach funduszu i zapewne powinna ona być większa niż obecnie stosowane w tzw. małych grantach 10 000 zł, ale też mniejsza niż próg znany z zamówień publicznych - 130 000 zł.
Rozliczenie takiej dotacji (lub być może darowizny) powinno być dokonywane jedynie oświadczeniem w postaci sprawozdania merytorycznego. Ewentualny zwrot źle wykorzystanej dotacji mógłby się odbywać np. poprzez merytoryczną kontrolę realizacji inicjatywy. Nieprawidłowe wykorzystanie dotacji mogłoby skutkować decyzją JST o nieprzyznawaniu dotacji w kolejnych dwóch latach.
Załącznik
1. W Konstytucji RP podkreśla się:
(1) w Preambule, że „prawa podstawowe dla państwa” są oparte m.in. „na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot” oraz
(2) w art. 12, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania” m.in. „stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”,
2. W ustawie o samorządzie gminnym czytamy, że „do zadań własnych gminy” należy „zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty”, które obejmują sprawy m.in. „wspierania i upowszechniania idei samorządowej, w tym tworzenia warunków do działania i rozwoju jednostek pomocniczych i wdrażania programów pobudzania aktywności obywatelskiej” a także „współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych”,
3. W ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie określa, że „działalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie”. Ten zapis budzi wątpliwości, z tego powodu, że działalność pożytku publicznego jest znacznie szersza niż sfera zadań publicznych. W sferze zadań publicznych powinny obowiązywać inne formy zlecania zadań niż w obszarze wspierania działań organizacji pozarządowych.
4. W przyjętym przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych 28 kwietnia 2023 stanowisku „O pożytku publicznym po dwóch dekadach” (Kliknij) jako pierwsze zadanie dla zmian w systemie prawnym proponuje się „wyodrębnienie mechanizmów finansowania aktywności obywatelskiej rozumianej jako realizacja prawa do zrzeszania się i oddolnych inicjatyw obywateli – od zlecania realizacji zadań publicznych rozumianego jako realizacja zasady pomocniczości. Identyczne procedury nie powinny być stosowane do zadań mających na celu pobudzenie aktywności obywatelskiej”.
Piotr Choroś, Piotr Drygała, Piotr Frączak
Kontakt z grupą roboczą
Łukasz Gorczyński, e-mail: lukasz.gorczynski@ofop.eu
Swoje uwagi do publikowanych tekstów i ustawy o pożytku można również wpisywać bezpośrednio i w dowolnej formie w niniejszym udostępnionym pliku >>
Źródło: Grupa robocza do wypracowania propozycji zmian w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
Redakcja www.ngo.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść komentarzy.
