Publicystyka - ngo.pl

Hanna Frejlak: W czerwcu pięć osób pozwało polskie władze za bezczynność w kwestii kryzysu klimatycznego. Powodzi i powódki nie chcą odszkodowań. Czego domagają się od rządzących?

Zuzanna Rudzińska-Bluszcz: Najpierw sprostuję – to nie jest jeden wspólny pozew, tylko pięć indywidualnych, wytoczonych w pięciu różnych pismach procesowych. Trzy z nich zostały już złożone, a dwa będą składane w najbliższych dniach. Na rzecz wszystkich powodów i powódek działa fundacja ClientEarth. Organizacja pozarządowa może w określonych sytuacjach wytaczać powództwo na rzecz osób fizycznych, między innymi, kiedy działa na rzecz ochrony środowiska. Wykorzystaliśmy ten zapis.

Pozywający, to pięcioro mieszkańców i mieszkanek Polski z bardzo różnych stron kraju, którzy zamiast świadczeń pieniężnych, domagają się, żeby nasze państwo wypełniło międzynarodowe i krajowe zobowiązania w zakresie walki z kryzysem klimatycznym.

To znaczy?

– Wskazują, że sąd powinien nakazać władzom publicznym realizację konkretnych celów. Wśród nich jest między innymi osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2043 roku czy zmniejszenie emisji CO2 o 61% do 2030 roku.

Na jakiej podstawie wnoszone są oskarżenia?

Konstytucja w Artykule 74 przewiduje, że to władze publiczne są zobowiązane zapewnić nam i przyszłym pokoleniom bezpieczeństwo ekologiczne. Ach, jak jest gorąco…

…to tak a propos naszej rozmowy.

–  Przeglądając dzisiaj Twittera, zauważyłam gigantyczny rozdźwięk pokoleniowy w dyskusjach o tych ekstremalnych zjawiskach pogodowych. Młodzi zwracają uwagę, że deszcze nawalne, które doprowadziły w ostatnich dniach do podtopień w Poznaniu, nie są normalne w naszym kraju i wynikają z postępującego kryzysu klimatycznego. Starsze pokolenia dużo rzadziej łączą te dwie kwestie.

Wśród powódek jest siedemnastoletnia Maya Ozbayoglu.

– Maya jest aktywistką Młodzieżowego Strajku Klimatycznego i, jak wiele jej rówieśniczek i rówieśników, mierzy się z tematem kryzysu klimatycznego, który najmocniej dotknie właśnie to pokolenie za kilkadziesiąt lat – raczej za dwadzieścia, niż za siedemdziesiąt. Ale grono osób, które zdecydowały się wnieść pozwy, jest bardzo zróżnicowane. Poza Mayą, jest z nami Monika Stasiak, która razem z rodziną mieszka nad Pilicą i widzi, jak rzeka wysycha; Małgorzata Górska – właścicielka agroturystyki nad Biebrzą, która doświadcza na własnej skórze skutków chociażby wspomnianych nawalnych deszczy; Piotr Nowakowski – właściciel lasu w Wielkopolsce i Piotr Romanowski, który jest rolnikiem, a także działaczem klimatycznym i ekologicznym na Warmii. Jak widać, są to osoby z bardzo różnym doświadczeniem.

Co je łączy?

– Oprócz odwagi, powodów i powódki łączy to, że widzą, że kryzys klimatyczny jest już w Polsce i na własnej skórze doświadczają jego skutków.

Jak to się stało, że te osoby do was trafiły?

– Fundacja ClientEarth zidentyfikowała palący problem – mimo że od Porozumień Paryskich minęło 6 lat, działania polskiego rządu w zakresie walki z kryzysem klimatycznym oceniane są przez naszych ekspertów jako dalece niewystarczające. Zaczęliśmy się zastanawiać, jak poradzić sobie z tym problemem i uznaliśmy, że najlepszym narzędziem będzie droga sądowa, ponieważ inne sposoby zawiodły. Następnie, zaczęliśmy szukać osób, które byłyby gotowe wytoczyć władzom procesy i tą litygacją strategiczną zmienić system.

Czym jest litygacja strategiczna?

– Litygacja strategiczna jest jednym z narzędzi walki o zmianę systemową. Pokazuje jak w soczewce dany problem, zwraca uwagę opinii publicznej, przyczynia się do ukształtowania linii orzeczniczej. Elementem niezbędnym jest znalezienie właściwych osób do wniesienia powództwa. Z jednej strony, muszę one być na tyle odważne, żeby mieć sobie gotowość do podjęcia tej walki. Z drugiej strony, ich przypadki powinny jak najlepiej ukazywać problem społeczny, który był punktem wyjścia. Tak było we flagowej sprawie litygacji strategicznej w latach 50 w Stanach Zjednoczonych – Brown vs Board of Education. Prawnicy znaleźli właściwe osoby do wniesienia powództwa – czarnoskóre rodziny, których dzieci nie mogły iść do szkół z białymi uczniami na skutek segregacji rasowej. W efekcie amerykański Sąd Najwyższy uznał, że stanowe prawa ustanawiające w szkołach segregację rasową są niekonstytucyjne. 

