Publicystyka - ngo.pl

Bez wątpienia, nowa ustawa to próba uregulowania spraw „strażackich”, tzn. dotyczących organizacji udziału w działaniach ratowniczych, ekwiwalentów, świadczeń ratowniczych, badań lekarskich, ubezpieczeń, odszkodowań, bezpłatnych szkoleń, legitymacji z uprawnieniami do zniżek, odznaczeń, finansowania infrastruktury i działania jednostek, podziału obowiązków dotyczących „zapewnienia gotowości do udziału w akcjach ratowniczych” pomiędzy OSP, PSP i samorząd itp.

Wejście w życie 1 stycznia 2022 r. nowej ustawy dokumentu to dopiero początek - zapowiedziane są jeszcze niezbędne rozporządzenia, a gminy mają czas do połowy roku, by przygotować się do zawarcia umów z jednostkami, dotyczących zadań OSP z art. 3 i obowiązków samorządu określonych art. 10 ust. 1. 

Będziemy śledzić, jak sprawdzą się w rzeczywistości wprowadzone uregulowania „spraw strażackich” i jakie korzyści przyniesie zapisane w ustawie szerokie wsparcie instytucji publicznych w tym zakresie. I być może także nieprzewidziane skutki, bo już teraz słychać głosy obawy, że nie wszystkie zarządy OSP rozumieją, iż nowe przepisy nie oznaczają wcale wielkich zmian w ich obowiązkach.

Działalność związana z przypisanym w art. 3 ochotniczym strażom pożarnym celem „ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska” i zadaniami, które do realizacji tego celu mają się przyczyniać, jest podstawą działania OSP, więc ustawa skupia się na warunkach jej organizowania. Nie wniosła zasadniczych zmian w sposobie zarządzania jednostkami jako stowarzyszeniami (art.1 ust. 1), nadal działać będą w oparciu o Prawo o stowarzyszeniach, czyli jako niezależne podmioty z osobowością prawną, ze wszystkimi tego przywilejami, ale także obciążeniami. 

Ważne dla planowania pracy OSP „po nowemu” jest oddzielenie tego zakresu czynności, który leżeć będzie po stronie instytucji publicznych, od obowiązków, które nadal będą po stronie stowarzyszenia, a ściślej – zarządu. A tych, z wprowadzeniem nowej ustawy, wcale nie ubyło. Są dokładnie takie same, jak do tej pory. Jeśli nawet wprowadzenie ustawy wywołuje wrażenie przywrócenia OSP rangi „stowarzyszeń wyższej użyteczności” i roztoczenia nad nimi większej opieki przez instytucje publiczne, to przecież nie zdjęło z nich odpowiedzialności za samodzielne, prawidłowe zarządzanie pracą organizacji. Utwierdzanie się w przekonaniu, że oto administracja samorządowa i PSP przejmują ten ciężar, może przynieść fatalne skutki, bo w rzeczywistości odpowiedzialność za decyzje i wykonane czynności spoczywa zawsze na członkach zarządu.

Najważniejsze obowiązki zarządu OSP w skrócie:

1. kieruje całą bieżącą działalnością pomiędzy walnymi zebraniami i planuje działania stowarzyszenia,  

2. reprezentuje i - zawsze zgodnie z zapisanym w statucie (i widocznym w KRS) sposobem reprezentacji - składa oświadczenia woli w imieniu stowarzyszenia (mimo że pracownicy różnych instytucji mogą sugerować, iż w organizacji to nie jest takie ważne, kto z zarządu podpisze dokument),

3. dba o prowadzenie działań zgodnie ze statutem (aktualnym, czyli zgodnym z ostatnią wersją zatwierdzoną przez KRS), a jeśli zapisy statutu blokują rozwój organizacji, opracowuje zmiany i przedstawia do zatwierdzenia przez walne zebranie,

4. prawidłowo dokumentuje i rozlicza finanse, dbając o celowość wszystkich ponoszonych kosztów i terminowość opłat, odpowiada za kontakty z księgowym i właściwe zamknięcie roku obrotowego oraz złożenie deklaracji podatkowych do urzędu skarbowego, a w przypadku zatrudniania -  także deklaracji ZUS,

5. odpowiada za terminowe składanie informacji o zmianach do KRS (od tego roku także do Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych),

6. pilnuje wypełniania obowiązków sprawozdawczych w terminie (sprawozdanie finansowe, sprawozdania i raporty OSP, informacje do GUS, sprawozdania z realizowanych dotacji, przeprowadzanych zbiórek publicznych, a w przypadku organizacji OPP – sprawozdania organizacji pożytku),

7. odpowiada za ochronę danych osobowych i przestrzeganie przez stowarzyszenie wszystkich obowiązujących przepisów w różnych sferach, w które wkracza w swej działalności, np. ustawa o organizacji imprez masowych, ustawa o ochronie przyrody, Prawo autorskie i inne.

