Publicystyka - ngo.pl

W niniejszym artykule opisano przebieg prac nad programem, z uwzględnieniem roli, jaką odegrały organizacje pozarządowe, a także przedstawiono podstawowe założenia programu i działania, jakie można zrealizować z jego środków. Jest to program szczególnie ważny dla trzeciego sektora.

Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z 2021 roku program „Obywatele, równość, prawa i wartości” połączył istniejące w latach 2014–2020 programy „Prawa, równość i obywatelstwo”^[1] oraz „Europa dla obywateli”^[2] . Duży budżet nowego programu i włączenie w jego zakres komponentu odnoszącego się do ochrony i propagowania unijnych wartości określonych w traktatach sprawiają, że można mówić o rewolucji w systemie wspierania działań niezależnych organizacji pozarządowych w Europie.

Głównymi celami nowo utworzonego programu są:

• ochrona i upowszechnianie praw i wartości zapisanych w traktatach unijnych, Karcie praw podstawowych i innych międzynarodowych konwencjach dotyczących praw człowieka, szczególnie przez wspieranie organizacji społeczeństwa obywatelskiego i innych podmiotów na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i ponadnarodowym,

• wzmocnienie uczestnictwa obywatelskiego w demokracji w celu utrzymania i rozwoju społeczeństw otwartych, opartych na prawach, demokratycznych, równych i integracyjnych.

Całkowity budżet programu na lata 2021–2027, zapisany w Wieloletnich Ramach Finansowych 2021–2027, wyniesie 1,56 miliarda euro (w cenach bieżących). Wraz z przyjęciem przez Komisję Europejską programu pracy na lata 2021–2022 dla programu „Obywatele, równość, prawa i wartości” w kwietniu 2021 roku ogłoszono pierwsze konkursy grantowe. Po długim okresie starań i prowadzenia działań rzeczniczych zarówno przez organizacje pozarządowe działające na poziomie europejskim i krajowym, jak i przez Parlament Europejski, ustanowiono program mający być odpowiedzią na potrzeby dużych europejskich sieci organizacji oraz mniejszych podmiotów działających na poziomie krajowym czy lokalnym.

Komisja Europejska w swoich działaniach opiera się na europejskich wartościach, określonych szczególnie w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, stanowiącym, że „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”.

W art. 3 traktatu podkreślono jako cel Unii Europejskiej „wspieranie pokoju, jej wartości i dobrobytu jej narodów”, osiągane przez zwalczanie wykluczenia społecznego i dyskryminacji, wsparcie sprawiedliwości społecznej i ochrony socjalnej, równości kobiet i mężczyzn, solidarności między pokoleniami i ochronę praw dziecka. Ponadto, jak zapisano, Unia Europejska: „Szanuje swoją bogatą różnorodność kulturową i językową oraz czuwa nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy”.

W 2017 roku Komisja Europejska opublikowała białą księgę w sprawie przyszłości Europy, w której odnotowano postępujące kwestionowanie zaufania i legitymacji demokratycznej Unii Europejskiej, co może mieć swoje przełożenie na funkcjonowanie demokracji w Europie. Dokument stanowił zbiór refleksji i scenariuszy dotyczących przyszłości Unii Europejskiej do 2025 roku.

W towarzyszącym jej dokumencie, otwierającym debatę na temat przyszłości finansów Unii Europejskiej, wskazano, że: „Europejskie finanse mogą również wnosić wartość dodaną przez podtrzymywanie wspólnych wartości europejskich, takich jak demokracja, wolność, praworządność, prawa podstawowe, równość, solidarność, zrównoważony rozwój i pokój”.

Już wtedy w Europie odnotowywano wzrost nastrojów antydemokratycznych, kwestionowanie wspólnych reguł prawnych czy trudności, jakie zaczęły dotykać niezależne organizacje pozarządowe. Zwracano uwagę, że Unia Europejska zajmuje się wsparciem i propagowaniem wartości demokratycznych poza swoimi granicami, zapominając poniekąd o  własnym terytorium.

Systematyczne raporty, publikowane zarówno przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej (https://fra.europa.eu), jak i przez europejskie sieci organizacji pozarządowych, na przykład European Civic Forum, oraz działające na poziomie krajowym federacje, w tym Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych (https://ofop.eu), zwracały uwagę na kurczącą się przestrzeń dla działalności niezależnych organizacji pozarządowych i postępujące wyzwania w obszarze przestrzegania praworządności czy respektowania praw człowieka.

