Publicystyka - ngo.pl

Usługi społeczne są istotnym elementem polityki społecznej i walki z wykluczeniem w Unii Europejskiej. Zasadniczą rolę w finansowaniu działań, które wspierają osoby z niepełnosprawnościami oraz inne grupy zagrożone wykluczeniem odgrywają Fundusze Europejskie.

Z Funduszy Europejskich czerpią między innymi organizacje pozarządowe, które realizują usługi społeczne na rzecz integracji i aktywizacji oraz podniesienia jakości życia osób i całych wspólnot lokalnych. W obszarze wsparcia osób z niepełnosprawnościami nierzadko są to usługi innowacyjne, testujące i standaryzujące rozwiązania, których aktualnie nie ma w krajowym systemie wsparcia lub są realizowane w wąskim zakresie.

Możliwość skorzystania z pieniędzy europejskich jest uwarunkowana zgodnością realizowanych usług z regulacjami unijnymi, w tym Kartą Praw Podstawowych. Regulacją fundamentalną w procesie planowania, realizacji i finansowania usług, z których mają korzystać również osoby z niepełnosprawnościami, jest natomiast Konwencja ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami (dalej: Konwencja).

Przez usługi społeczne rozumiemy wszystkie działania i aktywności organizowane lub współorganizowane przed państwo, polegające na zaspokajaniu różnorodnych potrzeb osób lub grup społecznych. Zasadniczym celem jest poprawa jakości ich życia.

Będą to zarówno usługi adresowane do ogółu mieszkańców, jak i działania wyspecjalizowane, skierowane do określonych grup społecznych. W pierwszej kategorii znajdą się np. edukacja, opieka zdrowotna czy mieszkalnictwo. Ale nie tylko. Także zatrudnienie, transport oraz kultura i wypoczynek. W drugiej kategorii umieścimy wsparcie m.in. dla osób z niepełnosprawnościami, osób samotnie wychowujących dzieci czy osób w kryzysie bezdomności.

Usługi społeczne mogą być świadczone przez:

• podmioty publiczne, np. ośrodki pomocy społecznej, publiczne placówki służby zdrowia, szkoły lub ośrodki wsparcia dziennego,
• podmioty prywatne, w tym organizacje pozarządowe.

Wymagania w zakresie dostępności usług społecznych, jakie Unia Europejska (UE) stawia podmiotom zarządzającym funduszami i realizatorom działań finansowanych z tego źródła, mają charakter horyzontalny. Oznacza to, że:

• dotyczą one wszystkich projektów i działań, niezależnie od tematyki czy sektora,
• muszą być uwzględnione na każdym etapie realizacji projektu – od planowania, przez wdrażanie, aż po monitoring i ewaluację,
• obowiązują wszystkich realizatorów tych usług: jednostki samorządu, podmioty prywatne i organizacje pozarządowe.

Zgodnie z obowiązującym modelem wsparcia, usługi społeczne powinny realizować podstawowe prawa człowieka, takie jak niedyskryminacja i równość wobec prawa, prawo do pracy, wypoczynku, bezpłatnej edukacji lub ochrony zdrowia. W odniesieniu do osób z niepełnosprawnościami będzie to również prawo do niezależnego życia w społeczności lokalnej oraz prawo do dostępnych usług, przestrzeni fizycznej i cyfrowej oraz komunikowania się.

Prawa te gwarantuje wspomniana wyżej Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych oraz szczegółowe regulacje europejskie i krajowe. Konwencja została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2006 roku. Unia Europejska ratyfikowała dokument w roku 2010, a Polska – w 2012 r. Z kolei Umową Partnerstwa nasz kraj zobowiązał się do realizacji zadań finansowanych przez UE zgodnie z Konwencją, w tym z artykułem 19 oraz Komentarzem ogólnym nr 5 do Konwencji.

