Publicystyka - ngo.pl

Współpraca pomiędzy Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego a fundacjami i stowarzyszeniami działającymi na rzecz kultury odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu efektywnej polityki kulturalnej państwa. Miniony rok przyniósł zauważalne ożywienie kontaktów między resortem a sektorem pozarządowym – zwłaszcza w zakresie konsultacji programów dotacyjnych, tworzenia nowych mechanizmów wsparcia oraz projektowania rozwiązań systemowych.

Rozpoczęto prace w kilku grupach roboczych skoncentrowanych na najważniejszych wyzwaniach, przed którymi stoi sektor – takich jak reforma systemu dotacyjnego MKiDN, poprawa zabezpieczeń socjalnych dla artystów, czy budowa bardziej nowoczesnej, inkluzywnej i elastycznej polityki kulturalnej.

Warto podkreślić rozwój dialogu z organizacjami reprezentującymi środowisko muzyki współczesnej i niezależnej. Ich przedstawiciele, dostrzegając pilną potrzebę zmian systemowych, nawiązali relację z Ministrą Hanną Wróblewską i kontynuują współpracę w ramach działań przy Narodowym Instytucie Muzyki i Tańca.

Istotne jest, by te działania nie ograniczały się jedynie do wysłuchania środowisk, ale prowadziły do rzeczywistych zmian: nowelizacji programów dotacyjnych, w tym urealnienia kwot dotacji, lepszego dopasowania kryteriów naboru do możliwości organizacji pozarządowych czy wdrażania mechanizmów umożliwiających długofalowe planowanie działalności trzeciego sektora.

Perspektywa organizacji pozarządowych nie powinna być postrzegana jako koszt, lecz jako istotny wkład merytoryczny – oparty na wieloletnim doświadczeniu w pracy u podstaw oraz zdolności do tworzenia alternatywnych modeli produkcji, dystrybucji i odbioru kultury. Pomimo ograniczonych zasobów organizacje dysponują cenną wiedzą ekspercką i umiejętnością działania w wymagających warunkach, co czyni je nieocenionymi partnerami administracji publicznej.

Proces budowania relacji nadal napotyka jednak liczne wyzwania. W dotychczasowych działaniach wskazywano na zbyt krótki czas konsultacji, brak transparentnych procedur oraz niedostateczne uwzględnianie rekomendacji przedstawicieli sektora społecznego. Bywało, że udział NGO w konsultacjach miał charakter czysto deklaratywny bez realnego wpływu na ostateczne decyzje.

Dialog między ministerstwem a organizacjami społecznymi nie powinien być traktowany jako narzędzie PR czy zarządzania „ryzykiem społecznym”, ale jako rzeczywisty przejaw obywatelskiej partycypacji w tworzeniu polityki publicznej.

W tym kontekście niezwykle istotne jest, aby nowe władze poważnie potraktowały kulturę jako np. strategiczny element budowania marki Polski na arenie międzynarodowej. Kultura – jako nośnik wartości, tożsamości i innowacyjnych narracji – ma potencjał realnego wpływu na sposób postrzegania naszego kraju w Europie i na świecie. Aktywność artystyczna i obywatelska rozwijana przez organizacje często działa szybciej, skuteczniej i długofalowo – znacznie bardziej niż oficjalne kampanie promocyjne.

Komentarz Think Tanku YOU (thinkthankyou.org) nie jest gruntowną analizą, ale rekomendacjami, które – patrząc holistycznie – można podzielić na następujące zakresy istotne dla organizacji pozarządowych.

a) Od dłuższego czasu odnosimy wrażenie, że MKiDN traktuje tożsamo słowa sztuka, kultura, sektory kreatywne. Nie wiadomo już, co jest celem – wspieranie mainstreamowej muzyki, biznesu? Czy inwestycja w technologie, które mają stać się sztuką? Tym samym trzeba określić faktyczne priorytety w zakresie rozwoju kultury i roli przypisanej do sektora publicznego, prywatnego i pozarządowego. Na ile instytucje kultury nie stają się monopolistami w tworzeniu wydarzeń, chociaż pierwotnie powstawały, by np. wspierać kadry kultury, doprowadzając ich do samodzielności programowej i finansowej.

