Agnieszka Jerka debiutowała w roli sołtyski. W 2020 roku objęła pieczę nad Zapustą, wsią w województwie dolnośląskim, w której mieszkała od zaledwie pięciu lat. Miała poczucie, że niewiele wie o sołtysowaniu, dlatego chętnie korzystała z różnych szkoleń. I tak podczas jednego z nich prowadzący zwrócił uwagę na prawny aspekt samorządu lokalnego i na to, że w przypadku sołectwa podstawowym dokumentem jest statut.
Jak prawda wychodzi na jaw
Jerka dotarła do statutów swojej i okolicznych wsi, które znalazła w Biuletynie Informacji Publicznej gminy. Okazało się, że wszystkie statuty są jednakowe – wystarczyłaby lektura jednego zamiast dziewięciu – nie miały zapisów odnoszących się do zadań i kompetencji organów sołectwa, skutecznego zwoływania zebrania wiejskiego czy prawomocnego procedowania i poprawnego protokołowania. Miały za to mnóstwo błędów językowych.
Grzegorz Wójkowski, koordynator akcji Masz Głos ze Stowarzyszenia Aktywności Obywatelskiej Bona Fides, wyjaśnia: – Statuty wsi są tworzone z reguły na wiele lat, ale nie mogą być pisane na jedno kopyto, bo wsie różnią się między sobą. Mają odmienne możliwości rozwoju czy zaludnienie. Są takie, gdzie mieszka kilkadziesiąt osób, i takie, gdzie kilka tysięcy. W jednej wsi można przeprowadzić bezpośrednie wybory na sołtysa na zebraniu, a w innych z powodu dużej liczby mieszkańców nie ma takiej możliwości.
Nauka od podstaw
Agnieszka Jerka podzieliła się spostrzeżeniami z sołtyskami i sołtysami z okolicy. Widziała potrzebę opracowania nowych statutów, uszytych na miarę każdej wsi. Wszyscy podzielali jej opinię, ale od razu widzieli też trudności. Statuty nie dość, że muszą być zgodne z ustawą o samorządzie gminnym, to jeszcze powinny odpowiadać na potrzeby mieszkańców poszczególnych wsi, a na końcu mają zostać uchwalone przez radę miejską i zatwierdzone przez nadzór wojewody. Nie pozostawało nic innego, jak udać się do burmistrza Olszyny Leszka Leśko i sekretarzyni Haliny Białoń. Potrzebne było szkolenie z opracowywania statutów. Burmistrz od razu przekazał na ten cel 3 tys. zł.
Szkolenie udało się zorganizować dość szybko w świetlicy wiejskiej w Biedrzychowicach. Poprowadziła je Grażyna Jałgos-Dębska, ekspertka od zagadnień sołeckich, wiceprezeska Krajowego Stowarzyszenia Sołtysów. W warsztatach uczestniczyło 21 osób, w tym burmistrz, urzędnicy, większość radnych miejskich oraz siedmiu sołtysów. Analizowali przepisy ustawy o samorządzie gminnym, dyskutowali nad statutami sołeckimi, które mieli w tamtym czasie, pod kątem nowych rozwiązań prawnych regulujących rolę, zadania i kompetencje poszczególnych organów sołectwa. W końcu uznali, że konieczne będzie napisanie zupełnie nowych statutów sołeckich. Grażyna Jałgos-Dębska zdecydowała się wesprzeć ich w tym pro bono – przez cały weekend w domu Jerki pracowało siedem osób, które rozważały, negocjowały i redagowały poszczególne przepisy dziewięciu projektów statutów sołeckich. Finalne teksty trafiły do analizy prawników akcji Masz Głos.
Jeszcze jedna niespodzianka
Gdy projekty statutów wraz z opinią prawną otrzymała Rada Gminy Olszyna, sprawa stała się oficjalna. Przy aprobacie burmistrza zaczęła się intensywna współpraca m.in. z radcą prawnym i urzędnikami nad poszczególnymi zapisami w statutach. Niektóre z nich, np. dotyczące liczby osób w radzie sołeckiej bądź możliwości odwołania sołtysa, wzbudzały dyskusje, ale współpraca przebiegała sprawnie i konstruktywnie. Widać było otwartość burmistrza i sekretarzyni. Po uzgodnieniu finalnych wersji statuty trafiły na obrady Rady Miasta, która zawsze w takim przypadku ma obowiązek przyjąć stosowną uchwałę. Procedura legislacyjna wymaga jednak przeprowadzenia konsultacji statutów z mieszkańcami.
