Publicystyka - ngo.pl

Należy wyraźnie podkreślić, że projektowane rozwiązanie nie ma nic wspólnego z fundacjami, których istotą jest osiąganie celów społecznych. Powstaje zatem pytanie: czy ta nazwa nie będzie wprowadzać błąd, czy można wybrać inną nazwę i gdzie leży interes publiczny w tej sprawie?

Wydaje się, że spór ten nie jest konieczny. Można stworzyć nową innowacyjną instytucję o innej nazwie, która zamiast słowa „fundacja” zawiera słowo „fundusz”. W trakcie procesu konsultacji projektowanych rozwiązań Forum Darczyńców⁽¹⁾ zaproponowało pojęcie „rodzinny fundusz sukcesyjny”. Nazwa ta wyraża innowacyjność rozwiązania i jednocześnie minimalizuje ryzyko pogorszenia wizerunku czy spadku poziomu zaufania darczyńców i obywateli dla sektora fundacji o celach społecznych, o czym więcej piszemy w dalszej części niniejszej ekspertyzy

Prace nad omawianymi regulacjami trwają w rządzie od kilku lat. Sam proces legislacyjny należy ocenić pozytywnie. Proces konsultacji społecznych rozpoczął się od etapu opublikowania przez Ministerstwo Rozwoju, Pracy i Technologii (wówczas Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii) we wrześniu 2019 roku zielonej księgi (https://www.gov.pl). Stanowiska do zielonej księgi złożyły trzydzieści cztery podmioty, głównie przedsiębiorcy, organizacje zrzeszające firmy rodzinne oraz kancelarie prawne specjalizujące się w prawie gospodarczym. Stanowisko, w którym poparliśmy ideę i cele nowego podmiotu, ale sprzeciwiliśmy się użyciu nazwy, złożyliśmy także w imieniu Forum Darczyńców. Inną niż „fundacja” nazwę zaproponowało między innymi PwC, postulując zastąpienie jej „rodzinnym funduszem powierniczym” (https://www.gov.pl).

Ponadto w  ramach konsultacji zielonej księgi zapytano o miejsce projektowanej regulacji w polskim porządku prawnym: czy fundacja rodzinna powinna być uregulowana w odrębnej ustawie, w Ustawie o fundacjach, czy w Kodeksie spółek handlowych? Uczestnicy konsultacji byli podzieleni w odpowiedziach na to pytanie, Forum Darczyńców wyraźnie opowiedziało się za regulacją w  odrębnej ustawie. Ostatecznie ministerstwo zdecydowało się na uregulowanie tej kwestii w odrębnej ustawie. W raporcie z konsultacji zielonej księgi z grudnia 2019 roku czytamy: „Fundacja rodzinna ma działać w celu realizacji prywatnych zamierzeń fundatora, takich jak zapewnienie środków utrzymania dla jego rodziny lub konsolidacja majątku i przedsięwzięć inwestycyjnych. Ponadto, wiele kwestii związanych z utworzeniem i działalnością fundacji rodzinnej wymaga wprowadzenia odmiennych od fundacji działających w celach społecznych rozwiązań prawnych. Dla dostatecznego odróżnienia fundacji rodzinnej od innych fundacji w sferze prawa prywatnego i  prawa publicznego jest uzasadnione uregulowanie tej tematyki w osobnym akcie prawnym” (https://www.gov.pl).

Dwudziestego stycznia 2020 roku ministerstwo zorganizowało konferencję na temat zielonej księgi fundacji rodzinnej. Podczas tej konferencji Forum Darczyńców, Stowarzyszenie Klon/Jawor i kilka innych organizacji społecznych negatywnie odniosło się do nazywania nowego podmiotu „fundacją”.

Dwudziestego dziewiątego września 2020 roku po raz kolejny wyraziliśmy sprzeciw i wyłożyliśmy argumenty na spotkaniu konsultacyjnym zorganizowanym przez Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii.

W październiku 2020 roku wystosowaliśmy pismo do ministra Jarosława Gowina, raz jeszcze wyrażając obawy i postulując, aby nazwa nie zawierała słowa „fundacja”. Odpowiedź na ten list otrzymaliśmy po czterech miesiącach (10 lutego), jej treść wskazuje, że, niestety, nasze obawy i postulaty zostały zbagatelizowane.

