Publicystyka - ngo.pl

Projekt jest efektem kilkunastomiesięcznej pracy Zespołu, której początki sięgają zorganizowanej w Fundacji im Stefana Batorego konferencji z 2019 roku Jak przywrócić  państwo prawa? 

Grono prawników: konstytucjonalistów, akademików i praktyków prawa zastanawiało się wówczas, jak skutecznie i w zgodzie z obowiązującym porządkiem konstytucyjnym przywrócić prawidłowe funkcjonowanie Trybunału Konstytucyjnego, Krajowej Rady Sądownictwa, Sądu Najwyższego oraz sądownictwa powszechnego.

Przygotowany przez Zespół  projekt nie tylko odpowiada na potrzebę przywrócenia niezależności sądu konstytucyjnego, ale również gwarantuje lepsze mechanizmy zabezpieczające przed zawłaszczeniem Trybunału przez jedną opcję polityczną oraz czyni Trybunał bardziej przejrzystym i otwartym na obywatelki i obywateli

Projekt zmian został skonsultowany i uzyskał przychylną opinię wybitnych autorytetów w dziedzinie prawa konstytucyjnego oraz organizacji i stowarzyszeń prawniczych, zaangażowanych w obronę praworządności, w tym: Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia, Stowarzyszenia Sędziów Themis, Stowarzyszenia Prokuratorów Lex Super Omnia oraz Fundacji Wolne Sądy, Akcji Demokracji i Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska.

– Dziś chcielibyśmy poprosić Was o jego poparcie – reprezentantów i reprezentantki organizacji i ruchów społecznych, które zajmują się całą gamą działań – od edukacji, poprzez ochronę środowiska, aż do wspierania osób w kryzysie bezdomności – mówi Krzysztof Izdebski, jeden z członków Zespołu Ekspertów Prawnych Fundacji Batorego. – Chcielibyśmy, aby przygotowany przez nas projekt ustawy o Trybunale Konstytucyjnym był projektem społecznym, obywatelskim. To znaczy, by cieszył się poparciem organizacji społeczeństwa obywatelskiego i był przez nie promowany jako ponadpartyjna apolityczna propozycja reformy instytucji państwa w zgodzie z Konstytucją i zasadami legalizmu. Bardzo zależy nam na Waszym poparciu i włączeniu się w upowszechnianie proponowanych przez nas rozwiązań.

Zobacz pełną wersję projektu

• Trybunał rozpoznaje sprawy na jawnej, otwartej dla publiczności, rozprawie. W dotychczasowym ustawodawstwie widoczna była tendencja do ograniczania liczby rozpraw przed Trybunałem Konstytucyjnym i zwiększenia liczby spraw rozpatrywanych na posiedzeniach niejawnych. Jak pokazuje praktyka nie sprzyja to wszechstronnemu rozpoznaniu sprawy, a także ogranicza transparentność procesu kontroli konstytucyjności prawa. Projekt wprowadza zasadę odwrotną – wszystkie sprawy zawisłe przed Trybunałem Konstytucyjnym powinny zostać rozpatrzone na otwartej, transparentnej rozprawie. Jedynie w wyjątkowych sytuacjach jest możliwość rozpatrzenia sprawy na posiedzeniu niejawnym, tj. gdy sprawa w ocenie Trybunału jest bezsporna, a stanowiska wszystkich uczestników postępowania są zbieżne co do konkluzji. 

• Legitymacja organizacji społecznych do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego. Dotychczas Trybunał Konstytucyjny w swojej praktyce orzeczniczej przejmował, że ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, posiadają bardzo ograniczoną legitymacje do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału. Projekt zmierza do zmiany tej praktyki w myśl zasady możliwie najszerszego otwarcia Trybunału Konstytucyjnego na wnioski pochodzące od organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

• Kontrola procesu stanowienia prawa następuje z urzędu.  Projekt jednoznacznie rozstrzyga spór istniejący w doktrynie prawa konstytucyjnego i rozbieżności występujące w orzecznictwie Trybunału dotyczące tego, czy Trybunał jest obowiązany do dokonywania z urzędu kontroli zgodności z Konstytucją trybu wydania zakwestionowanych przepisów. Zgodnie z Projektem kontrola taka staje się obligatoryjna, czyli składający skargę lub wniosek do Trybunału nie będzie musiał dodatkowo wskazywać na potencjalne błędy w procesie legislacyjnym kwestionowanych przepisów. Trybunał Konstytucyjny musi zatem niezależnie od oceny zgodności przepisów z Konstytucją ustalić czy proces ich ustanowenia spełniał zasady tworzenie legislacji.

• Zakres rozpoznania skarg konstytucyjnych. Dotychczasowa regulacja znacząco ograniczała efektywność wnoszonych skarg konstytucyjnych. Dotychczas w skardze można było bowiem zakwestionować jedynie przepis, na podstawie którego organ orzekł ostatecznie o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki. W wielu przypadkach ograniczenie to – stanowiące nadmierny formalizm – prowadziło do faktycznego braku możliwości zakwestionowania przepisu, który stanowił źródło niekonstytucyjności. Projekt przewiduje, że skarga konstytucyjna powinna wskazywać normę prawną stanowiącą podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia organu władzy publicznej, a więc nie tylko przepis będący podstawą procesową rozstrzygnięcia, ale także wszelkie regulacje prawa materialnego, które wpłynęły na treść rozstrzygnięcia w sprawie indywidualnej.   