Wśród obserwowanych tendencji w raportach Civic Space Watch, przedstawianych corocznie przez European Civic Forum, zwracano uwagę na rosnącą presję na organizacje pozarządowe w postaci uciążliwej i  ograniczającej legislacji, ograniczenia dostępności zasobów finansowych oraz wpływy polityczne na sposób rozdziału tych środków, nowe bariery ograniczające dostęp do informacji czy ograniczanie praw do protestu (https://civic-forum.eu). Z kolei Agencja Praw Podstawowych w  cyklicznych badaniach wskazywała podobne problemy, zwracając uwagę na szczególnie trudną sytuację organizację broniących praw człowieka i zaangażowanych w obronę grup marginalizowanych (https://data.europa.eu).

Istniejące wówczas w Europie programy wsparcia okazały się zbyt rozdrobnione i  niewystarczające, aby odpowiedzieć na artykułowane potrzeby. W  obliczu tej sytuacji wezwanie do ustanowienia europejskiego funduszu na rzecz demokracji, praw człowieka i europejskich wartości wyrażonych w traktach przedstawiły zarówno Parlament Europejski wraz z Europejskim Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, jak i ponad osiemdziesiąt organizacji pozarządowych z dwudziestu dwóch państw, również z Polski.

W  kwietniu 2018  roku Parlament Europejski przyjął rezolucję (https://eur-lex.europa.eu), w której zaznaczył, że „organizacje społeczeństwa obywatelskiego mają kluczowe znaczenie dla utrzymania i propagowania wartości zapisanych w art. 2 TUE [Traktatu o Unii Europejskiej], tj. poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawa, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości, i odgrywają zasadniczą rolę w propagowaniu aktywnego obywatelstwa w UE, a także w ułatwianiu merytorycznej debaty publicznej stanowiącej element pluralistycznej demokracji”. Tym samym podkreślono znaczenie aktywnego i dobrze rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego w przeciwdziałaniu erozji tych wartości oraz wskazano konieczność jego wsparcia na poziomie europejskim, krajowym i lokalnym.

Dodatkowo w  październiku 2018 roku Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny przyjął opinię dotyczącą propozycji utworzenia Funduszu Sprawiedliwości, Praw i Wartości. Została ona przygotowana przez Jeana-Marca Roiranta, członka Komitetu, a jednocześnie prezydenta Civil Society Europe, europejskiej sieci organizacji społeczeństwa obywatelskiego pracujących na rzecz odnowienia europejskiego projektu wokół wspólnych wartości równości, solidarności, integracji i demokracji (http://civilsocietyeurope.eu). Był to kolejny krok do zwrócenia uwagi na konieczność wdrożenia mechanizmów wsparcia organizacji pozarządowych w Europie. W opinii wezwano „do zapewnienia spójności polityki i finansowania, jeśli chodzi o zaangażowanie w obszarze praw człowieka i demokracji w ramach polityki zewnętrznej i wewnętrznej Unii Europejskiej oraz do przyznania całościowego finansowania w wysokości 1,4 miliarda euro, z czego co najmniej 500 milionów euro należy przeznaczyć na komponent dotyczący zaangażowania i uczestnictwa obywatelskiego”. Rozpoczęło to wspólne działania organizacji społecznych zabiegających o stworzenie programu ambitnie odpowiadającego na obecne potrzeby europejskiego społeczeństwa obywatelskiego.

Decyzje co do ostatecznego kształtu programu zostały sfinalizowane w drugiej połowie 2020 roku. Dzięki długofalowym działaniom rzeczniczym prowadzonym przez organizacje społeczne ostateczna wysokość budżetu została powiększona w stosunku do wyjściowej propozycji.

Program „Obywatele, równość, prawa i wartości” składa się z czterech komponentów, które szczegółowo opisano na stronie głównej programu (https://ec.europa.eu).

Pierwszy z nich, nazwany „Wartości Unii”, skierowany jest na ochronę i propagowanie wartości zapisanych w  Traktacie o  Unii Europejskiej. Zgodnie z art. 2 tego traktatu „Unia Europejska opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego i poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz równości kobiet i mężczyzn”.

