Publicystyka - ngo.pl

Co takiego dzieje się w Unii Europejskiej, o czym koniecznie powinny wiedzieć organizacje pozarządowe? Publikujemy drugą część relacji Karoliny Dreszer-Smalec, w której autorka zwraca uwagę na ważne dla społeczeństwa obywatelskiego procesy toczące się na forum UE: Strategię rozwoju, Tarczę i europejskie stowarzyszenie transgraniczne.

Podczas gdy dialog społeczny – rozumiany jako proces instytucjonalnej współpracy pomiędzy partnerami społecznymi, czyli przedstawicielami pracowników (np. związkami zawodowymi) i pracodawców (np. organizacjami pracodawców) a organami władzy publicznej – ma określone podstawy prawne i jasno zdefiniowane procedury, dialog obywatelski nadal nie posiada precyzyjnej definicji ani przypisanych mechanizmów działania. 

Organizacje społeczne od lat zabiegają o uregulowanie tych kwestii, tak aby procesy dialogu obywatelskiego były bardziej transparentne, otwarte i skuteczne. Kwestie te reguluje art. 11 Traktatu o Unii Europejskiej, który zobowiązuje Komisję do prowadzenia dialogu ze społeczeństwem obywatelskim^[1]. Obecna dyskusja nie dotyczy więc samego prawa do dialogu, ale raczej potrzeby zdefiniowania jego form i struktur.

Nie wiemy, czy Strategia zaproponowana przez Komisję rzeczywiście przybliży nas do tego, jak się wydaje, wciąż dalekiego celu, ale jej zapowiedź stanowi ważny sygnał, że Komisja dostrzega narastające wyzwania stojące przed sektorem obywatelskim. W 2025 ataki na organizacje społeczeństwa obywatelskiego w różnych państwach członkowskich przyjęły dramatyczny rozmiar^[2].

O opracowanie ambitnego dokumentu strategicznego organizacje zabiegały już od wielu lat, apel ten został ponowiony w 2024 roku. Tym razem jego adresatem był również premier Donald Tusk, w związku z polskim przewodnictwem w Radzie Unii Europejskiej. Inicjatywę zainicjowaną podczas dnia międzynarodowego na Ogólnopolskim Forum Inicjatyw Pozarządowych poparło 415 organizacji z 26 państw członkowskich oraz 4 krajów kandydujących.

Strategia na rzecz społeczeństwa obywatelskiego ma zostać opracowana do końca bieżącego roku^[4]. O tych zagadnieniach dyskutowano m.in. 17 czerwca w Warszawie z przedstawicielami rządu i instytucji europejskich (zob. „Demokracja wymaga inwestycji” – konferencja ECF, Fundacji Batorego i OFOP-u).

Kolejną inicjatywą ujętą w programie prac Komisji na rok 2025 jest Europejska Tarcza chroniąca procesy demokratyczne w Unii Europejskiej. W zamyśle Komisji instrument ten ma koncentrować się przede wszystkim na przeciwdziałaniu zagranicznej manipulacji informacjami oraz ingerencji w procesy demokratyczne (tzw. FIMI), w szczególności wyborcze, ze strony podmiotów spoza Unii Europejskiej^[5]. Oczywiście, myśląc o procesach demokratycznych i ich zabezpieczaniu nie możemy pomijać roli społeczeństwa obywatelskiego. W dokumencie opisującym planowane na 2025 rok działania czytamy, że „organizacje społeczeństwa obywatelskiego odgrywają ważną rolę w ochronie naszych systemów demokratycznych i instytucji, a Komisja zwiększy swoje zaangażowanie w celu wspierania, ochrony i wzmocnienia pozycji społeczeństwa obywatelskiego”^[6]. Można więc wnioskować, że Komisja dostrzega istotną rolę organizacji w umacnianiu demokracji, a sama Tarcza mogłaby stać się uzupełnieniem lub wzmocnieniem Strategii na rzecz społeczeństwa obywatelskiego. Nie wiadomo jednak jeszcze, w jakim stopniu oba procesy będą rzeczywiście postrzegane jako wzajemnie się uzupełniające.

Ważnym aspektem Tarczy będzie także nadzór nad wdrażaniem Europejskiego Aktu Wolności Mediów^[7] oraz wspieranie i ochrona niezależnych mediów i dziennikarzy – w tym poprzez regulacje przeciwdziałające pozwom SLAPP. Komisja stawia również na działania edukacyjne, mające na celu rozwijanie myślenia krytycznego oraz podnoszenie poziomu wiedzy na temat mediów.

31 marca br. Komisja Europejska otworzyła konsultacje publiczne dotyczące tego instrumentu, które trwały do 26 maja. Natomiast, już w grudniu 2024 roku, Parlament Europejski powołał specjalną komisję (Special Committee on the European Democracy Shield – EUDS), której zadaniem będzie czuwanie nad tym, by europejskie prawo wspierało cele wyznaczone w ramach Tarczy^[8]. W kwietniu 2025 Komisja ogłosiła konkurs, którego celem jest wzmocnienie potencjału europejskiej społeczności fact-checkingowej^[9].