b) Warto ustalić, po co mamy tyle instytutów i co jest ich domeną poprzez wnikliwą analizę ich statutów. Np. programowe działania instytucji typu NCK (Narodowe Centrum Kultury), NIMiT (Narodowy Instytut Muzyki i Tańca), NIFC (Narodowy Instytut Fryderyka Chopina) obecnie zachodzą na siebie, a były powoływane z innych powodów.
Przykład? Trudno zrozumieć, dlaczego NCK organizuje festiwale muzyczne czy gra Chopina na skwerkach w małych miejscowościach – w ramach ostatnio uruchomionego programu „Chopin Lokalnie”. I dlaczego akurat Chopin, skoro  od dawna istnieje Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, realizujący właśnie  program „Efekt Chopina”? Dlaczego NIMiT, skupiony na muzyce i tańcu, stał się centrum zarządzania programem KPO (Krajowy Plan Odbudowy)? Jaka jest rola CRSK (Centrum Rozwoju Przemysłów Kreatywnych)? Na ile jest to miejsce wspierania np. filharmonii, które chcą myśleć biznesowo, a na ile przedsiębiorców pragnących tworzyć sztukę. To wszystko ma też w konsekwencji przełożenie na chaos w programach dotacyjnych.

c) Sensowny podział organizacji pozarządowych, a co za tym idzie – inne sposoby ich finansowania w zależności od zasięgu działań, statusu OPP, trwałości istnienia, jakości programów (czy powołanie organizacji dotyczy np. rozwoju artystycznego jednej osoby, czy może są to działania systemowe, dla ogółu społeczeństwa, np. związane z kampaniami społecznymi).

a) Trzeba usystematyzować współpracę finansową między organami administracji państwowej a organizacjami. Dotyczy to programów ministerialnych – po latach ich funkcjonowania coraz wyraźniej widać, że skupienie się wyłącznie na projektach grantowych jest złem. Rodzi to wciąż nie rozwiązane problemy, jak:

• brak ciągłości projektów, budowania stałego zespołu (czyli wzmacniania kadr kultury);
• ciągle poczucie rywalizacji i marnowania czasu ekspertów (także oceniających granty) na nadmiernie rozbudowaną administrację (biurokrację);
• liczba wniosków – wpływa ich coraz więcej, w rezultacie realne wsparcie dostaje mniej najbardziej potrzebnych inicjatyw. Dodatkowym problemem jest coraz mocniej odczuwany udział sztucznej inteligencji oraz firm piszących odpłatnie wnioski, co z założenia wypacza ideę wspierania najwartościowszych projektów. Podobnie sprawozdawczość skupiona na księgowości, a nie merytoryce nie sprzyja ewaluacji jakości realizowanych inicjatyw;
• w jaki sposób można zabezpieczyć liderów NGO, na barkach których stoi odpowiedzialność niewspółmierna do zasobów finansowych? Czy mamy tu miejsce na specjalny program stypendialny dla freelancerów z NGO?;
• w jaki sposób systemowo wesprzeć organizacje np. w zakresie pokrywania rynkowych kosztów działań księgowych? W tym momencie organizacje społeczne nie są dla biur księgowych atrakcyjnymi klientami, obowiązująca „papierologia”, a także związana z nią odpowiedzialność są niewspółmierne do środków finansowych, które organizacje są w stanie przeznaczyć na obsługę księgową. 

b) Ograniczenie współpracy do systemu dotacyjnego nie buduje potencjału i zasobów organizacji. Dlatego postulujemy konieczność zmian w systemie współpracy finansowej administracji z organizacjami pozarządowymi. Tutaj należy zwrócić uwagę na:

• wykorzystanie trybów związanych z zakupem usług w oparciu o wewnętrzne regulaminy jednostek;
• wykorzystania prawa zamówień publicznych;
• wprowadzenie do ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie możliwości dodatkowych trybów zlecania zadań umożliwiających większą elastyczność w realizacji zadań i wykorzystaniu środków;
• wprowadzenie systemu regrantingu opartego na współpracy z organizacjami jako operatorami środków celowych.

Konieczne jest przeprowadzenie zmian legislacyjnych, w tym kilka najpilniejszych kwestii:

a)  Korekty w dotychczas obowiązujących regulacjach dotyczących tzw. kosztów kwalifikowanych oraz kosztów pośrednich – co nie wymaga zmian ustawowych, ale decyzji na poziomie Ministerstwa. Objęcie kosztami kwalifikowanymi kosztów stałych działalności organizacji, jak i zwiększenie procentu kosztów pośrednich to proste sposoby na skuteczne wsparcie NGO.

b) USTAWA z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej – potrzeba rozszerzenia definicji instytucji kultury do podmiotów z sektora pozarządowego (w trakcie prac, choć obawiamy się, że element ten zostanie wdrożony w archaicznej postaci).

c) Ulga sponsoringowa – obowiązujące brzmienie przepisów wyklucza organizacje pozarządowe działające w obszarze kultury z możliwości jej zastosowania (w 2024 reprezentantka naszego think tanku była u Pani Minister Marty Cienkowskiej w tej sprawie, na jej życzenie przygotowaliśmy postulat zmiany prawnej, jednak nie uzyskaliśmy odpowiedzi).