Głównymi źródłami finansowania usług społecznych w Unii Europejskiej w latach 2021-2027 są:

• Europejski Fundusz Społeczny Plus (EFS+) oraz
• Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

W Polsce dużą częścią funduszy unijnych zarządza Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej w programie Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021-2027 (FERS), Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej oraz zarządy poszczególnych województw, realizujące programy regionalne, takie jak np. program Fundusze Europejskie dla Dolnego Śląska 2021-2027.

Instytucje zarządzające funduszami unijnymi w naszym kraju oraz podmioty realizujące działania finansowanych przez UE są zobowiązane do:

• zapewniania dostępności świadczonych usług publicznych dla wszystkich osób, bez względu na ich stan zdrowia, niepełnosprawność, miejsce zamieszkania itp.,
• stosowania podejścia skoncentrowanego na osobie (person-centered), w tym do uznania podmiotowości i indywidualizacji wsparcia umożliwiającego niezależne życie osoby z niepełnosprawnością,
• deinstytucjonalizacji wsparcia, rozumianej jako rozwój usług świadczonych w środowisku życia osoby wspieranej,
• zapewnienia udziału osób z niepełnosprawnościami w procesach decyzyjnych, dotyczących wydatkowanych pieniędzy, zgodnie z zasadą „Nic o nas bez nas!”.

Podwójne podejście (dual approach) w usługach wspierających osoby z niepełnosprawnościami polega na połączeniu dwóch kierunków:

1. rozwijanie profesjonalnych usług wspierających osoby z niepełnosprawnościami w prowadzeniu niezależnego życia i rozwijaniu ich samodzielności w codziennym funkcjonowaniu (np. asystencja osobista, doradztwo zawodowe, rehabilitacja),
2. rozwijanie usług publicznych dostępnych dla wszystkich potencjalnych ich użytkowników oraz działania zwiększające poziom świadomości społecznej w zakresie potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Przykładowymi usługami wspierającymi osoby z niepełnosprawnościami w społeczności lokalnej są:

• mieszkalnictwo wspomagane (treningowe lub docelowe, z usługami dopasowanymi do potrzeb i aspiracji mieszkańca),
• asystencja osobista osób z niepełnosprawnościami (o której więcej napiszę w dalszej części),
• usługi pobytu dziennego (np. WTZ, ŚDS, ośrodki wsparcia),
• animacja kręgów wsparcia,
• lokalne centra zdrowia psychicznego,
• wspierane podejmowanie decyzji.

Przykładami działań uwzględniających dualne (podwójne) podejście są:

• wspieranie niezależnego życia osób z niepełnosprawnościami poprzez rozwijanie systemu mieszkań wspomaganych, budżet osobisty, asystencja osobista osób z niepełnosprawnościami,
• edukacja społeczeństwa, kampanie informacyjne, wsparcie dla organizacji pozarządowych działających na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami,
• tworzenie lokalnych i regionalnych partnerstw, które rozwijają zarówno profesjonalne usługi wsparcia, jak i działania na rzecz integracji społecznej.

Dzięki podwójnemu podejściu w usługach społecznych osoby z niepełnosprawnościami mają możliwość wyboru, gdzie, jak i z kim chcą żyć, otrzymują profesjonalne wsparcie dostosowane do swoich indywidualnych możliwości. Jednocześnie społeczność lokalna staje się bardziej świadoma i otwarta na potrzeby tych osób, co wzmacnia praktyki inkluzyjne (włączające).

Więcej na temat podwójnego podejścia we wspieraniu osób z niepełnosprawnościami:

• „EASPD Innovation Awards. 25 Innovative Practices for the Inclusion of Persons with Disabilities” (publikacja w języku angielskim, plik PDF, 970,33 KB),
• „Empowering independence of persons with disabilities: The essential role of support services” (artykuł w języku angielskim).

Każda osoba powinna mieć równy dostęp do publicznych usług. W kontekście Funduszy Europejskich oznacza to, że każde działanie finansowane z funduszy UE musi spełniać wymagania dostępności, nawet jeśli nie jest dedykowane osobom z niepełnosprawnościami.

Biorąc pod uwagę różnorodność potrzeb i możliwości poszczególnych osób, zapewnienie dostępności usług może przesądzić o praktycznej możliwości skorzystania ze wsparcia lub jej braku.

