Publicystyka - ngo.pl

Sam akt jest pierwszym w Polsce aktem rangi ustawowej kompleksowo regulującym zagadnienia ekonomii społecznej.

Ustawa o ekonomii społecznej wskazuje, że przez ekonomię społeczną należy rozumieć działalność podmiotów ekonomii społecznej na rzecz społeczności lokalnej w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej, tworzenia miejsc pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz świadczenia usług społecznych, realizowaną w formie działalności gospodarczej, działalności pożytku publicznego i innej działalności o charakterze odpłatnym (art. 2 pkt 1 ustawy).

Powyższa definicja jest tzw. definicją legalną (czyli definicją zawartą w przepisie prawnym), która wiążąco ustala znaczenie określonego pojęcia na użytek ustawy. Oczywiście pojęcie ekonomii społecznej znane było również przed przyjęciem ustawy i ustawowa definicja nie jest jedyną, ale z punktu widzenia praktyki działania - najistotniejszą. 

Definicja ekonomii społecznej zawiera kilka pojęć, które również wymagają wyjaśnienia i są ważne dla zrozumienia całego zagadnienia.

Pierwszym z tych pojęć jest pojęcie podmiotu ekonomii społecznej (szczegółowa definicja podmiotu ekonomii społecznej znajduje się w art. 2 pkt 5 ustawy). Pojęcie to często zapisywane jest w formie akronimu, czyli wyrazu utworzonego z pierwszych liter nazwy – PES (nie należy mylić z akronimem przedsiębiorstwa społecznego – PS). 

Z przywołanej definicji ekonomii społecznej wynika, iż w myśl ustawy ekonomią społeczną są działania podejmowane przez tą właśnie grupę podmiotów - przez PES. Warto więc wiedzieć o jakim zbiorze mówimy – a jest to zbiór szeroki. 

W jego skład wchodzą przede wszystkim organizacje pozarządowe, także i te, które nie prowadzą żadnych działań ekonomicznych (niczego nie sprzedają). Nie tylko więc prowadzące działalność gospodarczą lub odpłatną działalność pożytku publicznego fundacje i stowarzyszenia, ale w ogóle wszystkie fundacje i stowarzyszenia, w tym stowarzyszenia zwykłe, czy uczniowskie kluby sportowe, a także m.in. koła gospodyń wiejskich oraz ochotnicze straże pożarne (wszystkie te podmioty są bowiem organizacjami pozarządowymi w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). 

Do PES ustawa zalicza również tzw. spółki non-profit, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego i tzw. podmioty kościelne, a takżepodmioty ściśle związane z reintegracją zawodową i społeczną, czyli spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółdzielnie produkcji rolnej, warsztaty terapii zajęciowej (WTZ), zakład aktywności zawodowej (ZAZ), centra integracji społecznej (CIS) i kluby integracji społecznej (KIS). 

Z kategorii PES wyłączone są natomiast podmioty polityczne (m.in. partie polityczne) oraz związki zawodowe i organizacje pracodawców.

Jak wspomniano i jak widać – katalog ten jest bardzo szeroki, szerszy nawet, niż katalog organizacji pozarządowych. Wszystkie te podmioty są częścią ekonomii społecznej w rozumieniu ustawy. Nie wymaga to wykonania żadnego dodatkowego działania - tak jak z mocy prawa każde stowarzyszenie jest organizacją pozarządową, tak z mocy ustawy każdy z wyżej wymienionych podmiotów staje się też podmiotem ekonomii społecznej. 

Warto mieć powyższe na uwadze, bowiem w przypadku różnych form wsparcia finansowego (np. dotacji) lub niefinansowego (np. wsparcie doradcze udzielane przez ośrodki wsparcia ekonomii społecznej) może pojawiać się właśnie sformułowanie „podmiot ekonomii społecznej”, a niekoniecznie pojęcie organizacji pozarządowej. Dobrze jest więc wiedzieć, że wsparcie - przynajmniej potencjalnie - adresowane jest też do nas. Zapewne też pojęcie „podmiot ekonomii społecznej” pojawiać się będzie dużo częściej w samym portalu ngo.pl.

Dodatkowych obowiązków z uwagi na bycie PES ustawa na podmioty nie nakłada. Pozostają nam te obowiązki, które mamy dotychczas z racji tego, że działamy w określonej formie lub korzystamy z określonego źródła finansowania.

