Publicystyka - ngo.pl

W tym tekście zajmę się tymi ostatnimi skupiając się na 4 zagadnieniach, które z mojej praktyki okazywały się być najbardziej kłopotliwymi to jest regulacjami dotyczącymi wizerunku osób prowadzących i uczących się, zakresu ochrony danych osobowych i praw autorskich.

Pojęcie wizerunku nie ma definicji legalnej w polskim prawie. W orzecznictwie wskazuje się, że jest to „skonkretyzowane ustalenie obrazu fizycznego człowieka, zdatne do zwielokrotnienia i rozpowszechnienia” (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie I ACa 1826/15). Obraz fizyczny obejmuje zarówno cechy fizyczne, jak wygląd twarzy, wzrost czy kolor włosów, ale również sposób ubierania się czy wchodzenia w interakcje z otoczeniem (Wyrok Sądu Najwyższego II CK 330/03) pod warunkiem, że pozwala to na identyfikację określonej osoby.

Ochrona wizerunku dotyczy tylko człowieka. Zatem jeżeli na zdjęciu są uwidocznione budynki, to nie będą one podlegały ochronie. Jednocześnie nie ma znaczenia wiek ani stan psychiczny osoby, której wizerunek jest chroniony. Dlatego ochronie podlegają również dzieci od momentu swojego urodzenia. Trzeba pamiętać, że stowarzyszenia i fundacje same w sobie nie posiadają wizerunku w omawianym znaczeniu, a dodatkowo zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego ochronie nie podlega, ani wizerunek siedziby, ani osób wchodzących w skład organów (Wyrok Sądu Najwyższego ICR 159/77).

Przepisy dotyczące ochrony wizerunku znajdują się w wielu różnych aktach prawnych i często odnoszą się do bardzo specyficznych sytuacji (jak przedstawianie w mediach zdjęć osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa). W edukacji zdalnej najczęściej będziemy mieli do czynienia z dwoma rodzajami regulacji dotyczących ochrony wizerunku: RODO (czyli przepisy o ochronie danych osobowych), o którym poniżej oraz zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku, które w Polsce jest uregulowane w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z tą ostatnią na rozpowszechnianie wizerunku, rozumianego jako jego publiczne udostępnienie w dowolnej formie, konieczna jest zgoda osoby, której wizerunek jest rozpowszechniany. W związku z tym wolno nagrywać wykład lub robić zrzuty ekranu z wizerunkami osób uczestniczących w szkoleniu, ale nie wolno ich udostępniać – bez zgody.

Zgodę można wyrazić w dowolny sposób. Skuteczne będzie zarówno kiwnięcie głową, jak i podpisanie stosownego dokumentu, a także zgoda wysłana mailem, sms-em czy komunikatorem jak Messenger. Warto pamiętać, że dowód na posiadanie określonej zgody leży, co do zasady, na tym kto korzysta z rozpowszechnianego wizerunku. Dlatego jeżeli fundacja chce udostępnić zrzut ekranu ze szkolenia online na swoim profilu na Facebook’u to musi mieć na to zgodę osób tam ujawnionych (chyba, że będzie miał miejsce jeden z wyjątków, o czym poniżej). Z tego powodu im bardziej konkretna będzie uzyskana zgoda, tym łatwiej będzie rozpowszechniającemu (np. organizacji publikującej zdjęcia ze szkoleń) bronić swoich racji. W optymalnej sytuacji zgoda powinna zawierać: wskazanie wizerunku, który będzie rozpowszechniany, cel rozpowszechniania, jego kontekst, czas i miejsce. Jednocześnie brak tych informacji nie jest dyskwalifikujący.

Zgody może udzielić każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a więc dorosły, który nie jest ubezwłasnowolniony. W przypadku dzieci o tym w jaki sposób udziela się zgody decyduje stwierdzenie czy publikacja wizerunku należy do istotnych spraw dziecka. W większości przypadków nie mamy do czynienia z taką sytuacją i wówczas wystarczy zgoda jednego opiekuna prawnego.

Zgodę na rozpowszechnianie wizerunku można odwołać. Prawo w tym zakresie nie wymaga żadnej szczególnej formy lub uzasadnienia swojej decyzji. Odwołanie jest skuteczne z chwilą dotarcia do adresata i nie wymaga jego akceptacji. W orzecznictwie wskazuje się, że powinno dotyczyć konkretnego wizerunku (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie I ACa 1686/13). Ponadto jeżeli zgoda dotyczyła określonego wizerunku w określonym kontekście i zostało to zachowane to odwołanie jest możliwe tylko do momentu rozpowszechnienia wizerunku.