Dwudziestego drugiego marca 2021  roku Ministerstwo Rozwoju, Pracy i  Technologii opublikowało projekt ustawy o fundacji rodzinnej i rozpoczęło proces konsultacji społecznych. Stanowiska sprzeciwiające się użyciu nazwy „fundacja” złożyły między innymi Forum Darczyńców, Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Fundacja Wspomagania Wsi, Polska Fundacja im. Roberta Schumana, Federacja Inicjatyw Oświatowych, Konfederacja Inicjatyw Pozarządowych Rzeczpospolitej. Forum Darczyńców i Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych złożyły wspólne stanowisko, opierając się na ekspertyzie prawnej przygotowanej przez mecenasa Tomasza Zalasińskiego, której fragmenty cytowane są w niniejszym opracowaniu.

Negatywnie do proponowanej nazwy odniósł się również Piotr Gliński, przewodniczący Komitetu do spraw Pożytku Publicznego, w którego stanowisku czytamy: „W obecnie obowiązującym porządku prawnym fundacje utożsamia się przede wszystkim z organizacjami pozarządowymi. Fundacje rodzinne powoływane projektowaną ustawą mają zdecydowanie odmienne cele i charakter. Wprowadzane w  projektowanym akcie prawnym nazewnictwo wzbudza obawy o dezorientację opinii publicznej co do charakteru obu instytucji. Szanuję argument projektodawcy, iż w II RP funkcjonowały fundacje tworzone nie tylko dla działalności dobroczynnej, ale także dla celów prywatnych, w praktyce głównie rodzinnych, ale podzielam obawy wyrażane przez organizacje pozarządowe, że zbieżność nazewnictwa może prowadzić do nieporozumień rzutujących negatywnie na funkcjonowanie fundacji powstałych w oparciu o przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2167). Dlatego sugeruję poszukiwanie innego terminu dla określenia podmiotów powoływanych na mocy projektowanej ustawy” (https://legislacja.rcl.gov.pl).

Zmianę nazwy zasugerowało również Ministerstwo Sprawiedliwości: „Jeśli instytucja fundacji rodzinnej ma nie być utożsamiana z fundacją i projektodawca rekomenduje utworzenie odrębnej regulacji szczególnej, bez odwoływania do ustawy o fundacjach, to należałoby zmienić nazwę projektowanej instytucji tak, aby nie wprowadzała ona w  błąd, zwłaszcza, że instytucja ta miałaby pozostać poza nadzorem właściwego ministra (tak jak ma to miejsce wobec wszystkich fundacji obecnie)” (https://legislacja.rcl.gov.pl). W dniach 7 i 8 czerwca 2021 roku Ministerstwo Rozwoju, Pracy i Technologii zorganizowało konferencję uzgodnieniową, w której wzięło udział kilkadziesiąt osób, w tym kilkunastu przedstawicieli organizacji społecznych, zgodnie przeciwnych wykorzystaniu nazwy „fundacja”.

Termin „fundacja” jest w polskim systemie prawnym pojęciem zastanym i oznacza organizację społeczeństwa obywatelskiego działającą w interesie publicznym. Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem (art. 1 Ustawy o fundacjach): „Fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z  podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych”. Słownikowo fundacja to: „instytucja, której podstawą istnienia jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel społeczny”. Nazwa „fundacja rodzinna”, choć nie istnieje w regulacjach usta­wowych, jest obecnie potocznie używana do oznaczania fundacji zakładanych w celach społecznych przez zamożnych Polaków i ich rodziny. Szacujemy, że w Polsce funkcjonuje kilkadziesiąt takich podmiotów, na przykład Fundacja Rodziny Staraków, Edukacyjna Fundacja im. Romana Czerneckiego czy Fundacja Edukacyjna im. Jerzego Juzonia. Definicja i rozumienie instytucji fundacji są więc jednoznaczne – jest to instrument prawny służący realizacji działań na rzecz dobra publicznego.