W ramach pierwszego komponentu finansowane mogą być projekty skupiające się na ochronie, propagowaniu i podnoszeniu świadomości w zakresie praw przez udzielanie wsparcia finansowego organizacjom społeczeństwa obywatelskiego działającym na szczeblu lokalnym, regionalnym i transnarodowym w upowszechnianiu i pielęgnowaniu tych praw, a tym samym wzmacnianiu ochrony i propagowaniu wartości Unii Europejskiej, poszanowaniu praworządności czy przyczynianiu się do budowy bardziej demokratycznej Unii Europejskiej, demokratycznego dialogu, przejrzystości i dobrych rządów.

Drugi komponent –  „Równość, prawa i równość płci” – skupia się na propagowaniu praw, niedyskryminacji, równości, w  tym równouprawnienia płci, oraz wspieraniu uwzględniania aspektu płci i niedyskryminacji. Projekty w tej dziedzinie mają służyć zapobieganiu nierównościom i dyskryminacji ze względu na płeć lub pochodzenie etniczne, upowszechnianiu pełnego korzystania przez kobiety z praw, równouprawnienia płci, zwalczaniu wszelkich form dyskryminacji, rasizmu, ksenofobii, afrofobii, antysemityzmu czy ochronie i propagowaniu praw dziecka.

Trzeci komponent – „Zaangażowanie obywateli i ich udział” – skierowany jest na inicjatywy propagujące zaangażowanie obywateli i uczestnictwo w życiu demokratycznym Unii Europejskiej oraz wymianę między obywatelami różnych państw członkowskich, jak również podnoszenie świadomości na temat wspólnej historii europejskiej. Środki z tego komponentu mogą być przeznaczone zarówno na badania i edukację związaną z najnowszą historią europejską czy podnoszenie świadomości obywateli europejskich na temat ich wspólnej historii, jak i na upowszechnianie udziału obywateli i stowarzyszeń przedstawicielskich w  życiu demokratycznym i  obywatelskim Unii Europejskiej czy propagowanie wymiany między obywatelami różnych krajów, szczególnie przez partnerstwa miast i sieci miast.

Ostatni z komponentów – „Daphne” –  jest kontynuacją istniejącego w poprzednich latach programu o tej samej nazwie, ukierunkowanego na zwalczanie przemocy, w tym przemocy uwarunkowanej płcią. Wśród zadań, jakie mogą być sfinansowane z tego komponentu, znalazło się zapobieganie i zwalczanie na wszystkich szczeblach wszelkich form przemocy uwarunkowanej płcią wobec kobiet i dziewcząt oraz przemocy domowej, zapobieganie wszelkim formom przemocy wobec dzieci, młodzieży, a także przemocy wobec innych grup ryzyka czy wspieranie i ochrona wszystkich bezpośrednich i pośrednich ofiar takiej przemocy.

Dodatkowo w art. 9a rezolucji ustawodawczej Parlamentu Europejskiego z dnia 17 kwietnia 2019 roku dotyczącej programu zaproponowano utworzenie grupy dialogu obywatelskiego, mającej na celu zapewnienie bezpośredniej komunikacji z beneficjentami programu oraz zainteresowanymi stronami, jak również stawiającej sobie za cel bieżące monitorowanie sytuacji politycznej w poszczególnych państwach członkowskich w dziedzinach i celach objętych programem. Takie włączenie w ten proces organizacji pozarządowych z poziomu krajowego i lokalnego w założeniu ma pozwolić na szybkie identyfikowanie potrzeb i zmian zachodzących w Europie.

Dziewiętnastego kwietnia 2021 roku Komisja Europejska określiła w decyzji wykonawczej w sprawie finansowania programu „Obywatele, równość, prawa i wartości” oraz przyjęcia wieloletniego programu prac na lata 2021–2022 maksymalny wkład Unii Europejskiej w  realizację programu. Ustalono kwotę 91 169 287 euro na 2021 rok oraz 200 901 193 euro na 2022 rok. Pierwsze konkursy zostały ogłoszone w kwietniu 2021 roku i na bieżąco postępuje proces ogłaszania kolejnych zaproszeń do składania wniosków.

Dla organizacji poszukujących pomysłu na projekt dostępna jest lista dofinansowanych projektów (list of funded projects), w której znajdziemy zarówno krótkie opisy samych projektów, jak i listę zaangażowanych partnerów z poszczególnych krajów. Dostępne jest wyszukiwanie tematyczne projektów i wyszukanie konkretnego konkursu czy projektu po jego numerze ID. Umożliwia to łatwą nawigację po istniejącej bazie.

