W momentach kryzysu szczególnie potrzebujemy poczucia solidarność i pomocy wzajemnej, a więc potrzeba też osób gotowych poświęcić swój czas wolny dla innych – wolontariuszy i wolontariuszek. Na początku pandemii dużo osób zaangażowało się w pomoc sąsiedzką czy oddolne i nieformalne inicjatywy. Czy ta społeczna mobilizacja przełożyła się na aktywność wolontariacką w trzecim sektorze? Jak pandemia wpłynęła na wolontariat?
Świat stanął, pomaganie nie
Z badania World Giving Index (WGI) przeprowadzanego corocznie przez Charities Aid Foundation wynika, że w 2020 roku ponad trzy miliardy ludzi (55% dorosłych na świecie) pomogło komuś, kogo nie znali. To więcej niż odnotowano kiedykolwiek wcześniej w ramach WGI. Co równie optymistyczne, więcej osób przekazało pieniądze na cele charytatywne w 2020 roku niż w ciągu ostatnich pięciu lat (31% populacji).
Natomiast poziom wolontariatu na świecie pozostał taki sam jak w poprzednich latach – prawie co piąta pełnoletnia osoba zadeklarowała, że w miesiącu poprzedzającym badanie poświęciła swój czas na dobrowolną pracę na rzecz organizacji. Pamiętając o restrykcjach wprowadzanych przez poszczególne rządy, a także o znacznym ograniczeniu kontaktów społecznych w 2020 roku, wydaje się, że przytoczone wyniki dają nadzieję, świadczą o społecznej mobilizacji i ogólnoświatowym wsparciu.
Niekwestionowanym liderem pandemicznego rankingu pomagania jest Indonezja. Ponad 8 na 10 Indonezyjczyków i Indonezyjek przekazało w zeszłym roku pieniądze na cele dobroczynne, a wskaźnik wolontariatu w tym kraju jest ponad trzykrotnie większy od średniej światowej. Hamid Abidin, dyrektor organizacji Filantropi Indonesia, zauważa, że pandemia i jej skutki gospodarcze nie przeszkodziły jego rodakom w dawaniu, a wręcz doprowadziły do jeszcze większej solidarności i pomocy wzajemnej.
Badacze i badaczki z Charities Aid Foundation wskazują też na czynniki społeczno-kulturowe, które sprawiają, że ludzie w Indonezji są tak otwarci na pomoc drugiemu człowiekowi. Między innymi są to względy religijne (zakat – tradycyjna forma islamskiej działalności charytatywnej, bardzo popularna w Indonezji), lokalne tradycje (gotong-royong – wieloletnia praktyka pomocy wzajemnej pomiędzy wyspami, szczególnie w sytuacjach kryzysowych), a także transformacja cyfrowa i popularyzacja mediów społecznościowych w działaniach filantropijnych.
Co z Polską?
Polska zajęła w World Giving Index 2020 37. miejsce na 114 uwzględnionych w publikacji krajów. Co ciekawe, w 2018 roku zajmowaliśmy 112 miejsce w rankingu (na 144), więc jest to ogromna zmiana w stosunku do lat poprzednich.
Gdy spojrzymy tylko na poziom zaangażowania w wolontariat, to w Polsce w 2020 roku był on bardzo zbliżony do średniej światowej – 21% Polek i Polaków zadeklarowało nieodpłatną pracę na rzecz organizacji.
Zatem nie wypadamy źle na tle całego globu. Bardzo prawdopodobne, że ta istotnie większa otwartość na pomaganie wynika z doświadczenia pandemii i mobilizacji w kryzysie. Jak podkreślają naukowcy i naukowczynie w raporcie z badania Wpływ pandemii COVID-19 na emocje, zachowania i postawy Polaków, na początku pandemii istotnie wzrosło poczucie posiadanego wsparcia społecznego, co oznacza, że „choć generalnie jest źle, to przynajmniej byliśmy w tym razem (…). Można to tłumaczyć kolektywnym doświadczeniem niepewności i zagrożenia, co z kolei powoduje wzrost identyfikacji z innymi ludźmi będącymi w tej samej, trudnej sytuacji i prowadzi do zachowań pomocowych, prospołecznych”.
Nie możemy jednak osiąść na laurach, gdyż te optymistyczne dane nie są jednoznacznie zbieżne z pozostałymi wynikami. Problem z badaniami wolontariatu jest taki, że bardzo dużo zależy od przyjętej definicji zjawiska. W badaniach CBOS Aktywności i doświadczenia Polaków w 2020 roku nie widać pozytywnego wpływu pandemii na działalność społeczną Polek i Polaków, a raczej znaczące spadki aktywności w stosunku do lat poprzednich.
Gdyby uznać, że do zostania wolontariuszem czy wolontariuszką wystarczy jednorazowe przeznaczenie swojej pracy czy usług na cele dobroczynne, to według danych CBOS może się tak tytułować 15% Polek i Polaków (o 8 pkt procentowych mniej niż w 2019 roku). Jeśli jednak zapytać wprost o pracę jako wolontariusz(ka), to niestety tylko 5% osób deklaruje takie zaangażowanie.