W Polsce istnieje około 26 tysięcy fundacji (Charycka, Gumkowska 2019), które łączy fakt, że działają w celach społecznie lub gospodarczo użytecznych. Fundacje cieszą się zaufaniem społecznym – w badaniu zrealizowanym przez firmę Realizacja Sp. z o.o. na zlecenie Stowarzyszenia Klon/Jawor w styczniu 2017 roku na reprezentatywnej próbie tysiąca dorosłych Polaków 60 procent badanych stwierdziło, że ma zaufanie do fundacji. Obywatele wspierają je, przekazując darowizny i (lub) jeden procent podatku (tym fundacjom, które mają status organizacji pożytku publicznego) czy angażując się w ich działania w roli wolontariuszy. Fundacje są istotnym partnerem sektora publicznego i gospodarczego. Samodzielnie lub z partnerami realizują ważne działania na rzecz dobra publicznego, z których korzystają obywatele, między innymi w sferze ochrony zdrowia, rozwoju lokalnego, edukacji, kultury i sztuki czy badań naukowych. Sektor fundacji jest zatem ważnym elementem systemu instytucji służących obywatelom. Fundacje to instytucje zaufania społecznego, które są poddane ocenie obywateli, ponieważ informacje o nich znajdują się w publicznie dostępnych sprawozdaniach zawierających dane finansowe i opisy działań.

Rolę fundacji i filantropii można dostrzec na przykładzie sytuacji pandemii. W 2020 roku fundacje finansowały między innymi sprzęt dla szpitali, środki ochronny osobistej dla służby zdrowia, badania naukowe, szkolenia dla nauczycieli, komputery dla dzieci do lekcji online. Sami członkowie Forum Darczyńców w Polsce przekazali w 2020 roku na cele związane z przeciwdziałaniem skutkom pandemii ponad 55 milionów złotych. W obliczu zwiększających się potrzeb społecznych środki prywatne pozyskiwane i dystrybuowane przez fundacje będą coraz bardziej potrzebne, polityki państwa powinny zatem jednoznacznie chronić i wspierać filantropię oraz sektor organizacji społecznych, w tym fundacje.

Użycie terminu „fundacja” na określenie podmiotów działających w interesie prywatnym rodzi ryzyko, że instytucje pożytku publicznego zaczną być mylone w odbiorze publicznym z przedsiębiorcami i ich organizacjami działającymi w interesie prywatnym. Sektor organizacji społecznych od ponad trzydziestu lat buduje swój wizerunek, a zaufanie, jakim obywatele obdarzają fundacje, jest ich najważniejszym zasobem. Forum Darczyńców oraz Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych w swoich stanowiskach wyrażały obawę, że naruszenie tego zaufania poskutkuje osłabieniem aktywności obywatelskiej w zakresie działań filantropijnych, na czym stracą osoby korzystające ze wsparcia organizacji społecznych.

Mogą również wystąpić wątpliwości co do rzeczywistych celów przyświecających twórcom fundacji rodzinnych, oskarżenia o optymalizację podatkową lub unikanie płacenia podatków. W oczach zarówno dziennikarzy, jak i czytelników informacje czy zdarzenia dotyczące fundacji rodzinnych będą mieć wpływ na wizerunek wszystkich fundacji. Niewykluczone, że fundacje pożytku publicznego zaczną być kojarzone z interesem prywatnym.

Głównym argumentem środowiska przedsiębiorców jest fakt, że zbliżone rozwiązania nazywają się w niektórych krajach europejskich „fundacją rodzinną” lub „fundacją prywatną”⁽²⁾ .

Nie jest jednak tak, że wszędzie za granicą podmioty te są nazywane fundacjami. Dobrym przykładem są Czechy, gdzie podmioty zakładane na rzecz pożytku prywatnego noszą nazwę funduszu (fond), a  dokładnie funduszu trustowego, i zostały wprowadzone do porządku prawnego w 2014 roku ustawą o spółkach, handlu i spółdzielniach z 2012 roku (No. 90/2012), czyli później niż fundacje na rzecz pożytku publicznego.

