Publicystyka - ngo.pl

Temat wartości, jakimi kieruje się społeczeństwo obywatelskie, jest obecnie w polu zainteresowania wielu środowisk. Tylko w tym tygodniu organizowane są dwa wydarzenia, które z wartości czynią punkt wyjścia do dalszych rozważań o sytuacji polskich organizacji społecznych: konferencja „Czy istnieje dobro wspólne” organizowana przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych oraz „Społeczeństwo obywatelskie oparte na wartościach” Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.

Jest to największe, cykliczne badanie polskich stowarzyszeń i fundacji, dzięki któremu już od 17 lat obserwujemy, jak zmieniają się realia ich funkcjonowania. Badamy trendy, diagnozujemy problemy, pytamy o potrzeby, a także o opinie liderów organizacji pozarządowych w ważnych społecznych kwestiach. W tegorocznej edycji „Kondycji…” wróciliśmy do zagadnienia wartości ważnych dla polskich organizacji. Wróciliśmy po 10 latach, bo ostatnio to w 2008 roku pytaliśmy o nie przedstawicieli stowarzyszeń i fundacji. Czy coś się zmieniło? Owszem.

Już teraz zapowiadamy także pełny raport z badania – będzie on dostępny w styczniu 2019 roku!

Najważniejszymi wartościami, jakie leżą u podstaw działania polskich organizacji pozarządowych, są dziś wedle ich deklaracji „uczciwość” i „profesjonalizm” – po 44% organizacji wskazuje właśnie na nie. To dużo, choć istotnie mniej niż przed dekadą. Wtedy „uczciwość” była niezaprzeczalnie na szczycie rankingu – około 70% organizacji wyznawało właśnie tę wartość, a kolejną w rankingu „skuteczność” aż o 20 punktów procentowych mniej. „Profesjonalizm” zajmował dopiero trzecie miejsce, zdobywając niewiele więcej wskazań niż „zapał i zaangażowanie”. Spada więc znaczenie uczciwości i skuteczności, rośnie natomiast waga profesjonalizmu i poczucia misji.

Inną wartością, która straciła dla organizacji na znaczeniu, jest solidarność (dwukrotny spadek). Zyskały z kolei, poza wspomnianymi wyżej wartościami, przejrzystość, niezależność, otwartość i tolerancja oraz wierność tradycjom. Wykres pokazujący pełną listę badanych wartości wraz z odpowiedziami organizacji w 2008 i 2018 roku prezentujemy na końcu tekstu.

Zestaw kilku najważniejszych wartości, jakimi dzisiaj kierują się organizacje, jest więc dość zbieżny z tym sprzed dekady. Zauważalna jest jednak istotna różnica – przed dekadą organizacje były bardziej zgodne co do kilku fundamentalnych, powszechnie podzielanych zasad.

Jednocześnie zróżnicowanie organizacji odwołujących się do różnych wartości nie jest przypadkowe. Linie tych podziałów wyznaczają na przykład zasięg działania organizacji, jej główne pole działania czy nawet forma prawna.

W sferze wyznawanych wartości organizacje z dużych ośrodków miejskich często lokują się na przeciwnym biegunie niż organizacje ze wsi czy małych miasteczek. Przykładowo, znaczenie takich wartości jak troska o dobro wspólne czy bezinteresowność spada wraz ze wzrostem wielkości miejscowości, w jakiej działa organizacja. Wartości te są bardzo ważne wśród organizacji wiejskich, ale już nie tych z Warszawy. Te z dużych miast z kolei częściej stawiają na profesjonalizm i przejrzystość swoich działań.

W związku z tym, że lokalizacja organizacji jest ściśle powiązana ze skalą jej działania (organizacje ze wsi i małych miast działają głównie na skalę lokalną, organizacje z dużych ośrodków miejskich częściej obejmują swymi działaniami całą Polskę), to podobne zależności obserwujemy wśród stowarzyszeń i fundacji o różnym zasięgu działania.

Organizacje ukierunkowane na bardzo lokalne, sąsiedzkie działania zdecydowanie częściej niż inne organizacje, odwołują się więc do takich wartości jak samopomoc, troska o dobro wspólne, użyteczność oraz zapał i zaangażowanie. Z kolei organizacje działające szeroko – na skalę całego kraju lub nawet na poziomie międzynarodowym – częściej stawiają przede wszystkim na profesjonalizm i niezależność.