Dodatkowo, istotnym czynnikiem wpływającym na zmienność deklarowanych postaw może być czas przeprowadzania badania. Psychologowie (m.in. Krzysztof Kaniasty czy Bogdan Zawadzki) wykazali, że wzór reakcji społeczności na kryzys jest taki, że najpierw występuje duża mobilizacja wsparcia społecznego, a później następuje faza powolnego rozpadu (tzw. deterioracji) relacji społecznych. Ludzie zaczynają być coraz bardziej obojętni na potrzeby innych, skupiają się bardziej na własnych interesach, a także rywalizowaniu o dostępne środki. Jest to naturalna konsekwencja przedłużającego się stresu i dezorientacji, kryzysu ekonomicznego spowodowanego pandemią oraz zwiększania nierówności społecznych. Mocne tezy o epidemii obojętności przedstawiają autorki i autorzy Raportu o obojętnieniu przygotowanego przez Stowarzyszenie WIOSNA.
→ Czy dobroczynność przechodzi w Polsce kryzys? Szlachetna Paczka publikuje nowy raport
Zaniepokojenie w środowisku pozarządowym małym zaangażowaniem społecznym nie jest bezpodstawne, gdyż problemy z kapitałem ludzkim i nieodpłatną pracą na rzecz organizacji występują nie od dziś i nadal są bardzo aktualne.
Perspektywa organizacji społecznych
Wolontariat w czasie pandemii w Polsce siłą rzeczy musiał się zmienić, a organizacje pozarządowe oraz osoby działające społecznie mierzą się w związku z tym z nowymi wyzwaniami. Jak wiemy z naszych badań Rok w pandemii. Badania organizacji pozarządowych 2020/2021, problem poszukiwania wolontariuszy i wolontariuszek się pogłębił – w 36% organizacji ich ubyło. Co ciekawe, jest to powiązane z kondycją finansową organizacji oraz obszarem jej działania. Takie fundacje czy stowarzyszenia, które zaobserwowały zmniejszenie wielkości budżetu w 2020 roku, częściej informują też o zmniejszeniu się liczby osób pracujących społecznie.
Mniej wolontariuszy i wolontariuszek najczęściej zgłaszają też organizacje działające w obszarze usług socjalnych i pomocy społecznej oraz w kulturze. Najpewniej związane jest to z trudnościami w planowaniu wolontariatu przy zmieniających się obostrzeniach sanitarnych, a także odwołaniu czy ograniczeniu wielu wydarzeń kulturalnych.
Żeby jednak nie myśleć tylko o negatywnych skutkach pandemii, 12% fundacji i stowarzyszeń zaangażowało większą liczbę wolontariuszy w 2020 roku niż w przeszłości. Prawie co czwarta organizacja podjęła też nowe aktywności na rzecz samoorganizacji i wolontariatu.
Długofalowe trendy, które monitorujemy podczas serii badań Kondycja organizacji pozarządowych w Polsce, wskazują na wzrost odsetka organizacji współpracujących z wolontariuszami i wolontariuszkami. Od 2008 roku w ciągu dziesięciu lat wzrósł on prawie o 20 punktów procentowych – z 44% do 63% organizacji w 2018. Jednocześnie od lat obserwujemy spadek przeciętnie zaangażowanych osób w wolontariat w organizacjach. Oznacza to, że w większej ilości organizacji są wolontariusze i wolontariuszki, ale ich liczba sumarycznie jest dużo mniejsza.
Mniej nieodpłatnych rąk do pracy społecznej, przede wszystkim wykonywanej w sposób regularny, może niepokoić. Zwłaszcza że ponad połowa organizacji dostrzega zwiększenie ilości obowiązków i zadań w trakcie pandemii. Z niecierpliwością czekamy na wyniki aktualnie realizowanych przez nas badań Kondycja organizacji pozarządowych w Polsce 2021, które dostarczą nam bieżących danych na temat kapitału ludzkiego w stowarzyszeniach i fundacjach.
Wdzięczność przede wszystkim
Zważając na mało pozytywne informacje dotyczące problemów organizacji ze znalezieniem wolontariuszy czy wolontariuszek, tym bardziej powinniśmy docenić tych, którzy już są z nami. Niejednokrotnie dzielą się swoim czasem, ale też specjalistyczną wiedzą czy umiejętnościami, które pomagają stowarzyszeniom i fundacjom się rozwijać. Pandemia upowszechniła również nowe formy zaangażowania, jak na przykład e-wolontariat czy zdalne możliwości kontaktu.
Warto też pamiętać o tych wszystkich osobach, które w nieformalny sposób włączają się w dobrowolne działania na rzecz innych, jak na przykład mieszkańcy i mieszkanki Podlasia czy aktywiści i aktywistki działający przy granicy. Nadchodzące Święto Wolontariusza i Wolontariuszki to przede wszystkim opowieść o ich historii, sile i zaangażowaniu. Tak więc statystyki to tylko jakaś część tej opowieści, a wpływ na otaczającą nas rzeczywistość często bywa niemierzalny.
W artykule wykorzystano dane z raportów i artykułów: CAF World Giving Index 2021; Indonesia ranked as the most generous country in the world; SWPS, Instytutu Psychologii Polskiej Akademii Nauk i Indiana University of Pennsylvania Wpływ pandemii COVID-19 na emocje, zachowania i postawy Polaków; CBOS Aktywność i doświadczenia Polaków w 2020 roku; Stowarzyszenie WIOSNA Raport o obojętnieniu; Stowarzyszenie Klon/Jawor Rok w pandemii. Badania organizacji pozarządowych 2020/2021oraz Kondycja organizacji pozarządowych w Polsce 2018.
Badania Stowarzyszenia Klon/Jawor Kondycja organizacji pozarządowych w Polsce zostały sfinansowane ze środków Fundacji im. Stefana Batorego oraz środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.
Źródło: informacja własna fakty.ngo.pl