Z kolei na przykład w Austrii, na którą często powołują się przedsiębiorcy, przez długi okres regulacje prawne sprzyjały zakładaniu wyłącznie fundacji pożytku prywatnego. Dopiero w 2015 roku zreformowano prawo fundacyjne (nowelizacją ustawy Bundesstiftungs und Fondsgesetz), tworząc warunki sprzyjające zakładaniu fundacji o celach pożytku publicznego. Obecnie w Austrii działa 3 tysiące fundacji prywatnych, z czego tylko dwieście ma również cele charytatywne. Fundacji pożytku publicznego jest siedemset czterdzieści pięć, większość powstała w ostatnich sześciu latach (https://www.gemeinnuetzig-stiften. at). W społeczeństwie nie wytworzyło się zatem jednoznaczne skojarzenie terminu „fundacja” z celami społecznymi, gdyż przez dziesięciolecia ten podmiot służył przede wszystkim celom prywatnym. W Polsce historia fundacji jest inna. Fundacje zostały wprowadzone do polskiego prawa w okresie międzywojennym i miały osiągać cele społeczne. Władze mogły odmówić zatwierdzenia fundacji lub darowizny na jej rzecz, jeśli fundacja „nie odpowiada względom pożytku publicznego” (art. 18 Dekretu o fundacjach i o zatwierdzaniu darowizn i zapisów). Obok fundacji funkcjonowały także rozwiązania oparte na stosunku powiernictwa, służące celom prywatnym, ale miały inną nazwę, niezawierającą słowa „fundacja”.

Polska Ustawa o fundacjach, która obowiązuje od 1984 roku, jednoznacznie wskazuje, że fundacja może mieć wyłącznie cele społeczne, a zatem nie może służyć celom prywatnym. Obecnie w kraju funkcjonują wyłącznie fundacje działające na rzecz pożytku publicznego i z takimi celami kojarzy tę instytucję przeciętny obywatel. Osadzenie nazwy „fundacja” w wymiarze społecznym w najnowszej polskiej historii ma kluczowe znaczenie, dlatego w kwestii wyboru nazwy powinniśmy pójść drogą Czech, a nie Austrii. Nazwa projektowanego instrumentu prawnego nie ma podstawowego znaczenia z punktu widzenia celu, któremu ma on służyć. Przedsiębiorcy będą korzystać z tego instrumentu ze względu na jego treść i cel, a nie nazwę. Kwestia nazwy nie będzie miała wpływu na stosunki transgraniczne i międzynarodowe. Nie musimy zatem bezkrytycznie kopiować rozwiązań zagranicznych, zwłaszcza jeśli nie jest to konieczne i uzasadnione.

W  stanowisku przedłożonym przez Forum Darczyńców w Polsce i Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych 22 kwietnia 2021 roku w ramach konsultacji projektu ustawy o fundacji rodzinnej argumentowaliśmy, że termin „fundacja” jest od lat obecny w  systemie prawnym w  Polsce, a  podmioty funkcjonujące w tej formie prawnej – na podstawie Ustawy o fundacjach – mają obowiązek działania w  interesie publicznym na rzecz dobra wspólnego. Fundacje oraz inne organizacje obywatelskie osiągające cele publiczne tworzą społeczeństwo obywatelskie. „W tym znaczeniu termin »fundacja«, obejmujący podmioty działające w  tej formule prawnej w interesie publicznym, został przywołany w art. 12 Konstytucji RP, który określa strukturę społeczeństwa obywatelskiego. Z tego względu, z uwagi na ukształtowany od lat ustawowo i konstytucyjnie sposób rozumienia terminu »fundacja« w prawie polskim, trudno jest rozszerzyć zakres znaczeniowy tego terminu, obejmując nim także podmioty prywatne, które nie będą fundacjami w rozumieniu Ustawy o  fundacjach, ani art. 12 Konstytucji RP”⁽³⁾.

Nowy typ osoby prawnej będzie miał cel prywatny, którym jest – zgodnie ze słusznym interesem prywatnym przedsiębiorców i firm rodzinnych – ochrona majątku fundatora i stworzenie zabezpieczenia socjalnego dla jego rodziny lub innych wskazanych przez niego beneficjentów. Cel działania to kluczowa różnica między projektowanym rozwiązaniem a fundacjami w dotychczasowym znaczeniu.