Od konieczności posiadania zgody ustawa przewiduje trzy wyjątki:

• Pierwszym jest otrzymanie opłaty za pozowanie, chyba że umowa między stronami stanowi inaczej.
• Drugim jest rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych. Należy pamiętać, że rozpoznawalność bada się w odniesieniu do kręgu lub środowiska, w którym określona osoba przebywa a nie powszechnej znajomości danej osoby. Dlatego inaczej będzie traktowany wizerunek nauczyciela czy nauczycielki w stosunku do swoich uczniów i ich rodziców, a inaczej osoby prowadzącej webinar, której uczestnicy nigdy wcześniej nie widzieli.
• Trzecim wyjątkiem jest sytuacja, w której wizerunek jest częścią większej całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, czy impreza publiczna.

W przypadku naruszenia prawa do wizerunku, na przykład poprzez dokonanie obraźliwych przeróbek albo rozpowszechnianie w zniesławiającym kontekście, można żądać między innymi zadośćuczynienia pieniężnego, złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie lub uiszczenia odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny.

W przypadku danych osobowych punktem wyjścia jest stwierdzenie, że ani ustawa z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. poz. 374 z 2020 r.), ani inne akty prawne wprowadzone w celu zwalczania pandemii, nie uchyliły obowiązywania RODO. Jest to niemożliwe, ponieważ rozporządzenie unijne – wywołuje natychmiastowe skutki prawne w państwach członkowskich, a zgodnie z art. 91 ust. 3 Konstytucji ma pierwszeństwo w wypadku kolizji z prawem krajowym.

Zgodnie z art. 4 punkt 1 RODO daną osobową jest każda informacja, która pozwala zidentyfikować osobę fizyczną. Możliwa do zidentyfikowania osoba fizyczna to człowiek, którego można bezpośrednio lub pośrednio zidentyfikować, w szczególności na podstawie szczególnych czynników określających fizyczną, fizjologiczną, ekonomiczną, kulturową lub społeczną tożsamość.

Administratorem danych, czyli podmiotem, który decyduje o celach i sposobach przetwarzania danych osobowych, będzie najczęściej organizator szkolenia. W przypadku gdy działa on z ramienia osoby prawnej, to administratorem będzie ta osoba. Na przykład w sytuacji gdy osobą odpowiedzialna za szkolenie jest pracownik lub wolontariusz stowarzyszenia to administratorem będzie to stowarzyszenie.

Do najważniejszych obowiązków administratora należy zaliczyć posiadanie podstawy prawnej przetwarzania danych, spełnienie obowiązku informacyjnego oraz adekwatne do ryzyka zabezpieczenie danych.

Wykorzystując narzędzia edukacji zdalnej będziemy mieli do czynienia najczęściej z trzema rodzajami danych: wizerunkiem, danymi identyfikującymi osoby uczestniczące oraz informacjami przekazywanymi w trakcie szkolenia.

W pierwszym przypadku będzie to obraz osoby prowadzącej oraz osób uczestniczących. Taki obraz jest daną osobową, jeżeli jesteśmy w stanie zidentyfikować osobę, która na nim jest. Ma to miejsce w sytuacji gdy osoba jest podpisana albo przedstawiła się w czasie mówienia lub na czacie. Podstawą przetwarzania w tym przypadku może być art. 6 ust. 1 lit. b (wykonanie umowy) lub art. 6 ust. 1 lit. f (uzasadniony interes administratora). W sytuacji gdy wizerunek jest poddawany specjalnemu przetwarzaniu technicznemu, np. automatycznemu rozpoznawaniu twarzy, to mamy do czynienia z danymi biometrycznymi, które należą do danych wrażliwych, a ich podstawą przetwarzania będzie najczęściej zgoda udzielana na podstawie art. 9 ust. 1 lit. a RODO.

Trzeba pamiętać o dwóch ważnych różnicach między RODO a ochroną wynikającą z prawa autorskiego. Po pierwsze zgoda na rozpowszechnianie wizerunku nie jest zgodą na przetwarzanie danych osobowych. Po drugie, o ile zrobienie zdjęcia bez rozpowszechniania nie wymaga zgody, to jest to przetwarzanie danych osobowych w formie ich przechowywania, a więc konieczne jest spełnienie wymogów wynikających z RODO.

Wymogi dotyczące obowiązku informacyjnego (to jeden z najważniejszych obowiązków administratora danych – tu: np. organizatora szkolenia) znajdują się w art. 13 RODO. Z perspektywy edukacji zdalnej jest istotne, że trzeba obowiązek informacyjny zrealizować podczas pozyskiwania danych osobowych. Może mieć to miejsce, w zależności od trybu zajęć, w czasie zapisów na szkolenie lub na samym jego początku. Nie jest konieczne przekazywanie klauzuli w formie pisemnej. Wystarczająca będzie forma elektroniczna na przykład dołączanie do stopki maila potwierdzającego zapis, odhaczenie okienka potwierdzającego zapoznanie się z klauzulą w momencie zapisu lub wklejenie linka na czacie.

RODO wymaga również podjęcia przez administratora organizacyjnych i technicznych środków mających na celu ochronę danych. Ich wybór zależy od analizy ryzyka naruszenia praw i wolności osób, których dane są przetwarzane.

