Publicystyka - ngo.pl

Jędrzej Dudkiewicz: – Kiedy i skąd wziął się pomysł na fundusze EOG (Europejskiego Obszaru Gospodarczego) i Fundusze Norweskie?

Ingrid Schulerud: – Podstawą prawną jest oczywiście porozumienie o EOG, które obejmuje wszystkie kraje Unii Europejskiej oraz Norwegię, Islandię i Liechtenstein. Znajduje się w niej akapit dotyczący zmniejszania dysproporcji w ramach UE i w 2004 roku, wraz z wielkim rozszerzeniem Unii ustanowione zostały Fundusze Norweskie. W tym roku świętujemy więc dwudziestolecie ich istnienia.

Co było główną inspiracji do ustanowienia tych funduszy?

– Przed wspomnianym rozszerzeniem Unii Europejskiej o dziesięć krajów, w tym osiem leżących w  Europie Środkowo-Wschodniej, wsparcie było udzielane w oparciu o tak zwane kryteria kopenhaskie. Kiedy UE się powiększyła, uwaga została przeniesiona z podstawowych wartości, jak demokracja, na infrastrukturę i wszelkie istniejące w jej ramach luki oraz rozwój rynku wewnętrznego.

To zrozumiałe, ale ponieważ cały czas nie można było zapominać o społeczeństwie obywatelskim, zrozumieliśmy, że jest to nisza, w ramach której można i trzeba kontynuować pomoc.

Podstawą wszystkiego są oczywiście negocjacje między UE i trzema państwami należącymi do porozumienia EOG, ale od dwudziestu lat staramy się działać w zdefiniowanych w 2004 roku obszarach.

To właśnie Norwegia, Islandia i Liechtenstein najmocniej decydują o tym, jak wydatkowane są środki?

– Treść i profil programowy grantów w dużym stopniu zostały stworzone przez trzy państwa-darczyńców, tym niemniej uzupełniamy to, co Unia Europejska stara się osiągnąć. I robimy to w szerokim oraz otwartym dialogu z wieloma krajami, które to finansowanie otrzymuje, po to, by znaleźć możliwie najlepsze sposoby realizacji celów.

Jak fundusze zmieniały się na przestrzeni tych dwudziestu lat, czy pojawiły się jakieś nowe priorytety?

– Ostatnie lata spowodowały pojawienie się nowych priorytetów, co jest efektem wyciągnięcia wniosków związanych z wojną w Ukrainie, rozwojem autorytarnych tendencji w Rosji, coraz szybszym rozwojem i upowszechnieniem się sztucznej inteligencji, pandemią koronawirusa. Innymi słowy, wszystkie kryzysy, przez które przeszliśmy i wciąż przechodzimy w Europie uwydatniły potrzebę spojrzenia na społeczeństwo jako całość.

Istotniejsze stało się sprawdzenie, w jaki sposób poszczególne sektory, czy obszary tematyczne są ze sobą powiązane, jeżeli chodzi o odporność na różnego rodzaju wyzwania i zagrożenia. Nie możemy współpracować np. tylko z wymiarem sprawiedliwości, w oderwaniu od innych kwestii, bo sieci połączeń między poszczególnymi obszarami są coraz bardziej widoczne.

Takie podejście jest konieczne do tego, by zbudować silne, gotowe na to, co przyniesie przyszłość społeczeństwo.

W tym upatruję głównego przesunięcia punktu ciężkości względem poprzednich edycji i myślę, że przez najbliższe lata będziemy się na nich jeszcze mocniej skupiać.

Kolejnym kryzysem, który sygnalizują chociażby wyniki ostatnich wyborów do Parlamentu Europejskiego jest to, że społeczeństwa europejskie coraz mocniej ulegają populizmowi i odwracają się w kierunku sił podważających proces demokratyczny. Czy w związku z tym istnieje plan zintensyfikowania jakichś działań w ramach funduszy lub ich przedefiniowania w taki sposób, by stawić temu opór?

– Z biegiem czasu rzeczywiście zwiększaliśmy – i nadal będziemy to robić – koncentrację na wspieraniu szeroko rozumianych wartości demokratycznych i praw podstawowych, na których oparta jest cała współpraca w ramach Unii Europejskiej. Jeżeli bowiem zniszczy się te filary, to w końcu załamie się wszystko, co jest przez nie podtrzymywane.

Dlatego właśnie dzieje się to, o czym mówiłam wcześniej, czyli wraz z beneficjentami zastanawiamy się, jak zmienić nasze spojrzenie, by dostrzegało nie pojedyncze obszary, ale sieci powiązań między nimi.

Początkowo wspieraliśmy społeczeństwo obywatelskie w oparciu o silosy, teraz zdecydowanie bardziej będziemy stawiać na współpracę między nimi. Mam na myśli między innymi zarówno budowanie demokracji już na poziomie szkolnym, jak również wspieranie większej przejrzystości życia publicznego i dobrego zarządzania.

Obecnie pracujemy nad tą reformą, zostały ustalone dwa nowe elementy i jesteśmy w trakcie ich negocjacji z Unią Europejską. Mamy wstępne porozumienie, ale brakuje jeszcze ostatecznego zatwierdzenia w Radzie UE. W tym porozumieniu podkreślone są konieczność działań międzysektorowych i w ogóle uwzględniania znacznie większej liczby obszarów niż do tej pory. W trakcie pandemii mogliśmy się na przykład przekonać, w jaki sposób ochrona zdrowia może łączyć się z populizmem, jak wielkie jest niebezpieczeństwo podważania wartości demokratycznych w momencie wystąpienia dużego kryzysu.