Kluczową informacją dla podmiotów starających się o środki z tego programu Komisji Europejskiej jest posiadanie dziewięciocyfrowego kodu identyfikacyjnego uczestnika (numer PIC). Jest on wykorzystywany na każdym etapie aplikowania, a później realizacji projektu. Należy wziąć pod uwagę, że nadanie niniejszego numeru może wymagać czasu, a więc najlepiej o niego zawnioskować najszybciej jak to tylko możliwe. Cała procedura odbywa się online i wymaga wypełnienia stosowanego formularza na stronie programu.

Z poziomu Brukseli częścią programu zarządza Europejska Agencja Wykonawcza do spraw Edukacji i Kultury (European Education and Culture Executive Agency, EACEA). Na poziomie państw członkowskich system wsparcia dla grantobiorców oparty jest na sieci punktów informacyjnych. Zgodnie z informacjami publikowanymi na stronie Komisji Europejskiej poświęconej programowi na 18 lutego 2022 roku już siedemnaście państw członkowskich powołało specjalne punkty informacyjne o programie. Niestety, cały czas nie ma wśród nich Polski, co powoduje znaczne utrudnienia w zakresie dostępu do materiałów o programie, jak i ogłaszanych konkursach w języku polskim. Potencjalni beneficjenci nie mają również możliwości uzyskania konsultacji w języku polskim, udzielanych w poszczególnych punktach krajowych.

Dużym ułatwieniem, szczególnie dla mniejszych organizacji prowadzących działania w  skali lokalnej czy regionalnej, ma być nowy system dystrybucji części grantów w ramach programu. W  drugiej połowie 2022 roku będzie rozstrzygnięty konkurs w ramach ścieżki „Wartości Unii”, w którym wybrane zostaną konsorcja niezależnych od władz i administracji publicznej podmiotów, które działają w poszczególnych państwach członkowskich. Zadaniem przekazywanych w ten sposób środków będzie wzmacnianie działań organizacji społecznych w obszarze ochrony, propagowania i podnoszenia świadomości na temat podstawowych praw i wartości Unii Europejskiej, jak również budowania ich potencjału. Ten sposób dystrybucji części środków programu ma zapewnić łatwiejszy dostęp dla mniejszych organizacji, mających słabsze doświadczenie w aplikowaniu o środki europejskie. Dodatkowym celem podejścia zakładającego formę regrantingu środków dysponowanych przez konsorcja organizacji jest większa znajomość specyfiki lokalnej oraz potrzeb organizacji w poszczególnych obszarach Unii Europejskiej przez członków tych konsorcjów.

Program „Obywatele, równość, prawa i wartości” został utworzony w wyniku długotrwałego procesu planowania i negocjacji międzyinstytucjonalnych, z ważnym udziałem rzecznictwa prowadzonego przez organizacje pozarządowe i ich sieci z całej Europy. Jego założenia oparte zostały na analizach sytuacji w obszarze praw człowieka, poszanowania europejskich wartości czy stanu demokracji w państwach członkowskich. Szczególny akcent położono na sytuację niezależnych organizacji pozarządowych, stojących na straży praw zapisanych w Karcie praw podstawowych oraz wartości wyrażonych w traktatach europejskich.

Pierwsze konkursy w ramach programu zostały przedstawione w drugiej połowie 2021 roku. Cyklicznie ogłaszane nabory wniosków umożliwiają pozyskanie środków szczególnie dla tych organizacji, które z racji prowadzonych przez siebie działań nie są w stanie ubiegać się skutecznie o granty ze środków krajowych.

Z pewnością sporym wyzwaniem w aplikowaniu o środki stają się uwarunkowania językowe. Większość dokumentacji konkursowych dostępna jest tylko w języku angielskim, a brak punktu informacyjnego w Polsce nie ułatwia tej sytuacji. Drugim sporym ograniczeniem jest konieczność wniesienia wkładu własnego w wysokości 10  procent, co może stanowić skuteczną przeszkodę dla części organizacji. Doświadczenia z  poziomu aplikowania o  projekty, a  później ich wdrażania, pokażą, w jakim zakresie program będzie wymagał modyfikacji i ewentualnych usprawnień. To z pewnością będzie ważne zadanie zarówno dla Komisji Europejskiej, jak i dla podmiotów prowadzących rzecznictwo w obszarze dostępności środków europejskich dla organizacji pozarządowych.