Obszar dostępności jest uregulowany na gruncie formalnym i prawnym. Minimalne wymagania i mechanizmy zapewniania dostępności określają:

• ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z 2019 r. (plik PDF, 323,18 KB),
• ustawa o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych z 2019 r. (plik PDF, 494,83 KB),
• „Wytyczne dotyczące realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027”.

Ustawy koncentrują się na dostępności w obszarach architektonicznym, informacyjno-komunikacyjnym i cyfrowym, standardy dla polityki spójności rozszerzają te obszary o dostępność transportową i szkoleniową.

Dostępność usług powinna być uwzględniona już na etapie składania wniosku o dofinansowanie. Informacje o działaniach, jakie zostaną podjęte w tym zakresie powinny się znaleźć w opisach każdego działania oraz w budżecie na zapewnienie stosownych adaptacji infrastruktury, środków komunikowania się i narzędzi cyfrowych.

Zasady dostępności usług społecznych finansowanych z funduszy unijnych:

1. uniwersalne projektowanie oznacza, że usługi społeczne powinny być projektowane tak, aby były dostępne dla jak najszerszej grupy osób, niezależnie od ich możliwości fizycznych, poznawczych i sensorycznych (np. infrastruktura dostępna dla osób niewidomych, materiały informacyjne w tekście łatwym do czytania i zrozumienia),
2. racjonalne dostosowania to mechanizm wdrażania zindywidualizowanych rozwiązań, dzięki którym osoby z niepełnosprawnościami będą mogły skorzystać z usługi na równych prawach z innymi osobami (np. zapewnienie tłumacza języka migowego dla osoby Głuchej w trakcie szkolenia z zakresu IT albo instalacja oprogramowania czytającego umożliwiająca udział osoby niewidomej w tym samym szkoleniu).

Zapewnienie rzeczywistej dostępności realizowanej usługi wymaga również:

• przygotowania personelu koordynującego i świadczącego daną usługę do współpracy z osobami z różnorodnymi potrzebami, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb odbiorców wynikających z niepełnosprawności oraz barier w komunikowaniu się,
• bieżącego monitorowania i ewaluacji dostępności pozwalających na szybkie identyfikowanie barier i ewentualne wdrażanie korekt.

Dostępność usług społecznych finansowanych z funduszy unijnych jest warunkiem skuteczności i trwałości tych działań oraz wspiera równy dostęp do tych usług, co przekłada się na pełniejsze uczestnictwo i integrację społeczną osób z niepełnosprawnościami.

W podejściu skoncentrowanym na osobie odchodzimy od instytucjonalnego charakteru wsparcia, w którym osoba z niepełnosprawnością była „przedmiotem” pomocy, a decyzje o rodzaju wsparcia, jego zakresie i zasadach realizacji podejmowali specjaliści (np. lekarze, terapeuci). W usługach społecznych finansowanych przez UE na pierwszym miejscu są potrzeby, możliwości i aspiracje osoby, do której wsparcie jest adresowane.

Kluczowymi elementami podejścia skoncentrowanego na osobie są zasady:

• podmiotowości – oznacza prawo osoby z niepełnosprawnością do decydowania o własnym życiu, w tym o miejscu zamieszkania, o codziennych aktywnościach, o wyborze usługi i wyborze personelu, który tę usługę zrealizuje, oraz prawo do oceny jakość tej usługi. Z prawem do decydowania ściśle związane jest ponoszenie odpowiedzialności za własne, nawet błędne, decyzje,
• indywidualizacji wsparcia – oznacza konieczność uwzględniania potrzeb, oczekiwań, mocnych stron oraz zasobów zewnętrznych (np. zamieszkiwanie samotne lub z rodziną, w dużym mieście czy w małej miejscowości) osoby potrzebującej wsparcia. W konsekwencji ta sama usługa świadczona dwóm różnym osobom może, a nawet powinna, wyglądać nieco inaczej,
• współpracy i partnerstwa pomiędzy specjalistami świadczącymi wsparcie a osobą wspieraną (specjaliści doradzają, wyjaśniają, informują, ale nie podejmują decyzji za tę osobę),
• holistycznego podejścia do wsparcia, tj. uwzględnienia wszystkich aspektów życia osoby, w tym stanu zdrowia, edukacji, pracy, życia społecznego oraz relacji rodzinnych lub ich braku.