Ciekawą zależność obserwujemy w odniesieniu do „poczucia misji”, które wydaje się, przynajmniej na poziomie ideowym, fundamentem działania wielu organizacji. Okazuje się, że poczucie misji jest stosunkowo mniej istotne na wsi i w małych miasteczkach oraz wśród organizacji działających lokalnie – w swoim sąsiedztwie czy gminie. Im większy zasięg działania i większy ośrodek miejski, w którym jest zlokalizowana organizacja, tym poczucie misji zaczyna odgrywać większa rolę.

Jaki obraz organizacji wyłania się z tego opisu? Z jednej strony mamy organizacje wiejskie i małomiasteczkowe, które są napędzane poszukiwaniem bardzo użytecznych rozwiązań dla dostrzeganych lokalnie problemów. Opierają się przy tym na samopomocy, zaangażowaniu i zapale do działania. Nie muszą odwoływać się do poczucia misji, bo tym, co je spaja, jest po prostu troska o dobro wspólne. Mniej istotne są dla nich profesjonalne i przejrzyste działania. Nie będą też szczególnie walczyć o swoją niezależność i samorządność. Liczy się dla nich przede wszystkim wykonanie konkretnego działania, a w tym pomaga raczej determinacja i konsekwencja niż sztywne trzymanie się procedur.

W efekcie organizacje te częściej posługują się bardziej abstrakcyjną wartością, jaką jest poczucie misji. A w swoich codziennych działaniach stawiają w pierwszej kolejności na profesjonalizm, transparentność i niezależność.

To oczywiście pewne uproszczenie, ale tak wyraźne zarysowanie odmiennych typów organizacji pozwala lepiej zobaczyć zróżnicowanie, o którym piszemy.

Można wskazać także na inne linie podziału organizacji powołujących się na odmienne wartości. Ważną jest chociażby branża, w jakiej działa organizacja. Organizacje o profilu sportowym kładą nacisk na wierność tradycjom oraz zapał i zaangażowanie. Ta ostatnia wartość jest z kolei mniej istotna dla organizacji z branż ochrony zdrowia oraz usług socjalnych, dla których dużo bardziej liczy się samopomoc. Organizacje specjalizujące się w edukacji i wychowaniu bądź ochronie zdrowia stawiają na profesjonalizm. Ten natomiast jest relatywnie mało ważny dla organizacji skupionych na rozwoju lokalnym, które dużo bardziej cenią troskę o dobro wspólne.

Innymi istotnymi czynnikami wpływającymi na wybór odmiennych wartości ważnych dla organizacji jest też jej forma prawna oraz fakt posiadania zespołu stałych pracowników (czyli osób pracujących w organizacji stale i regularnie za wynagrodzeniem, bez względu na formę zatrudnienia). Poniższe grafiki prezentują wartości, które te grupy organizacji wybierały istotnie częściej w porównaniu do pozostałych organizacji.

Poniżej prezentujemy pełne zestawienie wartości, z którego mogły wybierać organizacje. Pytanie, na jakie odpowiadały badane organizacje, brzmiało: „Poniżej wymieniono różne wartości, które mogą być ważne dla organizacji pozarządowych. Prosimy o wybranie spośród nich tych wartości, które według Pana/Pani są najważniejsze w życiu Pana/Pani organizacji”. Przedstawiciel organizacji mógł wskazać nie więcej niż 5 z listy 19 wartości lub dopisać własną wartość (co zrobiło 2% organizacji).

Analogicznie pytaliśmy organizacje także o wartości uznawane za najmniej ważne w życiu organizacji (organizacje wybierały 5 z tej samej listy 19 wartości). Czołówka listy wartości o najmniejszym znaczeniu i odsetek wskazań jest niemal identyczny jak w 2008 roku. Otwiera ją „wynik ekonomiczny, zysk” – ponad połowa organizacji wskazuje, że nie jest to istotne w ich funkcjonowaniu. Dalej, mało ważna dla co czwartej organizacji jest „wierność tradycjom”, a dla co piątej „zgodność z procedurami”.

Artykuł powstał na podstawie danych zebranych w badaniu „Kondycja organizacji pozarządowych w Polsce 2018”, zrealizowanym metodą CAWI przez Stowarzyszenie Klon/Jawor w 2018 roku na ogólnopolskiej, losowej próbie 1 tys. stowarzyszeń i fundacji.

Badania zostały sfinansowane ze środków Fundacji im. Stefana Batorego oraz środków Polsko–Amerykańskiej Fundacji Wolności.