Publicystyka - ngo.pl

• zatrudnienie przy realizacji zamówień publicznych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (na przykład bezrobotnych, osób z niepełnosprawnościami, osób w kryzysie bezdomności czy też uchodźców), które bez zastosowania klauzul społecznych często nie miałyby żadnych szans na zatrudnienie,
• wsparcie integracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
• wzmocnienie bezpieczeństwa socjalnego pracowników podmiotów (wykonawców) realizujących zamówienia,
• poszanowanie praw człowieka i prawa pracy przez wykonawców,
• promowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorców,
• ułatwienie dostępu obywateli do przestrzeni i usług publicznych, w szczególności chodzi o osoby z niepełnosprawnościami.

Większość rozwiązań pozwalających osiągać korzyści społeczne przewidziana jest w ustawie Prawo zamówień publicznych. Od stycznia 2021 r.  obowiązuje nowa ustawa, która jednak uwzględniła wszystkie stosowane wcześniej klauzule społeczne. Część klauzul społecznych – i o nich będzie dalej mowa – ułatwia dostęp do zamówień publicznych podmiotom ekonomii społecznej: organizacjom pozarządowym, spółdzielniom socjalnym czy spółkom non-profit. Nie wszystkim, bo z reguły muszą one spełniać dodatkowe warunki, na przykład zatrudniać osoby z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym.

Dzięki stosowaniu tych rozwiązań zwiększają się szanse na realizację zamówień publicznych przez podmioty ekonomii społecznej, co jest dla nich korzystne zwłaszcza w sytuacji, w której konkurują z podmiotami rynkowymi.

Z punktu widzenia podmiotów ekonomii społecznej daje to przede wszystkim szanse na stabilizację prowadzonej działalności dzięki zmniejszeniu ryzyka pozyskania zamówień publicznych, które mogą stanowić istotne źródło przychodów organizacji pozarządowych czy spółdzielni socjalnych w ramach działalności odpłatnej lub gospodarczej.

Dla zamawiających, zwłaszcza samorządów lokalnych, wykonywanie zamówień publicznych przez podmioty ekonomii społecznej to przede wszystkim forma wsparcia ważnych celów społecznych, które te podmioty realizują, np.  integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tworzenia lokalnych miejsc pracy czy też zaspokajania potrzeb mieszkańców poprzez świadczenie różnego rodzaju usług społecznych. To, co z punktu widzenia samorządów ma również istotne znaczenie, to fakt, że zdecydowana większość podmiotów ekonomii społecznej działa lokalnie, więc jako wykonawcy zamówień publicznych wydają pieniądze lokalnie i zatrudniają mieszkańców społeczności lokalnych.

Jedną z barier w upowszechnianiu klauzul społecznych jako instrumentu ułatwiającego dostęp do zamówień publicznych podmiotom ekonomii społecznej jest niewielkie doświadczenie tych podmiotów, zwłaszcza organizacji pozarządowych, w ubieganiu się o zamówienia publiczne. Organizacje pozarządowe, a także samorządy przyzwyczaiły się wykorzystywać do realizacji zadań publicznych ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Ma ona z pewnością wiele plusów z perspektywy zlecających i realizatorów. Podstawowy to taki, że ogranicza możliwość ubiegania się o realizację zadań publicznych do organizacji pozarządowych i innych podmiotów prowadzących działalność pożytku publicznego. Nie muszą one w związku z tym konkurować na tym polu z innymi podmiotami, na przykład komercyjnymi.

Warto jednak, aby organizacje pozarządowe i inne podmioty ekonomii społecznej zainteresowały się zamówieniami publicznymi. Przede wszystkim dlatego, że jest to o wiele większy rynek niż sfera pożytku publicznego. Ogólna wartość zamówień publicznych udzielonych w 2020 roku w oparciu o Prawo zamówień publicznych wyniosła 183,5 mld złotych. Razem z zamówieniami o mniejszej wartości, do których nie stosuje się Prawa zamówień publicznych, wartość udzielonych zamówień w 2020 roku wyniosła ponad 218 mld złotych. Dla porównania, wartość zadań publicznych zleconych podmiotom ekonomii społecznej na podstawie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w 2020 roku można szacować na ok. 4 – 5 mld złotych.