Przykładem niech będzie asystencja osobista, będąca podstawową formą środowiskowego wsparcia osób z niepełnosprawnościami. Istotą tej usługi jest, że asystent osobisty świadczy pomoc zgodnie z wolą i zaleceniami osoby wspieranej, a usługa jest planowana i realizowana pod kierunkiem tej osoby. W praktyce oznacza to m.in.:

• przedstawienie autodiagnozy potrzeb przez osobę wnioskującą o wsparcie asystenckie (np. formularz autodiagnozy),
• opracowanie wspólnie z osobą z niepełnosprawnością indywidualnego planu wsparcia,
• podpisanie kontraktu między osobą z niepełnosprawnością a asystentem określającego zasady i zakres wsparcia,
• możliwość różnicowania intensywności wsparcia (od 24 godzin dziennie do kilku godzin tygodniowo),
• realną możliwość wyboru asystenta osobistego przez osobę z niepełnosprawnością,
• konieczność elastycznego reagowania na zmieniające się potrzeby, sytuację zdrowotną, rodzinną, zawodową osoby z niepełnosprawnością oraz dostosowanie zakresu i intensywności wsparcia do zmieniającej się sytuacji (np. więcej wsparcia w trakcie semestru w szkole wyższej, mniej podczas wakacji),
• możliwość świadczenia usługi w miejscu zamieszkania osoby wspieranej, w jej zakładzie pracy, w trakcie wypoczynku, wyjazdów służbowych lub prywatnych,
• prawo osoby z niepełnosprawnością do wyrażenia własnej opinii na temat jakości świadczonej usługi.

(Więcej na temat podmiotowości i indywidualizacji wsparcia na przykładzie asystencji osobistej: „Standard asystencji osobistej osoby z niepełnosprawnością” – plik PDF, 1,07 MB)

Fundusze unijne nie mogą być wykorzystywane do wspierania osób z niepełnosprawnościami w instytucjach całodobowego pobytu typu domy pomocy społecznej lub zakłady opiekuńczo-lecznicze. I nie chodzi w tym miejscu ani o określony budynek czy jego otoczenie, ani o liczbę osób w nim zamieszkujących, ale o sam sposób wspierania, oparty na narzuceniu przez tę instytucję z góry określonych warunków życia i mieszkania. Takie podejście jest niezgodne z prawem do niezależnego życia osoby z niepełnosprawnością, ponieważ pozbawia tę osobę możliwości osobistego wyboru.

Charakterystyczną cechą ww. instytucji jest paternalistyczne podejście do planowania i realizacji usług wspierających. W tym podejściu decyzje dotyczące zasad i warunków wsparcia podejmuje instytucja lub opiekun ZA osobę wspieraną, zamiast Z tą osobą.

Na paternalistyczne podejście do osoby z niepełnosprawnością składają się:

• brak lub ograniczony wpływ na to, kto i jak udziela jej wsparcia (np. brak możliwości wyboru asystenta osobistego lub podmiotu realizującego tę usługę),
• brak możliwości wyboru, gdzie i z kim mieszka (np. obowiązek zamieszkania w pokoju wieloosobowym),
• izolacja i odseparowanie od społeczności lokalnej (np. przymus zamieszkania w domu pomocy społecznej oddalonym od dotychczasowego miejsca zamieszkania),
• sztywność rutyny niezależnie od osobistej woli i preferencji (np. narzucanie osobie wspieranej, kiedy i w jakich aktywnościach powinna uczestniczyć),
• obowiązek uczestniczenia w identycznych działaniach w tym samym miejscu dla grupy osób pod określonym kierownictwem,
• nieproporcjonalna liczba osób z niepełnosprawnościami w tej samej społeczności lokalnej (np. lokalizowanie mieszkań dla osób z niepełnosprawnościami na peryferiach miejscowości).