– Jakież było moje zdziwienie, gdy okazało się, że gmina Olszyna nie ma prawomocnej uchwały o konsultacjach społecznych. W tej sytuacji wspólnie z sekretarzynią stworzyłyśmy projekt niezbędnej uchwały, która w maju 2023 roku została przyjęta przez Radę Miejską – wspomina Agnieszka Jerka.
Po wejściu w życie uchwały o konsultacjach społecznych, trzeba było jeszcze opracować projekt zarządzenia konsultacji z mieszkańcami w sprawie statutów sołeckich.
– Dobrą praktyką w uchwałach regulujących w gminie prowadzenie konsultacji jest, że inicjatywę w tym zakresie ma nie tylko rada gminy, ale także organ wykonawczy w drodze zarządzenia. Taka sytuacja ma też miejsce w gminie Olszyna – tłumaczy Grzegorz Wójkowski.
Pora na głos mieszkańców
Konsultacje trwały przez cały lipiec 2023 roku. Był to jeden z najdłuższych okresów konsultacyjnych w Polsce w sprawie statutów sołectw. Zgodnie z zarządzeniem burmistrza sołtysi musieli organizować zebrania wiejskie, podczas których zapoznawali mieszkańców z treścią dokumentów. Później każdy uczestnik spotkania otrzymywał papierowy formularz, aby zaproponować zmiany w projektach statutów, jeśli widział taką potrzebę. Ostatecznie do urzędu nie wpłynęła żadna propozycja zmian, zapewne dlatego, że sołtysi od razu wyjaśniali podczas konsultacji, skąd się wzięły wszystkie proponowane zmiany, i odpowiadali na każde pytanie czy wątpliwość mieszkańców.
Spotkania odbyły się we wszystkich dziewięciu wsiach gminy Olszyna. Frekwencja okazała się zdecydowanie wyższa niż na zwykłych zebraniach wiejskich. Rzucało się jednak w oczy to, że liczba obecnych jest adekwatna do zaangażowania danego sołtysa w tworzenie projektu statutu. U aktywnych było więcej ludzi niż u tych mniej zaangażowanych. Liczebnie – od 2 do 15 osób, co stanowi od 2% do 25% osób uprawnionych do głosowania w danym sołectwie.
Zmiana
We wrześniu 2023 roku Rada Miejska Olszyny uchwaliła statuty sołeckie dla dziewięciu jednostek pomocniczych gminy. Uchwała oraz statuty zostały opublikowane w Dzienniku Urzędowym Województwa Dolnośląskiego i weszły w życie dwa tygodnie później. Dodatkowymi korzyściami całego przedsięwzięcia są przyjęcie przez Radę Miejską uchwały dotyczącej przeprowadzania konsultacji społecznych w gminie oraz zarządzenie burmistrza o przeprowadzaniu konsultacji z mieszkańcami w sprawie uchwalenia statutów sołectw – być może przyda się ono w chwili, gdy będzie potrzebna jakaś nowelizacja; uchwała w sprawie konsultacji przyda się na pewno częściej.
– Praca nad projektem okazała się ciekawym doświadczeniem współpracy z władzami gminy, sołtysami i mieszkańcami. Jestem bardzo zadowolona z efektu prac, szczególnie że nie są na chwilę, tylko będą służyć mieszkańcom oraz sołtysom przez lata – mówi inicjatorka całego przedsięwzięcia.
– Warto zaufać mieszkańcom, którzy sami najlepiej wiedzą, jakie są ich potrzeby – dodaje Grzegorz Wójkowski. – Jeśli otrzymają odpowiednie wsparcie ze strony władz, będą potrafili z niego należycie skorzystać.
Nagroda Super Samorząd
Sołectwo Zapusta i władze gminy Olszyna są laureatami nagrody Super Samorząd Fundacji Batorego. Jurorzy docenili budowanie praworządności na najniższym poziomie administracyjnym, a ten zaczyna się od sołectwa. Opracowanie statutów dla dziewięciu sołectw gminy Olszyna z inicjatywy mieszkańców dowodzi, że poszanowanie litery prawa jest istotne na co dzień dla Polek i Polaków – to ważna informacja dla piastujących stanowiska państwowe oraz odpowiadających za praworządność na poziomie centralnym.