Są także inne plusy zamówień publicznych. Małe zamówienia o wartości poniżej 130 tys. zł, mogą być udzielane bezpośrednio lub w sposób o wiele prostszy niż otwarte konkursy ofert z ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Składając ofertę, zwłaszcza na małe zamówienie, oferent często podaje jedynie cenę realizacji zamówienia, nie musi przygotowywać opisu działań i szczegółowego budżetu. Wreszcie, rozliczając zamówienie publiczne, podmiot ekonomii społecznej nie musi składać sprawozdań merytorycznych i finansowych, jak w przypadku pożytku publicznego. Rozlicza się na podstawie wystawionej faktury. Jest to proste rozwiązanie i daje znacznie większą elastyczność w realizacji zamówienia i ponoszenia związanych z nią kosztów niż w przypadku pożytku publicznego.

Dodatkowym plusem jest możliwość stosowania przez zamawiających klauzul społecznych, zwiększających szanse na realizację zamówień przez podmioty ekonomii społecznej. Zamawiający mogą zastosować w tym celu następujące rozwiązania:

• klauzulę zastrzeżoną, która umożliwia ograniczenie ubiegania się o realizację zamówienia publicznego, bez względu na jego wartość, tylko do podmiotów ekonomii społecznej, które wśród osób zatrudnionych mają co najmniej 30% osób należących do grup zagrożonych wykluczeniem społecznym;
• klauzulę usługową, która umożliwia ograniczenie ubiegania się o realizację zamówienia na usługi społeczne, zdrowotne i kulturalne (bez względu na jego wartość) tylko do spółdzielni socjalnych, przedsiębiorstw społecznych i innych podmiotów ekonomii spełniających trzy warunki: (1) celem ich działalności jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, (2) nie działają w celu osiągnięcia zysku, przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników, (3) mają mechanizmy partycypacji pracowniczej;
• bezpośrednie udzielenie zamówienia spółdzielni socjalnej lub organizacji pozarządowej, jeżeli dotyczy ono zadań przewidzianych w gminnym programie rewitalizacji, wykonywanych na obszarze Specjalnej Strefy Rewitalizacji, o wartości nie przekraczającej w przypadku usług 214 tys. euro;
• zastrzeżenie dla spółdzielni socjalnych, ale tylko zamówień o wartości mniejszej niż 130 tys. złotych.
• Prawo przewiduje również inne rozwiązania, które preferują podmioty ekonomii społecznej jako realizatorów zamówień publicznych, na przykład:
• klauzulę zatrudnieniową, która pozwala zamawiającemu żądać, aby wykonawca do realizacji zamówienia zatrudnił osoby z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym; ten warunek może spełnić każdy wykonawca, ale łatwiej to zrobić podmiotom ekonomii społecznej, które bardzo często takie osoby zatrudniają,
• możliwość, o ile jest to powiązane z przedmiotem zamówienia, uwzględnienia preferencji dla podmiotów ekonomii społecznej w kryteriach oceny ofert, dzięki czemu mają one większe szanse na realizację zamówienia.

WIĘCEJ o klauzulach społecznych w Poradniku warszawa.ngo.pl >

Wymienione klauzule społeczne przewidziane są w powszechnie obowiązującym prawie, ale mają charakter dobrowolny, to znaczy decyzję o ich zastosowaniu podejmują sami zamawiający. Według danych Urzędu Zamówień Publicznych w 2020 roku w około 20% zamówień udzielonych w oparciu o Prawo zamówień publicznych uwzględniono klauzule społeczne. Jednak w mniejszości były to rozwiązania dotyczące podmiotów ekonomii społecznej, co wynika z jednej strony z wciąż ograniczonej wiedzy zamawiających, z drugiej z braku podmiotów ekonomii społecznej, które chciałyby i mogły realizować zamówienia publiczne.

Zamawiający wykorzystują klauzule społeczne przede wszystkim w tych przedmiotach zamówień, które są w stanie realizować podmioty ekonomii społecznej. Dlatego klauzule są dość często stosowane w zamówieniach na usługi cateringowe dla urzędów, szkół czy też podopiecznych ośrodków pomocy społecznej czy też w zamówieniach na usługi porządkowe, sprzątanie, opiekę nad gminną zielenią. Szczególną kategorią zamówień zlecanych podmiotom ekonomii społecznej dzięki klauzulom są usługi społeczne, na przykład prowadzenie przedszkoli czy usługi opiekuńcze nad osobami z niepełnosprawnością i seniorami.

Wykorzystywanie klauzul społecznych jest dobrowolne, więc niektóre samorządy starają się dodatkowo zachęcić swoich urzędników do wprowadzania stosownych zapisów do zamówień. Robią to wydając wewnętrzne zarządzania lub uchwały zalecające stosowanie klauzul społecznych przez podległe im jednostki. Dość często robią to z myślą o podmiotach ekonomii społecznej i osobach zagrożonych wykluczeniem społecznym. Takie zalecenia wprowadziły na przykład: miasto Słupsk, gmina Słupsk, Powiat Słupski, miasto Dzierżoniów, Wrocław, Łódź, Województwo Pomorskie czy Województwo Mazowieckie.