Drugim ważnym pojęciem użytym w ustawie jest pojęcie usług społecznych. Zdefiniowane jest ono w art. 2 pkt 9 ustawy, który odwołuje nas do art. 2 ust. 1 pkt 1–14 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych. Już teraz widać, że w omawianej ustawie mamy dość dużo takich odwołań do innych aktów prawnych, co z pewnością nieco utrudnia nam lekturę.

Pojęcie usług społecznych jest ważne – pojawia się bowiem nie tylko jako element definicji ekonomii społecznej, ale też jako cel działania drugiego ważnego „aktora” ekonomii społecznej, czyli też już przywoływanego przedsiębiorstwa społecznego (PS), o którym więcej piszemy poniżej.

Co rozumiemy pod pojęciem usług społecznych? Zgodnie z ustawą usługi społeczne oznaczają działania z zakresu:

• polityki prorodzinnej,
• wspierania rodziny,
• systemu pieczy zastępczej,
• pomocy społecznej,
• promocji i ochrony zdrowia,
• wspierania osób niepełnosprawnych,
• edukacji publicznej,
• przeciwdziałania bezrobociu,
• kultury,
• kultury fizycznej i turystyki, 
• pobudzania aktywności obywatelskiej, 
• mieszkalnictwa,
• ochrony środowiska, 
• reintegracji zawodowej i społecznej.

Tak jak dla zadań zlecanych organizacjom pozarządowym przez gminy, dla kwestii odliczeń podatkowych, czy statusu organizacji pożytku publicznego ważny jest art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, czyli sfera zadań publicznych, tak przy ekonomii społecznej „dochodzi” nam właśnie kolejny katalog – w dużej mierze „zazębiający się” z przywołanym art. 4 ustawy o pożytku, nie pokrywający się jednak w pełni.

Tym sposobem dochodzimy do – wydaje się – najważniejszych regulacji ustawy, czyli zapisów odnoszących się do przedsiębiorstwa społecznego (PS). W przeciwieństwie do omawianego już PES, definicji przedsiębiorstwa społecznego nie uregulowano w ustawowym „słowniczku”,  poświęcono jej za to cały dział ustawy (od art. 3 do art. 27). Świadczy to o wadze zagadnienia i o jego złożoności.

Na wstępie wskazać należy, że przedsiębiorstwo społeczne nie jest nową formą prawną, czyli mamy tu podobieństwo do konstrukcji podmiotu ekonomii społecznej. Różnicą w podejściu ustawy do podmiotów ekonomii społecznej (PES) i przedsiębiorstw społecznych (PS) jest to, że aby uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego należy podjąć aktywne działanie (o czym niżej). Dla przypomnienia – PES stajemy się niejako „z automatu”, bez konieczności ubiegania się o znalezienie się w tym katalogu.

Mając w pamięci rozważania dotyczące PES, należy napisać, że aby w ogóle mieć potencjał do ubiegania się o status przedsiębiorstwa społecznego, trzeba być podmiotem ekonomii społecznej. Pisząc inaczej – każdy podmiot ze statusem przedsiębiorstwo społecznego jest też podmiotem ekonomii społecznej (ale nie każdy PES jest przedsiębiorstwem społecznym). Dla przykładu – osoba prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą nie może ubiegać się o status przedsiębiorstwa społecznego, bowiem nie znajduje się w katalogu podmiotów ekonomii społecznej. Podobnie partia polityczna, którą ustawa wprost wyłącza z katalogu PES. Potencjał do ubiegania się o status przedsiębiorstwa społecznego ma natomiast m.in. każde stowarzyszenie rejestrowe oraz fundacja.

Ważnym warunkiem do spełnienia jest konieczność prowadzenia jakiejś formy działalności sprzedażowej: działalności odpłatnej pożytku publicznego, działalności gospodarczej lub innej działalności o charakterze odpłatnym (art. 3 ust. 1 ustawy). Tym sposobem o status PS nie mogą się ubiegać np. stowarzyszenia zwykłe, którym ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach wprost zabrania prowadzenia takiej działalności. Przedsiębiorstwami społecznymi nie mogą być też np. inne stowarzyszenia, czy fundacje, które utrzymują się wyłącznie z „biernych” form finansowania działalności (np. darowizn lub 1,5%). 