1. Pytanie o dostosowanie statutu

Wiadomość, że ostatecznie „stare” statuty nie muszą być w jakimś określonym terminie dostosowywane do nowej ustawy i zachowują moc (art. 49), OSP przywitały z ulgą (projekt zawierał inne brzmienie artykułu, sugerujące konieczność zmian). 

Ale pojawia się pytanie, co ma zrobić zarząd OSP, który po 1 stycznia 2022 zaplanował drobne zmiany w statucie, np. dotyczące spraw członkowskich. Pewnie zasadne byłoby wniesienie przy tej okazji ważnych zapisów z nowej ustawy. Ale które w ogóle należy z czasem w statucie uwzględnić, a których nie trzeba? Na przykład na nowo, inaczej niż w brzmieniu z ustawy o ochronie przeciwpożarowej, określany jest cel i zadania OSP (art. 3). I niesie to pewien kłopot, można powiedzieć natury edytorskiej. Sposób ich zdefiniowania słabo koresponduje z dotychczas przyjętą w statutach stowarzyszeń formułą przedstawiania celów i form ich realizacji. Wiele straży unowocześniło swoje statuty, rozszerzając zakres celów o obszary określone ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, jednocześnie powiększając katalog form działania, do tego nawet z zaznaczeniem, które formy realizuje w ramach działalności nieodpłatnej, a które w odpłatnej. Konia z rzędem temu, kto znajdzie dobry sposób, by zgrabnie wkomponować w stare cele i formy opis zadań OSP z nowej ustawy, sugerującej jeden cel „ochrony życia, zdrowia etc.” i 15 zadań podporządkowanych realizacji tego celu.

Podobne wątpliwości spowodują, niestety, w większości organizacji niechęć do podejmowania tematu jakichkolwiek zmian statutu, bo skoro „stare są w mocy”… A przecież statut trzeba zmieniać zawsze wtedy, gdy widzimy, że blokuje w jakimś stopniu działanie i rozwój stowarzyszenia.

2. Pytanie o status OPP

Art. 44 wnosi, iż warunek dotyczący możliwości starania się o status organizacji pożytku publicznego, gdy działalność pożytku prowadzona jest nieprzerwanie przez co najmniej 2 lata, nie dotyczy OSP. Ustawa nie wskazuje tu nic więcej (nie doprecyzowuje, czy chodzi o każdą działalność pożytku, czy jakąś określoną), więc należałoby założyć, że dotyczy to wszystkich wybranych obszarów pożytku z art. 4 ust. 1 udppw, a nie tylko działalności „strażackiej”. W praktyce oznaczać to pewnie będzie, iż straże nie będą musiały, tak jak to robią pozostałe organizacje w Polsce, dokumentować przy składaniu wniosku, iż w wybranym do zgłoszenia zakresie działalności pożytku prowadziły działania co najmniej w dwóch ostatnich zamkniętych latach obrotowych. A gdy zawiązywać się będzie nowa OSP, będzie mogła o status wystąpić już w momencie składania wniosku o rejestrację w KRS.

3. Pytanie o źródła majątku

Ustawa w art. 32 ust. 1 wymienia szczegółowo podstawowe źródła finansowania OSP. 

Są to: środki z budżetu samorządu terytorialnego, z budżetu państwa przekazywane za pośrednictwem Komendanta Głównego PSP, z instytucji ubezpieczeniowych, środki pochodzące ze składek i darowizn, zbiórek publicznych i tzw. środki własne. Ponadto (art. 32 ust. 5_) jednostki samorządu terytorialnego mogą przekazywać ochotniczym strażom pożarnym dodatkowe środki pieniężne również w formie dotacji._

Nie jest to katalog zamknięty, więc oczywiście OSP mogą również korzystać z innych możliwości pozyskiwania funduszy, jak każde stowarzyszenie szukać środków w konkursach ogłaszanych w obszarach dotyczących zakresu celów statutowych. Mogą też prowadzić np. działalność odpłatną pożytku, tym bardziej że art. 33 ust. 1 (podobny zapis był w ustawie o ochronie przeciwpożarowej) wskazuje możliwość odpłatnego wykorzystywania nieruchomości, środków transportu, urządzeń i sprzętu pozostającego w posiadaniu OSP - do innych społecznie użytecznych celów określonych w statucie.