Nieliczne na razie samorządy idą jeszcze dalej i wprowadzają obowiązek stosowania klauzul społecznych. Polega on na tym, że urzędnicy przygotowujący postępowanie o zamówienie publiczne muszą rozważyć możliwości zastosowania w nim klauzuli społecznej. Mogą dojść do wniosku, że takiej możliwości nie ma, ale wtedy muszą pisemnie się z tego wytłumaczyć. Takie rozwiązanie w sposób istotny wpływa na zwiększenie stosowania klauzul społecznych w praktyce. Jako pierwsza w Polsce zastosowała taki obowiązek Częstochowa na mocy odpowiedniego zarządzenia Prezydenta.

Podobne rozwiązanie działa od 2015 roku w Warszawie. Jednak zanim ówczesna Pani Prezydent wydała zarządzenie dotyczące obowiązku stosowania klauzul społecznych, blisko tysiąc urzędników zostało przeszkolonych w tym zakresie.  Urząd Miasta przygotował także dla każdego urzędnika specjalny poradnik dotyczący stosowania klauzul społecznych w praktyce. Przeprowadzone zostało również badanie analizujące popyt wśród jednostek miejskich na realizację zamówień przez podmioty ekonomii społecznej oraz podaż, czyli oferty realizacji zamówień ze strony organizacji pozarządowych, spółdzielni socjalnych czy spółek non-profit. Dzięki temu zidentyfikowano siedem przedmiotów zamówień zlecanych przez jednostki miejskie, które mogłyby być realizowane przez podmioty ekonomii społecznej.

 Zarządzenie Pani Prezydent z 2015 roku dotyczyło obowiązku stosowania klauzul społecznych właśnie w tych wytypowanych przedmiotach zamówień:

• usługi gastronomiczne i cateringowe,
• usługi opiekuńcze,
• usługi związane z utrzymaniem czystości i sprzątaniem wnętrz,
• zimowe i letnie oczyszczanie ulic i chodników,
• utrzymywanie terenów zieleni,
• roboty budowlane
• oraz ochrona obiektów, osób i mienia.

W 2018 roku obowiązek został poszerzony o kolejne przedmioty zamówień oraz kolejne jednostki miejskie, które musiały go stosować. W 2021 roku Prezydent Warszawy wydał nowe zarządzenie dotyczące stosowania klauzul społecznych: zarządzenie nr 1504/2021 z 24 sierpnia 2021 roku w sprawie stosowania klauzul społecznych oraz społecznych kryteriów oceny ofert w zamówieniach publicznych udzielanych w Urzędzie m.st. Warszawy i wybranych jednostkach organizacyjnych m.st. Warszawy. Dotyczy ono wszystkich zamówień na usługi oraz na roboty budowlane, bez względu na ich wartość.

Dotychczasowa praktyka stosowania klauzul społecznych w Warszawie wskazuje, że najczęściej są one wykorzystywane do zatrudniania przez wykonawców osób bezrobotnych i osób z niepełnosprawnością oraz ułatwiania realizacji zamówień przez podmioty ekonomii społecznej. Ten drugi cel realizowany jest także przez Warszawę w inny sposób.

Od 2010 roku w rocznych programach współpracy z organizacjami pozarządowymi m.st Warszawa uwzględnia jako jedną z form współpracy finansowej zakup usług od organizacji pozarządowych, prowadzących działalność gospodarczą lub odpłatną działalność pożytku publicznego, w formie zamówień publicznych. Miasto wykorzystuje do tego zamówienia o wartości poniżej 130 tys. zł, do udzielania których nie stosuje się Prawa zamówień publicznych. W 2019 roku w ten sposób Warszawa udzieliła zamówień 301 organizacjom na łączną kwotę blisko 7 mln złotych. Najczęściej zamówienia dotyczą organizowania różnych wydarzeń, imprez i szkoleń.

Więcej informacji dotyczącej klauzul społecznych w nowym Prawie zamówień publicznych znajduje się w publikacji „Aspekty społeczne w nowym Prawie zamówień publicznych” wydanej przez Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych pod patronatem Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych. Publikacja dostępna jest pod adresem: http://ozrss.pl/pobierz/aspekty-spoleczne-w-nowym-prawie-zamowien-publicznych.pdf