Kolejnym ważnym warunkiem jest konieczność zatrudnienia w podmiocie określonej liczby osób. Tutaj ustawa mówi konkretnie o co najmniej 3 osobach zatrudnionych na podstawie umowy o pracę lub spółdzielczej umowy o pracę, z czego każda z tych osób musi być zatrudniona w wymiarze co najmniej 1/2 pełnego wymiaru czasu pracy (art. 5 ust. 1 ustawy).

Ponadto ustawa wskazuje m.in. na konieczność posiadania organu konsultacyjno-doradczego, w którego skład wchodzić mają osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie społecznym i zawiera regulacje dotyczące wykorzystania zysku i majątku przedsiębiorstwa społecznego (art. 8-9 ustawy).

Przywołane zapisy mocno zbliżone są do dotychczasowej praktyki definiowania przedsiębiorstw społecznych – ważnej m.in. dla wykorzystania funduszy unijnych w kończącej się perspektywie finansowej. 

Istotną różnicą jest jednak to, iż ustawa wyróżnia dwa typy przedsiębiorstw społecznych (patrz – art. 4 ustawy) - poza obecnie funkcjonującymi w praktyce przedsiębiorstwami nastawionymi na reintegrację społeczną i zawodową osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (katalog tych osób zdefiniowany jest w art. 2 pkt 6 ustawy) i definiowanymi m.in. przez procentowy poziom zatrudnienia ww. kategorii osób, regulacja wskazuje na typ przedsiębiorstwa społecznego nastawionego na realizację usług społecznych (o tym, co wchodzi w zakres tych usług, pisaliśmy wyżej).

Jak wspomniano – samo spełnienie powyższych warunków nie jest wystarczające, aby otrzymać status przedsiębiorstwa społecznego. O status ten trzeba aktywnie wystąpić. Zasady uzyskiwania i utraty statusu przedsiębiorstwa społecznego (oraz nadzór nad przedsiębiorstwem społecznym) uregulowane są w art. 12-20 ustawy. Zgodnie z art. 12 uzyskanie statusu przedsiębiorstwa społecznego następuje na wniosek składany do WOJEWODY właściwego ze względu na siedzibę podmiotu i nadawany jest w drodze decyzji administracyjnej. I to wojewoda pełni nadzór nad działalnością przedsiębiorstwa społecznego w zakresie spełniania warunków niezbędnych do uzyskania i utrzymania statusu.

Posiadanie statusu przedsiębiorstwa społecznego wiąże się też z nowymi, dodatkowymi obowiązkami sprawozdawczymi. Przedsiębiorstwo społeczne sporządza roczne sprawozdanie i przekazuje je w formie elektronicznej wojewodzie. Wzór tego sprawozdania określony jest rozporządzeniem (w przeciwieństwie do wspomnianego wniosku o wpis, gdzie nie mamy wzoru, tylko zestaw informacji, które wniosek musi zawierać). 

Elektroniczny wykaz przedsiębiorstw społecznych udostępniany jest na stronie ministerstwa właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego w Biuletynie Informacji Publicznej.

Podsumowując - aby móc wyobrazić sobie działanie systemu nadawania statusu przedsiębiorstwa społecznego w sposób, który da obraz osobom działającym w organizacjach pozarządowych, można – oczywiście w dużym uproszczeniu – wskazać iż jest to określony system certyfikacji, zestawem działań nieco zbliżony do specyfiki nadawania statusu organizacji pożytku publicznego (tj. m.in. konieczność spełnienia określonych warunków, konieczność wystąpienia o określony wpis, sprawozdawczość i nadzór). Zasadniczą różnicą jest oczywiście podmiot, do którego składamy wniosek (nie KRS, a wojewoda).

Ustawa tworzy też ramy do finansowego wsparcia działań. Z punktu widzenia organizacji pozarządowych, które – jak już kilkakrotnie wspomniano – mieszą się w zbiorze podmiotów ekonomii społecznej, na szczególną uwagę zasługują zapisy wskazujące na możliwość udzielania dotacji na działalność gospodarczą (art. 32 ust. 1 ustawy).

Powyższe wsparcie adresowane jest też do przedsiębiorstw społecznych. 