Już podczas jednej z pierwszych dyskusji na temat Tarczy, która odbyła się w Europejskim Komitecie Ekonomiczno-Społecznym, podkreślono, że ochrona demokracji ma wiele wymiarów^[10]. Powinniśmy chronić nie tylko procesy wyborcze, ale także cały szereg instytucji i mechanizmów demokratycznych – w tym praworządność oraz silne struktury społeczeństwa obywatelskiego. Choć nie należy bagatelizować znaczenia FIMI, zdrowa demokracja wymaga odporności na wielu poziomach. Tworzenie nowych instytucji (takich jak proponowana agencja)^[11] nie zastąpi inwestycji we wzmacnianie już istniejących struktur, zwłaszcza organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Demokracja to codzienna praca – również na poziomie lokalnym – a rola organizacji społecznych i niezależnych mediów jest nie do przecenienia. OFOP, w swojej propozycji przesłanej w ramach konsultacji, podkreśla przede wszystkim znaczenie tych właśnie aspektów ochrony demokracji. Choć interwencje na poziomie instytucjonalnym są bez wątpienia istotne, nie mogą one zastąpić oddolnego zaangażowania obywateli, także w kwestii dezinformacji.

Od wielu lat organizacje społeczeństwa obywatelskiego apelują o to, aby w ramach wspólnego rynku mogły podejmować działalność także organizacje nie nastawione na zysk (non-profit), podobnie jak ma to miejsce w przypadku podmiotów komercyjnych. Istnieje bowiem cały szereg problemów, które pojawiają się, kiedy organizacje non-profit pochodzące z różnych państw próbują pracować nad wspólnymi projektami. Z jednej strony w Europie mamy do czynienia z różnymi formami organizacji pozarządowych i różnorodnym ukształtowaniem przepisów dotyczących ich działalność, z drugiej strony państwa członkowskie często nie uznają organizacji zarejestrowanych w innym kraju. Powoduje to liczne niejasności i różnice interpretacyjne np. jeśli chodzi o kwestie administracyjne, sprawozdawcze czy podatkowe. Co gorsza, kiedy organizacja próbuje rozszerzyć swoją działalność i podjąć działania w innym państwie członkowskim, najczęściej musi zarejestrować się jako nowa organizacja, zgodnie z przepisami danego kraju. Tworzy to oczywiście dodatkowe bariery, w tym w dostępie do potencjalnych konkursów grantowych, z których nowo zarejestrowane organizacje są często wykluczone. Nie pomaga tu fakt, iż dany podmiot działał już wiele lat w innym państwie i zbudował doświadczony zespół.

Aby rozwiązać ten problem pojawiła się propozycja przyjęcia nowej formy prawnej, jaką byłoby europejskie stowarzyszenie transgraniczne (ang. European Cross-Border Association)^[12]. Rozwiązanie takie, ustanowione dyrektywą i implementowane w zgodzie z tradycją sektora non-profit w danym państwie członkowskim, jest próbą harmonizacji rynku w obszarze działań organizacji społecznych.  Stowarzyszenie mogłoby założyć już trzech członków (i mogłyby to być także osoby prawne) z co najmniej dwóch państw członkowskich. Stowarzyszenie miałoby możliwość przenoszenia siedziby do innego państwa Unii Europejskiej bez utraty osobowości prawnej. Dodatkowo, stowarzyszenie mogłoby korzystać z finansowania we wszystkich państwach członkowskich. Zmniejszyłoby to obciążenia administracyjne i finansowane dla organizacji działających transgranicznie. Szacuje się, że oszczędności, które to rozwiązanie mogłoby przynieść to 770 milionów Euro^[13]. Ułatwiłoby to również koordynację w sytuacjach wymagających szybkiej reakcji i mobilizacji zasobów (jak np. w sytuacji powodzi czy trzęsienia ziemi).

Komisja Europejska przedstawiła odpowiedni projekt ECBA (tak brzmi angielski skrót nazwy) 5 września 2023 roku. Parlament Europejski przyjął stanowisko w tej sprawie w marcu 2023 roku^[14]. Rada UE (czyli państwa członkowskie) jeszcze nie przyjęła wspólnego stanowiska negocjacje między państwami członkowskimi ciągle trwają. Niektóre z nich wyrażają obawy, co do tego, czy przyjęcie takiej regulacji nie otworzy drogi do pojawiania się nieprawidłowości lub nadużyć. Obawy takie istnieją jednak również w przypadku podmiotów komercyjnych, które w pełni mogą wykorzystywać możliwości wspólnego rynku. Jeśli zwolennikom ECBA uda się odpowiedzieć na te obawy skutecznie, kolejnym krokiem będzie trilog z Parlamentem Europejskim i Komisją.

Organizacje zajmujące się filantropią wskazują także, iż konieczne jest uzupełnienie regulacji UE także o fundacje. Bardzo ważne jest więc, aby rozwiązanie jakim jest ECBA uzyskało poparcie, bowiem otworzy ono również drzwi do dalszych dyskusji na ten temat. Negocjacje dotyczące ECBA to kolejny z procesów, które organizacje społeczne powinny uważnie monitorować.

Biorąc pod uwagę liczbę procesów rzeczniczych obecnie pojawiających się na poziomie europejskim, ale także ich złożoność, jak również liczne ataków na organizacje pojawiające się w przestrzeni europejskiej, bardzo ważne jest czujne i aktywne zaangażowanie organizacji. Dlatego Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych wsłuchując się w głos swoich organizacji członkowskich planuje stworzenie zespołu, do którego zaprosimy organizacje członkowskie, a którego celem będzie regularna wymiana informacji oraz prace robocze nad opiniami dotyczącymi regulacji czy problemów pojawiających się na forum europejskim. Organizacje zainteresowane przystąpieniem do OFOPu, zapraszamy do kontaktu, śledzenia naszej strony i mediów społecznościowych.