Jak w kontekście zmian w sądownictwie ocenia pani szanse powodzenia wytaczanych przez ClientEarth pozwów?

Pytanie, czy sędziowie, nawet ci wolni i niezależni, uznają, że prawo należy interpretować w taki sposób, by uznać, że doszło do naruszenia dóbr osobistych przez nieadekwatne działania władz publicznych. Na to pytanie nie umiem odpowiedzieć. Pamiętajmy jednak, że sędziowie nie orzekają w próżni, tylko są częścią społeczeństwa i widzą, co się dzieje w Polsce i na świecie. Wydaje mi się, że nadszedł już czas, żeby móc rozliczać władze publiczne z działań na rzecz zapobiegania kryzysowi klimatycznemu. Gdybym była sędzią, nie patrzyłabym tylko na sprawę i akta przed sobą, ale zastanowiłabym się, jakie realne narzędzia ma obywatelka czy obywatel, aby wyegzekwować zobowiązania ciążące na władzach publicznych. A niestety w bardzo wielu kontekstach widzę, że te narzędzia są niewystarczające i obywatel jest pozostawiony sam sobie ze swoim lękiem i ze zjawiskami takimi jak pustynnienie, nagłe deszcze, pożary czy podtopienia.

Pozwy są bezprecedensowe w skali Polski, ale w Europie już były podobne sprawy. Jak je rozstrzygano?

– Obecnie na całym świecie toczy się ponad 1500 postępowań dotyczących zmian klimatycznych, w tym około 30 procesów, w których obywatele występują przeciwko rządom swoich krajów. Najbardziej znana w Europie jest sprawa holenderskiej fundacji Urgenda, która pozwała holenderski rząd za nieodpowiednie działania w zakresie zmian klimatycznych. Urgenda odwołała się do Artykułu 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, chroniącego życie i Artykułu 8, chroniącego prywatność i życie rodzinne. W 2015 r. sąd w Hadze przychylił się do żądania Urgendy i zobowiązał państwo do redukcji gazów cieplarnianych o co najmniej 25% do końca 2020 roku, w stosunku do roku 1990. W 2019 r. Sąd Najwyższy utrzymał ten wyrok w mocy.

To jest model, którego się trzymamy – korzystając z doktryny praw człowieka, pozywamy rząd własnego kraju. Wszystko opiera na konstatacji, że rząd ma obowiązek chronić zdrowie i życie swoich obywateli i kiedy wie, że zagraża im niebezpieczeństwo – na przykład na skutek zmian klimatu – to ma obowiązek podjąć adekwatne działania.

Jakie są plusy drogi prawnej w walce o ważne dla nas sprawy społeczne, w stosunku do drogi aktywistycznej?

– Kropla drąży skałę i myślę, że wszyscy mamy swoją rolę do odegrania. Każdy ma swoje moce i przyszedł taki moment, kiedy, jak superbohaterki i superbohaterowie, powinniśmy te moce wykorzystać. Moją mocą są narzędzia prawne, a mocą innych może być używanie pióra czy wspinanie się na drzewa i protestowanie. Potrzebne są działania wielowymiarowe, bo i problemy z którymi się mierzymy są niezwykle złożone.

Jak to się stało, że trafiła Pani do ClientEarth?

– Pracuję w fundacji od dwóch miesięcy. Po kampanii na urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, zaczęłam się zastanawiać, w którym kierunku mogłabym pójść, żeby jak najlepiej wykorzystywać te moje „moce” do zmiany Polski. Uznałam, że najlepiej będzie dołączyć do superbohaterów i superbohaterek z ClientEarth.

Zuzanna Rudzińska-Bluszcz – Prezeska zarządu fundacji ClientEarth. Radca prawny, w latach 2015-2020 Główna Koordynatorka ds. Strategicznych Postępowań Sądowych w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, organizatorka Okrągłego Stołu do walki z patotreściami w Internecie przy RPO. Przed objęciem funkcji Głównej Koordynatorki: adwokat, sędzia Wyższego Sądu Dyscyplinarnego Adwokatury, członkini Zespołu ds. Kobiet przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Przez wiele lat związana z kancelarią Wardyński i Wspólnicy.