Poza powyższym, przedsiębiorstwa społeczne mogą skorzystać z takich instrumentów wsparcia, jak m.in.: 

• dotacje na utworzenie stanowiska pracy oraz na finansowanie kosztów wynagrodzenia (art. 22 ustawy),
• możliwość sfinansowania składek ZUS w przypadku pracowników przedsiębiorstwa społecznego będących osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym (art. 21 ustawy),
• możliwość uzyskania dofinansowania do oprocentowania kredytów przeznaczonych na rehabilitację osób niepełnosprawnych (art. 24 ustawy), 
• obniżenie wpłat na PFRON za dokonanie zakupu w przedsiębiorstwie społecznym zatrudniającym osoby niepełnosprawne (art. 25 ustawy),
• zwolnienie dochodu przedsiębiorstwa społecznego przeznaczonego na reintegrację społeczną i zawodową pracowników, w części niezaliczonej do kosztów uzyskania przychodów, z podatku dochodowego od osób prawnych (art. 67 ustawy),
• możliwość udzielania zamówień zastrzeżonych poniżej progu, od którego stosowana jest ustawa z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (art. 26 ustawy).

Pamiętajmy, że ustawa tworzy tylko określone ramy. Fakt rzeczywistego wykorzystania powyższych mechanizmów zweryfikuje praktyka działania. Duża część z tych mechanizmów ma charakter uznaniowy (tj. od woli danego podmiotu będzie zależało skorzystanie z nich na rzecz przedsiębiorstwa społecznego – dotyczy to np. finansowania składek  ZUS albo zamówień zastrzeżonych), a mechanizmy dotacyjne zależą od tego, jakie środki zostaną na nie przekazane. Szczególnie istotny wydaje się tu kontekst funduszy europejskich (warto nadmienić, że samo przyjęcie ustawy było jednym z tzw. kamieni milowych dla Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności (KPO) stanowiącego podstawę do sięgnięcia przez Polskę po środki z europejskiego Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności).

Podmioty ekonomii społecznej (w tym NGO) mają możliwość korzystania ze wsparcia ośrodków wsparcia ekonomii społecznej (OWES). Wsparcie to ma charakter tak niefinansowy (np. doradztwo), jak i finansowy (np. dotacje). OWES-y od dawna odgrywają ważną rolę w całym systemie ekonomii społecznej – teraz regulacje dotyczące ich działania mają charakter ustawowy. 

Warto tu zauważyć, że sam sektor odgrywa tu niebagatelną rolę, bowiem OWES-y często prowadzone są samodzielnie lub w partnerstwie przez organizacje pozarządowe.

Szukając pewnych analogii – można szukać podobieństw OWES-ów do centrów organizacji pozarządowych działających w niektórych miastach (z reguły większych ośrodkach). Czasem zresztą te same podmioty prowadzą właśnie oba typy wsparcia, a niejednokrotnie – z uwagi na dostępne finansowanie – OWES-y zastąpiły właśnie takie centra.

Dla działania OWES-ów również kluczowy jest kontekst środków europejskich. To dzięki tym środkom działa cały system.

Samo wsparcie oferowane przez OWES-y jest bezpłatne.

Obecnie wykaz OWES prowadzony jest pod tym adresem: https://wykazowes.ekonomiaspoleczna.gov.pl

OWES-y działają regionalnie, ale każdy powiat w Polsce (w tym oczywiście miasta na prawach powiatu) jest objęty działaniem odpowiedniego OWES-u. To również pokazuje, iż rzeczywiście możemy mówić o systemie wsparcia (w przypadku centrów organizacji pozarządowych taki ogólnopolski system nigdy nie został stworzony).

Osoby działające w stowarzyszeniach i fundacjach w zdecydowanej większości czują się związane z pojęciem organizacji pozarządowych, a częściowo też - choć pewnie w mniejszym stopniu - identyfikują siebie jako część III sektora. Dużo mniejsza identyfikacja jest natomiast z pojęciem ekonomii społecznej. 

Nie wchodząc za bardzo w przyczyny tego stanu rzeczy, należy wskazać, że na gruncie omawianej ustawy, niemal wszystkie organizacje są częścią ekonomii społecznej – jako podmioty ekonomii społecznej. Ustawa, która wchodzi w życie z końcem października 2022 roku, stanowi więc dla sektora pozarządowego ważny akt prawny.

Szczególnie interesujące może okazać się wprowadzenie w ustawie typu przedsiębiorstwa społecznego nastawionego na realizację usług społecznych oraz stworzenie ram prawnych do mechanizmu dotacji nie tylko na miejsca pracy, ale też na prowadzenie działalności gospodarczej przez PES (w tym – raz jeszcze – przez organizacje pozarządowe).