Więcej na ten temat:

• podcast OSOBA Z UNIJNOŚCIĄ. Odcinek 6: „Deinstytucjonalizacja, czyli dlaczego fundusze unijne nie wspierają domów pomocy społecznej”,
• Uwagi Rzecznika Praw Obywatelskich do „Strategii rozwoju usług społecznych” 2021-2040 (plik PDF, 240,78 KB).

Fundusze unijne mają umożliwiać osobie z niepełnosprawnością większą kontrolę nad własnym życiem, w tym rzeczywiste dokonywanie indywidualnych wyborów, na równi z innymi osobami. Wybory te powinny dotyczyć miejsca i warunków zamieszkania, codziennych aktywności, a nawet możliwości leczenia i rehabilitacji w warunkach mieszkalnych.

Dzięki Funduszom Europejskim powinniśmy zbudować system wsparcia, w którym rozwinięte profesjonalne usługi środowiskowe będą również zapobiegać umieszczaniu dzieci i dorosłych z niepełnosprawnościami w instytucjach. Tym celom ma służyć deinstytucjonalizacja wsparcia.

Deinstytucjonalizacja jest procesem, który musi być rozłożony przynajmniej na dwie, trzy dekady. W tym czasie powinniśmy przejść od opieki świadczonej w instytucjach oraz izolujących i segregujących rozwiązań do usług realizowanych w środowisku lokalnym i rodzinnym, jak najbliżej miejsca zamieszkania osoby potrzebującej wsparcia.

Warunkami koniecznymi dla skuteczności deinstytucjonalizacji są:

• zapewnianie dostępnych fizycznie i cenowo mieszkań, w tym docelowych mieszkań z usługami wspierającymi,
• rozwijanie uniwersalnie zaprojektowanych dostępnych dla wszystkich usług publicznych (np. transport, edukacja, zdrowie, kultura, usługi administracyjne),
• wdrażanie szerokiego zakresu usług wsparcia świadczonych w miejscu zamieszkania i społeczności lokalnej, które pozwolą na aktywne uczestnictwo w życiu publicznym, zawodowym czy kulturalnym społeczności lokalnej (np. asystencja osobista, usługi sąsiedzkie, adaptacja mieszkań prywatnych),
• przeniesienie zasobów ze stacjonarnych zakładów opieki długoterminowej w celu świadczenia nowych usług środowiskowych.

Wytyczne i przykładowe plany deinstytucjonalizacji:

• „Regionalny Plan Rozwoju Usług Społecznych i Deinstytucjonalizacji dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2025-2027”,
• „Lokalny Plan Deinstytucjonalizacji Usług Społecznych w Powiecie Gdańskim na lata 2025 -2029” (plik PDF, 28,88 MB),
• „Ogólnopolskie wytyczne tworzenia lokalnych planów deinstytucjonalizacji usług społecznych”.

Przyjęcie zasady „Nic o nas bez nas!” zobowiązuje do realnego włączenia osób z niepełnosprawnościami, tj. bezpośrednich odbiorców, w procesy decyzyjne związane z:

• diagnozowaniem potrzeb,
• planowaniem,
• realizacją oraz
• ewaluacją (monitorowaniem i oceną)

usług wspierających finansowanych ze funduszy unijnych.

Włączanie to może się odbywać poprzez różnego rodzaju konsultacje społeczne, warsztaty, spotkania indywidualne i grupowe z odbiorcami usług, ankiety na bieżąco monitorujące jakość świadczonych usług i inne narzędzia ewaluacji działań. Działaniem pożądanym jest również bezpośrednia obecność osób z niepełnosprawnościami w zespołach realizujących projekty unijne.

