Publicystyka - ngo.pl

W przypadku Poznania zapewne takim absolutnym początkiem będzie założenie grodu na Ostrowie Tumskim. Jednakże dopiero formalna lokacja miasta w 1253 roku w miejscu obecnego Starego Miasta, wiązała się nadaniem mieszkańcom tegoż miasta określonych praw, m.in. do zrzeszania się. Biorąc pod uwagę ówczesne realia odbywało się to w formie cechów, a więc stowarzyszeń rzemieślników działających wewnątrz murów miejskich. Dzisiaj pamiątką po takich cechach są choćby nazwy ulic, które wzięły się właśnie od zrzeszonych grup – Garbary (garbarze, czyli rzemieślnicy obrabiający skóry), Szewska czy Ślusarska.

Oczywiście średniowieczne cechy powstały w nieco innym celu niż współczesne organizacje pozarządowe. W dużej mierze miały one dbać o interesy wytwórców, by nikt spoza cechu nie parał się określonym rzemiosłem. Miały także zabezpieczać klientów by produkty do nich trafiające były tworzone według określonych wysokich standardów. Osoby spoza cechu, które łamały te zakazy były nazywane partaczami. Nazwa ta przetrwała do dzisiaj. Z funkcji społecznych, jakbyśmy to dzisiaj nazwali, można cechom przypisać rolę opieki nad poszczególnymi basztami wchodzącymi w skład murów miejskich.

Co jeszcze jest podobne w funkcjonowaniu średniowiecznych cechów i współczesnych organizacji społecznych? Z pewnością przetrwały statuty określające prawa i obowiązki członków cechu. Cechy skupiające wytwórców funkcjonują także i dzisiaj, nomen omen w formie stowarzyszeń.

Spółką non profit można też określić jedną z najstarszych spółek w Poznaniu, założoną w 1838 roku m.in. przez lekarza i społecznika Karola Marcinkowskiego. Spółka Akcyjna Bazar, bo o niej mowa, jest w podręcznikach do historii wskazywana jako przykład pracy organicznej, a więc metody walki o niepodległość kraju w XIX wieku. Firma taka, oprócz celu zarobkowego, miała cel społeczny jakim było wspieranie polskich przedsiębiorców, którzy mieli zagwarantować wzmocnienie pozycji narodu polskiego w walce z germanizacją. W związku z tym, w budynku Bazaru sklepy mogli otworzyć jedynie Polacy, a najbardziej znanym z nich po dziś dzień pozostaje Hipolit Cegielski.

Na przykładzie Bazaru można postawić tezę, że wiele historycznych poznańskich zrzeszeń było elementem wspomnianej pracy organicznej i stawiało sobie za główny cel odrodzenie Polski. Przykładem takiego stowarzyszenia z historii Poznania jest także Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, organizacja która można powiedzieć, zastępowała działalność uniwersytecką, zabronioną w XIX w. W przeciwieństwie do Bazaru, który wspierał polskich przedsiębiorców PTPN działało na rzecz polskich intelektualistów. Z uwagi jednak na wymieniony wyżej wspólny cel, działania te często się ze sobą pokrywały. Dla przykładu członkiem PTPN był wspomniany H. Cegielski. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, podobnie jak Bazar, istnieje po dziś dzień, choć oczywiście w innej formie.

Z upływem lat przybywało organizacji pozarządowych, skupiających się na kluczowych wartościach dla mieszkańców. W początkach XX wieku działało w Poznaniu Stowarzyszenie Kupców Chrześcijan. W sprawozdaniu za okres 1913-1928 znalazło się: „w latach niewoli u szczytu przygniatającej potęgi niemieckiej – powstało Stowarzyszenie jako wysiłek organizacyjny poznańskiego kupiectwa, by przeciwstawić się wspólnym wysiłkiem naporowi niemieckiemu”.

Jednak rozkwit organizacji społecznych w Polsce nastąpił po 1918 roku. To właśnie wtedy powstały takie organizacje, jak Liga Kobiet Polskich, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci czy Polski Czerwony Krzyż. W Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej można odnaleźć pierwsze Sprawozdanie z działalności Polskiego Czerwonego Krzyża, Oddział na Miasto Poznań z 1920 roku. Według jego zapisów, jedynym z pierwszych zadań poznańskiego PCK było prowadzenie kursów dla pielęgniarek w celu spolszczenia polskich szpitali oraz wysyłka żywności do jeńców w Berlinie. 

W tym też okresie Związek Młodzieży Polskiej z siedzibą w Poznaniu łączył wszystkie Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej działające na terenie Wielkopolski. Już wtedy organizowano kursy dla zarządów stowarzyszeń. W sprawozdaniu Związku z 1926 roku czytamy „dobrze przygotowany do pracy zarząd jest gwarancją, że kierowane przez niego stowarzyszenie spełni swe zadania, osiągać będzie swój cel”. Z kolei po pierwszej wojnie światowej Poznańskie Towarzystwo Muzyczne, było jednym z czołowych organizatorów życia kulturalnego w mieście. Miało swój renomowany chór, w pewnym okresie także orkiestrę i zespoły kameralne.

W toku rozwoju aktywności poznaniaków zagospodarowywane są kolejne obszary działalności społecznej. W 1923 roku powstaje Wielkopolski Klub Automobilistów i Motocyklistów w Poznaniu, który od 1924 roku do dzisiaj nosi nazwę Automobilklub Wielkopolski. Zwiększa się także liczba zaangażowanych mieszkańców, dla przykładu Okręgowy Związek Pracodawców Stowarzyszenia zarejestrowanego w Poznaniu w 1936 roku liczył 143 członków.