Pytanie do eksperta
CO ZROBIĆ, GDY W GMINIE NIE MA UCHWAŁY WS. KONSULTACJI SPOŁECZNYCH, CHOĆ JEST OBOWIĄZKOWA?
Odpowiada Grzegorz Wójkowski ze Stowarzyszenia Aktywności Obywatelskiej Bona Fides:
Generalną podstawą do przeprowadzenia konsultacji społecznych jest art. 5a ust. 1 Ustawy z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (t. jedn. Dz.U. z 2023 roku, poz. 40), zgodnie z którym w wypadkach przewidzianych ustawą i w innych sprawach ważnych dla gminy mogą być przeprowadzane konsultacje z mieszkańcami.
Zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami określa organ stanowiący danej jednostki samorządu terytorialnego (np. rada gminy). Przyjęło się (por. wyrok WSA w Kielcach z 13 kwietnia 2017 roku, sygn. II SA/Ke 38/17, LEX nr 2289689), iż rada może:
1. podjąć jedną uchwałę, na podstawie której w gminie będą przeprowadzane wszystkie konsultacje z mieszkańcami,
2. podjąć uchwałę określającą zasady i elementy wspólne dla wszystkich konsultacji, które będą następnie uzupełniane regulacjami odrębnych uchwał zawierających zasady i elementy swoiste tylko dla konkretnych konsultacji,
3. ustanowić zasady i tryb przeprowadzania każdych konsultacji odrębną uchwałą (ad hoc). Najczęściej spotykanym sposobem uregulowania zasad i trybu konsultacji jest rozwiązanie wymienione w punkcie pierwszym – jedna uchwała wyznacza m.in. formy powiadamiania o konsultacjach i sposoby ich przeprowadzenia.
Nierzadko jednak rady gminy decydują się na pominięcie podjęcia jednej ogólnej uchwały w sprawie konsultacji społecznych i określają zasady przeprowadzenia konsultacji ad hoc, tj. do każdej jednostkowej sprawy. Rozwiązanie takie wydaje się jednak niekorzystne z punktu widzenia organizacji działalności organów gminy. Wobec tego, iż rada gminy obraduje na sesjach ustalonych według ścisłego harmonogramu, decyzja o przeprowadzeniu konsultacji społecznych może zapaść wyłącznie w ramach terminów tych sesji poprzez podjęcie stosownej uchwały. Elastyczność podejmowania decyzji przez radę gminy jest więc zdecydowanie mniejsza niż w przypadku, gdy na podstawie jednej ogólnej uchwały rady konsultacje społeczne organizowane są w drodze zarządzenia wójta. To ostatnie może być wydane przez organ wykonawczy w każdym czasie i nie wymaga
zwoływania jakiegokolwiek gremium. Nawet więc w nagłych wypadkach wójt może swobodnie wyznaczyć termin konsultacji i zarządzić ich organizację, co w przypadku potrzeby podjęcia uchwały przez radę gminy jest zdecydowanie bardziej ograniczone.
Materiał dodatkowy na stronie batory.org.pl:
Webinarium „Sołectwa w prawie i praktyce”.
Przeczytaj historie lokalne
„Atlas dobrych praktyk. Historie lokalne 2023” to dwadzieścia trzy opowieści o działaniach, które wydarzyły się w różnych miejscach w Polsce. Zrealizowały je grupy uczestniczące w akcji Masz Głos i docenione tytułem laureata lub finalisty nagrody Super Samorząd i nagrody Super Głos. Choć historie są indywidualne i charakterystyczne dla konkretnych miejsc, to już rozwiązania lokalnych problemów pozwalają na wyciągnięcie wniosków na temat metod wprowadzania zmian, wpływania na decyzje i sposób postępowania władz samorządowych.
Akcja Masz Głos to prowadzony od 2006 roku ogólnopolski projekt Fundacji im. Stefana Batorego, który ma na celu budowanie dialogu i współpracy pomiędzy społecznościami lokalnymi a władzami samorządowymi. Patroni medialni edycji 2024: Ngo.pl, Onet, Naszemiasto.pl.
Źródło: akcja Masz Głos