Mecenas Tomasz Zalasiński w opinii przygotowanej na zlecenie Forum Darczyńców i Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych ujął to następująco: „Fundacja rodzinna, w rozumieniu przyjętym w projekcie ustawy, jest zatem podmiotem całkowicie odrębnym i niezależnym organizacyjnie, funkcjonalnie oraz prawnie od fundacji utworzonych na podstawie Ustawy o fundacjach. Podmioty te – poza nazwą – w istocie bowiem nic ze sobą nie łączy. Analiza zadań »fundacji rodzinnej« skłania do tezy, że przedmiot działalności fundacji rodzinnej upodabnia je do działalności holdingów finansowych (PKD 64.20.Z), działalności trustów, funduszy i podobnych instytucji finansowych (PKD 64.30.Z) lub innych pozycji z działu 64 PKD, nie mając nic wspólnego z celami fundacji ukształtowanymi na gruncie Ustawy o fundacjach”.

Forum Darczyńców w  Polsce i Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych postulują zatem, aby nową instytucję określić mianem „funduszu”. Jej pełna nazwa mogłaby brzmieć na przykład „rodzinny fundusz sukcesyjny” czy „fundusz rodzinny”.

Dziewiętnastego października 2021 roku opublikowano nową wersję projektu i zainicjowano kolejny etap konsultacji międzyresortowych. Możliwe zatem, że jeszcze w tym roku projekt zostanie skierowany do sejmu. Niestety, nazwa projektowanego rozwiązania, czyli „fundacja rodzinna”, pozostała bez zmian. W piśmie adresowanym do ministerstw napisano wprost, że ze względu na różnice zdań o  nazwie zdecyduje Komitet Rady Ministrów. W związku z tym Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych i Forum Darczyńców skierowały do premiera apel o wybór nazwy, która nie zawierałaby słowa „fundacja”, będą również kontynuowały działania rzecznicze w tej sprawie.

^{(1) Forum Darczyńców w Polsce jest grupą trzydziestu fundacji i stowarzyszeń przeznaczających środki prywatne na działania społeczne. Forum zabiega o dobre prawo dla organizacji społecznych i darczyńców oraz działa na rzecz wysokich standardów działalności społecznej i filantropijnej.}

^{(2) Opinie te można znaleźć między innymi w „tabeli uwag” złożonych podczas opiniowania projektu, znajdującej się na stronie Rządowego Centrum Legislacji (https://legislacja.rcl.gov.pl).}

^{(3) Fragment opinii przygotowanej na zlecenie Forum Darczyńców przez doktora Tomasza Zalasińskiego – pełny tekst znajduje się na stronie internetowej: https://forumdarczyncow. pl/pl/post/probujemy-nawiazac-dialog-z-rzadem-ws-fundacji-rodzinnych 
[dostęp: 18 października 2021 roku].}

^BIBLIOGRAFIA

^{Charycka, Beata, Gumkowska, Marta (2019), Kondycja organizacji pozarządowych 2018. Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.}

^{AKTY PRAWNE I DOKUMENTY}

^{Dekret z dnia 7 lutego 1919 roku o fundacjach i o zatwierdzaniu darowizn i zapisów (Dz. Pr.P.P. 1919 Nr 15, poz. 215).}

^{Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (Dz.U. 1984 Nr 21, poz. 97).}

^{ŹRÓDŁA INTERNETOWE}

^{Fundacja rodzinna. Zielona księga, Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii, Warszawa 2019, https://www.gov.pl/attachment/89f79d22-ac93-4a09-a657-b733c2083a65 
[dostęp: 18 października 2021 roku].}

^{Stanowisko Ministerstwa Sprawiedliwości, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12344906/ 12774276/12774279/dokument505559.pdf 
[dostęp: 18 października 2021 roku].}

^{Stanowisko Przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego,https://legislacja. rcl.gov.pl/projekt/12344906/katalog/12774276#12774276 
[dostęp: 18 października 2021 roku].}

^{https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12344906/katalog/12774288#12774288 
[dostęp: 18 października 2021 roku].}

^{https://www.gov.pl/attachment/f3aea4fb-f835-44f1-a00c-db50f243163d
[dostęp: 18 października 2021 roku].}

^{https://www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/raport-z-konsultacji-zielonej-ksiegi-fundacjirodzinnej 
[dostęp: 18 października 2021 roku].}