• Zmiana zasady jednoosobowego kierowania działalnością Trybunału Konstytucyjnego przez Prezesa Trybunału, na rzecz zasady kolegialności. Projekt przewiduje ograniczenie możliwości jednoosobowego wpływania przez Prezesa Trybunału na działalność orzeczniczą TK poprzez powierzenie Zgromadzeniu kompetencji do wyboru składów orzekających Trybunału oraz dokonywania w nich zmian. Celem tej zmiany jest zapewnienie, by proces wyznaczania i zmian w składach orzekających miał charakter kolegialny, transparentny i przejrzysty, gwarantujący przede wszystkim niezależność i niezawisłość składów orzekających, zarówno od czynników zewnętrznych, jak i od czynników wewnętrznych, w tym jednoosobowego wpływu na skład Prezesa Trybunału Konstytucyjnego.

• Kadencyjność funkcji Prezesa Trybunału Konstytucyjnego. Projekt przewiduje, że Prezes Trybunału Konstytucyjnego jest powoływany na trzyletnią kadencję. Na kolejną kadencję Prezes Trybunału może być powołany tylko raz. Ponadto, projekt precyzyjnie wskazuje, że przedstawienie Prezydentowi kandydatów na stanowiska Prezesa i Wiceprezesa Trybunału nie może się odbyć bez podjęcia odrębnej uchwały przez Zgromadzenie Ogólne sędziów Trybunału Konstytucyjnego. 

• Nowe zasady wyborów sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Zgodnie z Projektem sędziów Trybunału Konstytucyjnego wybiera Sejm nie, jak to było do tej pory większością zwykłą ale większością kwalifikowaną - 3/5 głosów. Dzięki temu wybór sędziego TK będzie musiał zostać uzgodniony przez większość parlamentarną oraz opozycję. Krąg podmiotów uprawnionych do zgłoszenia kandydata na sędziego uległ rozszerzeniu: poza Prezydium Sejmu oraz grupą 50 posłów, prawo to przyznano Prezydentowi RP, grupie co najmniej 30 senatorów, Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów Sądu Najwyższego, Zgromadzeniu Ogólnemu Naczelnego Sądu Administracyjnego, Krajowej Izbie Radców Prawnych oraz Naczelnej Radzie Adwokackiej i Krajowej Radzie Prokuratorów. Projekt wprowadza również zasadę wysłuchania publicznego kandydatów na otwartym posiedzeniu Komisji Sejmowej. Regulacja ta ma przeciwdziałać praktyce powoływania na stanowisko sędziego Trybunału kandydatów, którzy nie wyróżniają się wiedzą prawniczą i doświadczeniem zawodowym, lecz pozostają w bliskiej relacji z ugrupowaniem posiadającym aktualnie większość parlamentarną.

• Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów Trybunału Konstytucyjnego. W projekcie zdecydowano, że skład sądu dyscyplinarnego I i II instancji będzie wyznaczany w drodze losowania przez Prezesa Trybunału spośród sędziów Trybunału i sędziów Trybunału w stanie spoczynku, a nie jak obecnie wyłącznie przez czynnych sędziów Trybunału. W Projekcie rozszerzono także katalog podmiotów, które mogą złożyć wniosek o wszczęcie postepowania dyscyplinarnego. Dotychczas wniosek taki mógł złożyć sędzia Trybunału lub Prezydent na wniosek Prokuratora Generalnego, po zasięgnięciu opinii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Zgodnie z Projektem wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego będzie mógł złożyć poza sędzią Trybunału i Prezydentem RP, Prokurator Generalny oraz sędzia Trybunału w stanie spoczynku.

• Stwierdzenie nieważności wyroków wydanych z udziałem tzw. dublerów. Projekt stwierdza, że wyroki Trybunału Konstytucyjnego wydane z udziałem osób nieuprawnionych do orzekania są nieważne i nie wywołują skutków prawnych przewidzianych w art. 190 ust. 1 i ust. 3 Konstytucji RP. Przez osobę nieuprawnioną do orzekania Projekt rozumie osobę powołaną na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego z naruszeniem ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym oraz wyroków Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 34/15 i K 35/15, a także osobę powołaną na jej miejsce (tzw. dublerów i następców dublerów). Analogicznie Projekt kwalifikuje postanowienia Trybunału Konstytucyjnego wydane w sprawach dotyczących sporów kompetencyjnych. Projekt wprowadza także obowiązek powtórzenia wszystkich czynności procesowych, w których brały udział osoby nieuprawnione do orzekania.

• Ochrona skutków wyroków wydanych wskutek wniesienia skarg konstytucyjnych i pytań prawnych w sprawach indywidualnych? Projekt przewiduje, że w odniesieniu do skarg konstytucyjnych i pytań prawnych, nieważność wyroku TK nie pociąga za sobą skutków dla ważności rozstrzygnięć wydanych w sprawach indywidualnych. Wyjątek ten dotyczy sytuacji, gdy po wyroku TK, wydanego z udziałem osoby nieuprawnionej do orzekania, wznowiono postępowanie sądowe lub wydano wyrok lub decyzję administracyjną w sprawie indywidualnej.

• Ponowny wybór Prezesa Trybunału Konstytucyjnego. Projekt przewiduje, że od dnia wejścia w życie ustawy obowiązki prezesa Trybunału Konstytucyjnego sprawuje sędzia o najdłuższym stażu sędziowskim w Trybunale Konstytucyjnym. W terminie 3 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy Zgromadzenie przedstawia prezydentowi kandydatów na stanowisko Prezesa i Wiceprezesa Trybunału.

• Osoby nieuprawnione do orzekania. Przepisy wprowadzające stanowią/ Projekt stanowi Przyjęta konstrukcja przepisów wprowadzających uznająca tzw. dublerów i osoby zajmujące ich miejsca za osoby, które są nieuprawnione do orzekania stanowi w konsekwencji, że z chwilą wejścia ustawy w życie nie będą mogły one brać udział w czynnościach orzeczniczych i ustąpią miejsca poprawnie wybranym sędziom Trybunału Konstytucyjnego.