OSP mogą też, zgodnie z art. 34 ust. 1, organizować imprezy, w tym imprezy masowe (te ostatnie z wymaganą zgodą wójta/burmistrza/prezydenta), które służą realizacji zadań określonych w art. 3 pkt 8-15, czyli: propagowaniu zasad i dobrych praktyk w zakresie ochrony przeciwpożarowej; organizowaniu przedsięwzięć służących krzewieniu sportu i kultury fizycznej; organizowaniu przedsięwzięć oświatowo-kulturalnych propagujących wiedzę i umiejętności w zakresie ochrony przeciwpożarowej; upowszechnianiu i wspieraniu współdziałania między lokalnymi partnerami społecznymi i gospodarczymi z zakresu ochrony przeciwpożarowej; propagowaniu zasad udzielania pierwszej pomocy; wspieraniu gminy w realizacji pomocy na rzecz społeczności lokalnej; integrowaniu społeczności lokalnej; udziałowi we współpracy międzynarodowej gminy.

To bardzo korzystny przywilej. Na co jednak powinien zwrócić uwagę zarząd, korzystając z powyższych możliwości pozyskania dodatkowych pieniędzy z opłat? Po pierwsze jak zakwalifikować źródła przychodów. Po drugie pamiętać, że ustawa w różny sposób wskazuje przeznaczenie pieniędzy z odpłatnego wykorzystania budynków i sprzętu strażackiego – środki pozostają w dyspozycji zarządu OSP z przeznaczeniem na działalność statutową (art. 33 ust. 2) i pieniędzy uzyskanych z organizacji imprez – przeznacza je na realizację zadań ustawowych ochotniczych straży pożarnych (art. 33 ust. 6). Zakres działalności statutowej może być przecież dużo szerszy niż tylko zadania zapisane w ustawie.

4. Pytanie o ewidencje

Pytanie, co się stanie z Książką gospodarza i Książką skarbnika spędza pewnie sen z powiek wielu gospodarzom i skarbnikom, ale prawdą jest, że i tak w części organizacji strażackich odeszły już one do lamusa, bo księgowi i biura rachunkowe nimi się nie posługują. 

Ustawa o nich też oczywiście nie mówi, tylko o ewidencji majątku niezbędnego do prowadzenia działań ratowniczych oraz udziału w akcjach ratowniczych. (art. 35 ust. 1), która ma się składać z: 1) ewidencji materiałowej; 2) ewidencji przedmiotów nietrwałych; 3) ewidencji środków trwałych; 4) ewidencji wyposażenia osobistego (art. 35 ust. 2). Prowadzona w większości OSP Książka gospodarza zawiera ww. cztery działy dotyczące ewidencjonowania majątku i nadal jest rekomendowana przez związek do stosowania w jednostkach.

Ale czy OSP mają ewidencjonować jedynie majątek służący do prowadzenia działań ratowniczych i udziału w akcjach? Oczywiście nie tylko. Jeśli zakupują urządzenia, sprzęt i wyposażenie, które służą innym celom, to także je ewidencjonują. Zasadne jednak może być wydzielenie ewidencji „ratowniczej”, bo informacje o tych zasobach jednostek zbierać będzie także komendant PSP (art. 5 ust. 1). Częścią ewidencji prowadzonej przez komendanta PSP będą też wykazy strażaków ratowników z poszczególnych jednostek, które zarządy będą miały obowiązek na bieżąco aktualizować i przekazywać (art. 9 ust. 3).

1. Gmina może pomóc w prowadzeniu ewidencji, w tym księgowej

Art. 35 ust 4: Na wniosek zarządu OSP gmina bezpłatnie prowadzi ewidencję majątku, księgowość oraz rachunkowość ochotniczej straży pożarnej.

Wiele zarządów, szczególnie małych jednostek, w których brak profesjonalnej kadry zarządzającej, przyjęło taki zapis z radością. Wśród pozostałych będzie pewnie pojawiać się pytanie: jeśli powierzymy wszystkie te czynności gminie, to kto ostatecznie będzie odpowiadał za prawidłowość dokumentacji? Zarząd i tak musi prawidłowo zbierać dowody księgowe, opisywać faktury, dbać o kompletność dokumentów przed przekazaniem ich gminie. Nie ulega wątpliwości, że pomoc w tym zakresie to jest krok w dobrą stronę, ale jak zwykle diabeł tkwi w szczegółach. Wszystko zależy od tego, jaki model wsparcia obierze gmina, jakimi kadrami dysponuje, na ile znać one będą specyfikę działalności organizacji pozarządowych… i oczywiście – czy piecza nad dokumentacją księgową będzie oznaczała wpływanie w jakimś stopniu na plany i decyzje finansowe OSP.