Właśnie dlatego tak ważne jest to, by społeczeństwo było silne i by czuwało nad tym, co się dzieje – dzięki temu będzie można szybciej i łatwiej reagować na wyzwania. Będziemy więc wzmacniać naszą współpracę z krajowymi operatorami funduszy, którzy też monitorują sytuację i mają wiele pomysłów na wzmacnianie demokracji, która jest przecież czymś znacznie większym i szerszym niż tylko udział w wyborach.

Jakie wnioski płyną z poprzednich edycji, jakie są największe sukcesy na przestrzeni tych dwudziestu już lat?

– Obecnie wkroczyliśmy w czwartą edycję funduszy i staramy się podsumować wszystko, co do tej pory zrobiliśmy. Na tej podstawie widzimy, że najlepiej radzimy sobie, inwestując w niedofinansowane obszary, które pomagały przez dwadzieścia lat konsekwentnie i przewidywalnie budować społeczeństwo obywatelskie. Rezultaty są znaczące, bo i potrzeby były ogromne, wcześniej bowiem brakowało ich finansowania. Musimy więc dalej szukać nisz, w których można wytworzyć wartość dodaną, na przykład w ramach Zielonego Ładu dostępnych jest bardzo wiele środków i jest dużo do zrobienia.

Co fundusze norweskie dają samej Norwegii?

– Porozumienie o EOG ma fundamentalne znaczenie dla naszych stosunków z Unią Europejską. Przyczynianie się do budowy silniejszej Europy, inwestowanie w to, by była bardziej demokratyczna, odporna i zielona leży w absolutnie podstawowym interesie Norwegii. Poza tym w ramach funduszy EOG i funduszy norweskich istnieją szerokie możliwości rozwoju dwustronnych stosunków między trzema krajami-fundatorami i państwami-beneficjentami.

A czy ten mechanizm jest znany norweskiemu społeczeństwu i jeśli tak, to jaki jest jego stosunek do niego?

--Norweskie społeczeństwo ma świadomość istnienia Funduszy Norweskich, poparcie dla tego mechanizmu jest duże, ale na pewno mogłoby być pod tym względem jeszcze lepiej. Także w kontekście możliwości budowania relacji na przykład między partnerami norweskimi i polskimi. Zrobimy jeszcze więcej, by budować tę świadomość, tym bardziej, że obie strony są bardzo zadowolone z dotychczasowej współpracy i wiele się od siebie nawzajem uczą.

Jak oceniasz wykorzystanie funduszy norweskich w Polsce, co uważasz za sukces w tym zakresie?

Myślę, że zdecydowana większość programów w Polsce – zarówno w ramach rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, jak i badań – odniosła duży sukces. Mamy długą historię współpracy, blisko działamy z polskimi władzami i na przestrzeni czasu wiele się nauczyliśmy oraz wyciągnęliśmy wnioski z różnych rzeczy. Staramy się cały czas dostosowywać do sytuacji, a tak się składa, że to ja będę odpowiedzialna za najbliższe negocjacje z Polską i nie mogę się tego doczekać. Zwłaszcza że na przestrzeni tych dwudziestu lat nasze kraje stały się sobie znacznie bliższe.

Jakie były najtrudniejsze momenty w historii funduszy EOG i Funduszy Norweskich w Polsce?

– W ostatnich latach nie byłam niestety odpowiedzialna za Polskę, więc trudno mi odpowiedzieć na to pytanie. Mimo to mogę stwierdzić, że chociaż były trudne czasy w Polsce i nie zawsze zgadzaliśmy się w kilku zasadniczych kwestiach, to jednak cały czas udawało się wspierać społeczeństwo obywatelskie w waszym kraju. Uważam, że to spore osiągnięcie – nawet pomimo różnic, byliśmy w stanie współpracować w zakresie bezpiecznego finansowania poszczególnych programów.

W Europie od dawna mówi się, że finansowanie instytucjonalne jest ważne, choć ryzykowne. Fundusze EOG i Fundusze Norweskie traktowane są jak pieniądze publiczne. Zatem ryzyko jest jeszcze większe. Na co powinno się zwrócić uwagę, żeby uniknąć potencjalnych zagrożeń?

– To prawda, że zawsze istnieje pewne ryzyko i wiążą się z nim wszystkie programy finansowania działań. Jeżeli jednak ma się zbyt dużą awersję do podejmowania tego ryzyka, to ostatecznie więcej czasu poświęca się na kontrolę niż na rzeczywiste działania w celu osiągnięcia rezultatów. Osiągnięcie równowagi w tym zakresie jest bardzo trudne. Uważam, że najlepszym sposobem radzenia sobie z tym ryzykiem jest oparcie się na doświadczeniu. Na przestrzeni lat wyciągnęliśmy wnioski, dokonaliśmy ocen i wiemy, że żeby zrealizować cele, konieczne jest ryzyko, ale ryzyko skalkulowane. Współpracując ze społeczeństwem obywatelskim, mamy coraz lepsze wyniki, kiedy pozwalamy na elastyczność.

Nie chodzi o to, by zawsze musiały całkowicie wpisywać się w założenia konkretnych projektów. Dlatego naszym celem jest właśnie zaufanie, połączone z jakąś formą kontroli i staramy się robić wszystko, by zachować w tym odpowiednią równowagę.

Ingrid Schulerud – ambasadorka, wyższa rangą norweska dyplomatka. Specjalna przedstawicielka ds. demokracji i praworządności w Departamencie Europy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Była ambasadorką w Belgii i od 2004 roku odegrała kluczową rolę w projektowaniu grantów EOG i Norwegii, ze szczególnym uwzględnieniem społeczeństwa obywatelskiego.