Więcej na ten temat ➡️

d) Problem artykułu 17 ust 3 lit.d) RODO – z powodu winy polskiego ustawodawcy w 2018 roku w klauzuli prasowej wyłączono różne przepisy RODO jako niestosowalne wobec prasy, ale nie wyłączono art. 17 RODO. Powoduje to konflikt prawny obarczony ryzykiem cenzury prasowej (poprzez np. wezwanie do usuwania archiwum prasowego pod pretekstem ochrony danych osoby prywatnej – sprawa ta będzie przedmiotem osobnego artykułu).

Relacje z organizacjami społecznymi, aktywistami i niezależnymi twórcami powinny być traktowane jako wartościowy element dialogu publicznego, który może przynieść wymierne korzyści – nie tylko sektorowi kultury, lecz całemu państwu. Autentyczne partnerstwo z sektorem obywatelskim może stać się siłą napędową nowoczesnej polityki kulturalnej oraz skutecznej strategii wizerunkowej Polski – jako kraju otwartego, kreatywnego i wspierającego wolność twórczą.

Liczymy na przywrócenie działania Rady Organizacji Pozarządowych, która działała w Ministerstwie Kultury, której aktywność została zamrożona w roku 2017. Wznowienie jej działalności stanowiłoby dobrą platformę do otwarcia stałego dialogu i współpracy między środowiskiem NGO a Ministerstwem. Organizacje pozarządowe, działające w środowisku polskiej kultury muzycznej, posiadają doświadczenie i wiedzę ekspercką, które pozwala skutecznie diagnozować problemy i proponować najkorzystniejsze rozwiązania. Zależy nam na tym, by wspólnie wzmacniać polską kulturę i by czynić to w sposób nowoczesny. Oczekując od Ministerstwa Kultury wsparcia, pozostajemy otwarci na współpracę w naszej wspólnej sprawie.

Brak ciągłości współpracy – także przez częste zmiany ministerialne, przekreśla pracę ekspertów, którzy współpracowali z poprzednimi przedstawicielami rządu.

Na zakończenie trzeba zastanowić się, jak wykorzystać potencjał ekspercki organizacji, nie drenując zasobów ludzkich (współpraca musi opierać się na konkretnych zasadach, mają im służyć diagnozy, analizy, wypracowanie modeli przy uwzględnieniu kosztów takiego zaangażowania; partnerstwo oznacza również zabezpieczenie środków na współpracę, a nie pozyskiwanie eksperckiego „know-how” na zasadzie pozyskiwania informacji podczas nieodpłatnych konsultacji sektorowych).

W naszym przekonaniu najnowocześniejszym i najbardziej skutecznym działaniem w kontekście rozwoju sektora jest korzystanie z wiedzy najlepszych ekspertów, których pracodawcą bezpośrednim nie jest MKiDN (czy instytucje mu podległe). Z tego powodu powołaliśmy think tank, którego zadaniem jest wskazywanie rządzącym obszarów wymagających zmian. Nie chcemy, by nasza niezależność była postrzegana jako wada (z pytaniem „kto za Wami stoi/ kogo reprezentujecie”), ale jako najważniejsza wartość.

Dlatego na koniec wymieniamy postulaty zamieszczone na stronie internetowej think tanku, które w adekwatny sposób syntetyzują sprawy wskazane powyżej. Postulujemy zatem – w skrócie:

dr Marlena Wieczorek – managerka kultury, założycielka i prezeska Fundacji MEAKULTURA, inicjatorka eksperckiego think tanku „Think Thank You”.

dr Aleksandra Demowska-Madejska – altowiolistka, producentka, działaczka społeczna, Sekretarz Zarządu Głównego Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków, Prezes Gildii Muzyki Nowej.

dr hab. Beata Bolesławska-Lewandowska – profesor PAN, muzykolog, prezes Związku Kompozytorów Polskich.

Tomasz Pawłowski – socjolog, od ponad 18 lat wspiera rozwój trzeciego sektora w Polsce – trener, szkoleniowiec, edukator. Współtwórca projektów propagujących ideę aktywnego wspierania organizacji pozarządowych przez samorządy. Ekspert oceny projektów, współzałożyciel i członek zarządu Fundacji trzeci.org.

Część śródtytułów pochodzi od redakcji.