2. Osobna grupa taryfowa za prąd

Art. 42 ustawy wprowadza zmiany w art. 45 Prawa energetycznego i przewiduje utworzenie przez przedsiębiorstwa energetyczne osobnej (czytaj: korzystniejszej) grupy taryfowej dla OSP. To istotna zmiana, z punktu widzenia obowiązków zarządczych, biorąc pod uwagę fakt, że w większości małych OSP rachunki za prąd to przeważające (a niekiedy zdarza się, że nawet jedyne) koszty ponoszone w roku obrotowym.

3. Przedstawiciele samorządu i administracji w zarządach OSP    

Pytanie, czy jest to zmiana wychodząca naprzeciw problemom z profesjonalnymi kadrami, czy mająca ułatwić współpracę z administracją, chyba należy na razie pozostawić w zawieszeniu, ale z całą pewnością jest to zmiana zasadnicza. Ucina ciągnący się od dawna spór o możliwość udziału przedstawicieli samorządu i administracji wysokich szczebli w zarządach ochotniczych straży (nie wiadomo, czy zniknie pytanie o wymiar etyczny). Art. 31 ust. 1 ustawy wnosi bowiem, że: Wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast), zastępcy wójtów (burmistrzów, prezydentów miast), skarbnicy gmin, sekretarze gmin, kierownicy jednostek organizacyjnych gminy, osoby zarządzające i członkowie organów zarządzających gminnymi osobami prawnymi, inne osoby wydające decyzje administracyjne w imieniu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) oraz radni mogą być członkami władz ochotniczych straży pożarnych, w tym ochotniczych straży pożarnych prowadzących działalność gospodarczą z wykorzystaniem mienia komunalnego. Ustęp 2 odnosi te same zasady do odpowiednich przedstawicieli szczebla powiatowego.

Czy teraz każde OSP będzie dążyło do tego, żeby mieć w zarządzie kogoś „z urzędu”, bo będzie łatwiej uzyskać pomoc, łatwiej zarządzać? Oby nie brakło ważnych osób, by wszystkie organizacje obdzielić. Kto przewidzi przy tym, jakie to ostatecznie zamierzone czy niezamierzone skutki może wywołać…

Przywołując słowa uzasadnienia do projektu ustawy, jej celem jest przywrócenia ochotniczym strażom pożarnym, w pewnym zakresie, statusu, jaki posiadały w okresie, gdy były stowarzyszeniem wyższej użyteczności. Przy czym w uzasadnieniu podkreślano, że stowarzyszenia tego rodzaju charakteryzowała większa integracja z administracją rządową. To raczej naturalne, że przewidziane, i jak najbardziej konieczne, finansowanie i zarządzanie zasobami służącymi ochronie życia i zdrowia obywateli wystarczająco mocno „integruje” ochotnicze straże z instytucjami różnych szczebli. Do tego dodajmy możliwe powiązanie osobowe zarządów jednostek ratowniczych z administracją. Czy to wszystko wpłynie na profesjonalizację działania organizacji strażackich, czy może pociągnie za sobą ryzyko traktowania OSP w sposób przedmiotowy? I czy rzeczywiście, jak sugeruje wspomniany komentarz do ustawy, osobowość prawna jest wystarczającą przeszkodą w takim ich traktowaniu? Miejmy nadzieję, że wciąż zależy to od samych organizacji.

Katarzyna Standerska – z wykształcenia polonistka, od 2009 r. związana pracą z III sektorem, kluczowy doradca ogólny w Świętokrzyskim Ośrodku Wsparcia Ekonomii Społecznej, założycielka i prezeska Fundacji CEdR, prowadzącej od 2015 roku bezpłatne wsparcie merytoryczne dla małych organizacji pozarządowych w powiecie włoszczowskim, w tym wielu OSP. Matka studenta fizyki technicznej, od którego zaraziła się pasją do obserwacji nocnego nieba. Lubi wędrówki po polskich szlakach i systematyczne odświeżanie klasycznych kryminałów.