Praktycznymi przykładami włączenia osób z niepełnosprawnościami w planowanie, realizację i monitorowanie udzielanego im wsparcia są w szczególności:

• opracowanie diagnozy lokalnych potrzeb oraz tworzenie oferty wsparcia z udziałem osób z niepełnosprawnościami (również opiekunów osób z niepełnosprawnościami) lub organizacji je reprezentujących,
• tworzenie usługi w oparciu o indywidualny plan wsparcia, wypracowany wspólnie z osobą, która będzie z niej korzystała, z uwzględnieniem preferencji i możliwości tej osoby,
• zapewnienie dostępu do informacji i wiedzy na temat specyfiki usługi, jej celów i spodziewanych efektów, aby osoba potencjalnie zainteresowana mogła świadomie podjąć decyzję o skorzystaniu (lub nie) z danej usługi,
• zapewnienie elastyczności i indywidualizacji wsparcia, w tym możliwość wyboru lub zmiany asystenta osobistego, dostosowanie zakresu, czasu i godzin wsparcia do aktualnych potrzeb wynikających z codziennych i okazjonalnych aktywności osoby korzystającej z usługi,
• włączenie bezpośrednich odbiorców w proces monitorowania poprzez systematyczną ocenę usługi, z której korzystają, oraz wdrażanie rozwiązań poprawiających jej jakość.

Wdrożenie zasady „Nic o nas bez nas!” przekłada się nie tylko na większą efektywność i pełne uczestnictwo w życiu społecznym osób z niepełnosprawnościami, ale również na lepszą skuteczność wydawania pieniędzy publicznych.

Więcej na temat wdrażania zasady „Nic o nas bez nas!”:

• Magdalena Kocejko „Nic o nas bez nas? Zaangażowanie ruchu osób z niepełnosprawnościami w monitoring wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych w Polsce. Studium przypadku”,
• Unia, czy ją znamy? (plik PDF, 1,4 MB).

Fundusze Europejskie odgrywają fundamentalną rolę w planowaniu i realizacji usług społecznych zgodnych z zasadami praw człowieka, podmiotowości i indywidualizacji wsparcia oraz dostępności usług świadczonych na rzecz całej społeczności.

W działaniach finansowanych ze funduszy UE wyraźnie widoczne jest przesunięcie środka ciężkości ze wsparcia w „instytucjach” na rozwijanie form wsparcia świadczonego w domu, w miejscu zamieszkania osoby z niepełnosprawnością lub możliwie najbliżej tego miejsca.

Takie podejście jest szansą dla organizacji pozarządowych realizujących usługi społeczne. Organizacje ze swej natury działają blisko społeczności lokalnych, przez co mogą sprawniej reagować, dostosowując ofertę usług do bieżących zindywidualizowanych potrzeb. Różnorodność tych potrzeb i elastyczność działania dają sektorowi pozarządowemu swobodę testowania nowych modeli wsparcia w mniejszej skali lub form dedykowanych stosunkowo wąskim grupom.

Wdrażanie standardów w zakresie równości szans i dostępności tych działań dla osób z niepełnosprawnościami, które są warunkiem korzystania z funduszy unijnych, zwiększa skuteczność i efektywność realizowanych usług oraz sprzyja integracji i aktywnemu włączeniu wszystkich mieszkańców i mieszkanek w życie lokalnych społeczności.

Dr Małgorzata Franczak – politolożka, ekspertka ds. dostępności i zarządzania rehabilitacją, trenerka, liderka Zespołu ds. Dostępności Instytucji w Stowarzyszeniu „Twoje Nowe Możliwości”. W latach 2017-2022 była członkinią Dolnośląskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego, a w latach 2020-2023 Wrocławskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego. Obecnie jest liderką Wrocławskiej Grupy ds. Osób z Niepełnosprawnościami i Dostępności. Od lat działa na rzecz niezależnego życia osób z niepełnosprawnościami – współtworzyła standard asystencji osobistej, a także m.in. projekt ustawy o wyrównywaniu szans osób z niepełnosprawnościami.

Tekst powstał w ramach partnerskiego projektu „Działania informujące i promujące Fundusze Europejskie wśród organizacji pozarządowych”, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej dla Funduszy Europejskich na lata 2021-2027.