Ustrój panujący w Polsce po wojnie początkowo sprzyjał społecznej aktywności w dziedzinach użytecznych dla władz. Jednak w 1949 r. nadzorująca organizacje pozarządowe Główna Komisja Koordynacyjna Organizacji Społecznych uznała, że „rozproszkowanie organizacji społecznych ułatwiło działalność elementom wrogim, powodując równocześnie marnowanie energii społecznej, a także znacznych środków finansowych”. Tym samym stwierdzono, że konieczna jest centralizacja stowarzyszeń i organizacji. Wzorem dla „jednoczenia” organizacji społecznych stało się powstanie Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, które oznaczało likwidację kilkunastu organizacji kombatanckich. Zarząd Okręgowy Związku Kombatantów działał też w Poznaniu.

W zasobach poznańskiej Biblioteki Uniwersyteckiej okresu PRL znajdujemy też m.in. statut Towarzystwa Czytelni Ludowych w Poznaniu z 1945, broszurę Stowarzyszenia Oświatowo-Kulturalnego z 1977/78. Materiały Biblioteki wskazują też na działanie w tamtym okresie Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, Koła Przyjaźni Polsko-Indyjskiej, Młodzieżowego Ruchu Miłośników Muzyki Pro Sinfonika, Towarzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego, Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego, Wielkopolskiego Klubu Hobbystów Pałacu Kultury w Poznaniu, Wielkopolskiego Stowarzyszenia Różdżkarzy, czy Wojewódzkiego Oddziału Towarzystwa Świadomego Macierzyństwa.

Kobiety po wojnie były mocno zaangażowane w działania społeczne, m.in. w Wojewódzką Społeczno-Obywatelską Ligę Kobiet w Poznaniu, a ich działania co roku zyskiwały na sile, tak że w 1960 r. tylko na poznańskiej Wildzie było 20 kół Ligii Kobiet Polskich, a cztery lata później już 46. Skupiały odpowiednio 439 i 1635 członkiń 1946 roku. Warto wspomnieć także o poznańskim harcerstwie, którego historia sięga 1912 roku, kiedy to utworzono pierwsze drużyny skautowe. Jednakże dopiero w 1960 roku powstaje Hufiec Harcerski Poznań – Stare Miasto im. Powstańców Wielkopolskich 1918/19.

Znacząca zmiana w stowarzyszaniu się Polaków nastąpiła po 1989 roku, gdzie w wyniku przemian politycznych w kraju zaczęły powstawać liczne organizacje obywatelskie, które odpowiadały na bieżące potrzeby tj. rosnące bezrobocie, pasywny system polityki społecznej, eksmisję, brak liderów lokalnych i bark aktów prawnych.

Tylko w 1989 roku w Polsce powstało blisko 600 fundacji i stowarzyszeń, w 1990 roku i kolejnych dwóch utworzono ponad tysiąc NGO rocznie. Również w Poznaniu rejestrowało się wiele nowych organizacji społecznych tj. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Amazonek, Stowarzyszenie Lions Club Poznań, Fundacja Rozwoju Miasta Poznania, Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka.

W 1993 r. w celu zintegrowania misyjnych działań rozproszonych organizacji obywatelskich w Poznaniu, z inicjatywy Fundacji Pomocy Wzajemnej Barka, powstał Wielkopolski Sejmik Inicjatyw Obywatelskich, skupiający około 100 organizacji m.in. takich jak: Fundacja Samotnej Matki, Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowych, Fundacja Hospicjum Domowe oraz Hospicjum prof. Jacka Łuczaka, Fundacja Pomocy Społecznej, Fundacja Odzew, Fundacja Pomocy Humanitarnej, Fundacja UAM i wiele innych. 

Jedną z inicjatyw Sejmiku były Targi Inicjatyw Obywatelskich zorganizowane w 1995 r. na Międzynarodowych Targach Poznańskich nawiązujące do idei pracy organicznej. Była to duża demonstracja ruchu obywatelskiego pokazująca przedstawicielom administracji publicznej organizacje jako partnerów w realizacji zadań na rzecz społeczności lokalnych. Inną inicjatywą Sejmiku były targi na Placu Wolności w Poznaniu pod hasłem „Wolni na placu Wolności”, gdzie z jednej strony organizacje wystawiały swoje produkty, materiały promocyjne, a z drugiej towarzyszyły temu dyskusje i seminaria z udziałem praktyków, naukowców, samorządowców i przedstawicieli biznesu na temat roli obywateli w kształtowaniu nowego porządku społeczno-gospodarczego. Inicjatywy te utworzyły podwaliny pod przyszłe ustawodawstwo m.in. ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Z pewnością dla organizacji non-profit przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku rozwój inicjatyw obywatelskich oznaczał ograniczenie roli państwa i jego udziału w życiu społecznych wspólnot, zgodnie z zasadą pomocniczości. Podejście to wdrożono kolejnymi aktami prawnymi oraz poszerzaniem działalności organizacji pozarządowych.

Powyższy tekst jest fragmentem artykułu, który ukazał się w Kronice Społeczny Poznań. W kolejnych tygodniach opublikujemy jego kolejne części.

Część pierwsza ukazała się TUTAJ.