Trzeba pamiętać, że w przypadku wprowadzenia do organizacji nowych metod przetwarzania danych, takich jak prowadzenie webinarów lub wykorzystywanie nowego narzędzia np. Zoom lub Clickmeeting, należy ten fakt uwzględnić w analizie ryzyka. Środki techniczne, które warto rozważyć do wdrożenia w organizacji to zabezpieczenie komputerów i smartfonów, z których korzystamy (automatyczna blokada ekranu, hasło, program antywirusowy), aktualizacja wykorzystywanego oprogramowania czy minimalizacja pozyskiwania danych od osób uczestniczących w szkoleniu. Warto też zapoznać się z dobrymi praktykami w zakresie bezpieczeństwa publikowanymi przez Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych.

zobacz:

• https://uodo.gov.pl/pl/138/1473
• https://uodo.gov.pl/pl/138/1525

Do najczęściej poruszanych kwestii związanych z prawami autorskimi w edukacji zdalnej należy problematyka możliwości wykorzystania czyjejś pracy przez prowadzącego zajęcia, a następnie treści zajęć przez uczestników po ich zakończeniu.

Trzeba pamiętać, że ochronie prawnoautorskiej podlega wyłącznie tylko utwór, inaczej nazywany też dziełem. Zgodnie z art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. W odniesieniu do autora należy zauważyć, że nie ma znaczenia wiek i poczytalność autora, zamiar stworzenia utworu ani jego przeznaczenie. Dlatego jeśli prowadzimy online warsztaty dla dzieci, to one również mogą wytwarzać dzieła.

Ustalenie utworu oznacza zakomunikowanie jego istnienia komuś innemu niż twórca. Na przykład prezentacja, którą ma wspierać wykład będzie najpóźniej ustalona  w chwili prowadzenia zajęć, kiedy osoby uczestniczące (a więc ktoś inny niż twórca) będą miały możliwość się z nią zapoznać. Od tego momentu rozpoczyna się ochrona ustawowa. Powstaje ona ex lege – to znaczy nie trzeba nigdzie dzieła zgłaszać lub rejestrować. Warto pamiętać, że utwór nie musi być ukończony i może być nieutrwalony, jak np. improwizacja, aby uzyskał ochronę.

Prawa autorskie przysługują zazwyczaj twórcy, czyli osobie, która stworzyła utwór. Wraz z ich powstaniem uzyskuje ona monopol na decydowanie o warunkach rozpowszechniania dzieła. Jednocześnie żeby nie blokować rozwoju kultury i nauki w ustawie przewidziana jest instytucja dozwolonego użytku, która pozwala na korzystanie z utworów, do których przysługują prawa autorskie innemu podmiotowi bez ich zgody i, co do zasady, bez ponoszenia opłat za korzystanie. W edukacji najczęściej stosowany jest cytat i dozwolony użytek osobisty.

Cytat może być wykorzystany w utworach stanowiących samoistną całość, to znaczy to w czym cytujemy musi być również utworem np. materiały szkoleniowe. Cytować możemy urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości. Trzeba tu zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie, dlatego nie można wykorzystać do cytowania materiałów prywatnych np. zdjęć z domowego archiwum.

Nie ma twardych wskazówek jak długi może być cytat poza określeniem, że zdjęcia i utwory plastyczne można przytoczyć w całości. W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że „rozmiar cytowanego dzieła powinien być możliwie najmniejszy, jednak na tyle obszerny, aby cel cytatu mógł zostać osiągnięty i aby sam cytat i wnioski płynące z cytowania były zrozumiałe dla odbiorców dzieła. Przy czym cytat powinien pełnić role podrzędną w stosunku do dzieła głównego.” (Wyrok SN z 22 luty 2019, III CSK 11/17).

Wykorzystanie cytatu może odbywać się w każdy sposób. Można zeskanować zdjęcie lub fragment tekstu, aby wykorzystać go w swojej prezentacji, lub wydrukować prezentacje jako część materiałów szkoleniowych. Ponadto cytat musi być wykorzystany w jakimiś celu. Ustawa wskazuje, że może to być między innymi wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa oraz nauczanie. Jednocześnie nauczanie jest rozumiane w tym kontekście bardzo szeroko, to znaczy obejmuje również możliwość wykorzystania cytatów we wszystkich formach edukacji nieformalnej i pozaformalnej.

Dozwolony użytek osobisty obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Inaczej mówiąc osoby uczestniczące w szkoleniach mogą wykorzystywać to co w ramach nich powstało również po jego zakończeniu. Prawo to dotyczy również wskazanego kręgu osób, czyli można przesłać link do filmu lub pdf z materiałami do brata lub siostry. Ale te osoby nie mają prawa do dalszego rozpowszechniania naszej pracy. Ponadto nie można jej udostępniać publicznie na przykład poprzez wklejenie linka do prezentacji na Facebook’a.