^{[1] Program „Prawa, równość i obywatelstwo” stawiał sobie za cel propagowanie, chronienie i skuteczne wdrażanie zasad równości i praw osób zapisanych w Traktacie o Unii Europejskiej, Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Karcie praw podstawowych oraz w międzynarodowych konwencjach dotyczących praw człowieka, do których to konwencji przystąpiła Unia Europejska.}

^{[2] Program „Europa dla Obywateli” wspierał inicjatywy mające na celu upowszechnianie wiedzy i pamięci o najnowszej historii Europy oraz zwiększanie aktywności obywatelskiej na szczeblu Unii Europejskiej.}

^bibliografia

^{Ananicz, Szymon. 2022. Przełom w unijnym wsparciu dla społeczeństwa obywatelskiego, https://www.batory.org.pl/blog_wpis/przelom-w-unijnym-wsparciu-dla-spoleczenstwaobywatelskiego [dostęp: 28 lutego 2022 roku].}

^{Opinion on the proposition of the European Commission „Regulation establishing the Rights and Values Programme”, European Civic Forum, 30 maja 2018 roku, https://civicspacewatch. eu/wp-content/uploads/2018/07/European-Civic-Forum-opinion-Rights-and-Values-pro gramme.pdf [dostęp: 28 lutego 2022 roku].}

^{akty prawne i dokumenty}

^{European Commission, Directorate-General for Communication. 2017. Dokument otwierający debatę na temat przyszłości finansów Unii Europejskiej, Publications Office, https://data.europa.eu/doi/10.2775/946249 [dostęp: 28 lutego 2022 roku].}

^{European Commission, Directorate-General for Communication. 2017. Biała księga w sprawie przyszłości Europy: refleksje i scenariusze dotyczące przyszłości UE-27 do 2025 r, Publications Office, https://data.europa.eu/doi/10.2775/379875 [dostęp: 28 lutego 2022 roku].}

^{Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 kwietnia 2018 roku w sprawie konieczności ustanowienia instrumentu na rzecz wartości europejskich wspierającego organizacje społeczeństwa obywatelskiego, które propagują wartości podstawowe w Unii Europejskiej na poziomie lokalnym i krajowym (2018/2619(RSP)) (OJ C, C/390, 18.11.2019, s. 117, CELEX: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52018IP0184 [dostęp: 28 lutego 2022 roku]).}

^{Rezolucja ustawodawcza Parlamentu Europejskiego z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie wniosku dotyczącego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego program „Prawa i Wartości” (COM(2018)0383 – C8-0234/2018 – 2018/0207(COD)).}

^{European Economic and Social Committee, opinia SOC/599 Fundusz Sprawiedliwości, Praw i Wartości, sprawozdawca Jean Marc Roirant. SOC/599-EESC-2018-02950 OJ C 62, 15.2.2019, s. 1780.}

^{Rozporządzenie Rady (UE, EURATOM) 2020/2093 z dnia 17 grudnia 2020 roku ustanawiające wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027 (Dz.U. L 433 z 22.12.2020).}

^{European Commission, Comission implementing decision on the financing of the Citizens, Equality, Rights and Values Programme and the adoption of the multiannual work programme for 2021-2022. Brussels, 19.4.2021 C(2021) 2583 final.}

^{Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/692 z dnia 28 kwietnia 2021 roku ustanawiające program „Obywatele, równość, prawa i wartości” oraz uchylające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1381/2013 i rozporządzenie Rady (UE) nr 390/2014 (OJ L 156 05.05.2021, p. 1, ELI: http://data.europa.eu/eli/ reg/2021/692/oj [dostęp: 28 lutego 2022 roku].)}

^{źródła internetowe}

^{https://ec.europa.eu/info/funding-tenders/opportunities/portal/screen/how-to-participate/ participant-register}

^{https://ec.europa.eu/info/departments/justice-and-consumers/ justice-and-consumers-funding-tenders/funding-programmes/ citizens-equality-rights-and-values-programme_pl}

^{https://ec.europa.eu/info/funding-tenders/opportunities/portal/screen/home}

^{https://ec.europa.eu/info/funding-tenders/opportunities/portal/screen/opportunities/ projects-results;programCode=CERV}

^{https://fra.europa.eu/en/publication/2021/civic-space-challenges}

^{https://www.eacea.ec.europa.eu/index_pl}