Publicystyka - ngo.pl

17 lutego 2025 r. Open Space Works Ukraine i sieć Public Initiatives of Ukraine przedstawiły wyniki szybkiej oceny wpływu nagłych cięć w finansowaniu przez USAID na ukraińskie organizacje społeczeństwa obywatelskiego (NGO). Badanie, które objęło 73 organizacje, ujawniło poważne trudności finansowe, zmuszając wiele z nich do zwolnienia pracowników, zawieszenia programów i pilnego poszukiwania alternatywnych źródeł finansowania.

Kluczowe ustalenia wskazują, że 25% organizacji planuje redukcję personelu, 19% wprowadzi bezpłatne urlopy, a 14% zamierza zamknąć określone programy. Tymczasem 75% NGO-sów aktywnie poszukuje nowych źródeł finansowania, dostosowując się poprzez zmianę modeli biznesowych, usprawnienie programów i zaangażowanie lokalnych darczyńców.

Podczas gdy 34% respondentów uważa sytuację za katastrofalną, 51% postrzega ją jako trudną, ale możliwą do opanowania, a 5% – jako szansę na transformację. Za tymi statystykami kryją się prawdziwi ludzie tracący dostęp do krytycznego wsparcia – w tym weterani.

VeteranHub, organizacja wspierająca ukraińskich weteranów, jako jedna z pierwszych ogłosiła tymczasowe wstrzymanie projektów finansowanych przez USAID. Współzałożycielka i przewodnicząca Ivona Kostina stwierdziła: „Od 25 stycznia nasze zespoły nie są już uprawnione do otrzymywania wynagrodzeń. Trzydzieści jeden osób jest zagrożonych utratą pracy. Największym wyzwaniem jest utrzymanie naszych wyszkolonych specjalistów, którzy posiadają unikalną wiedzę w zakresie wspierania weteranów i ich rodzin”.

Z powodu zamrożenia finansowania VeteranHub zawiesił telefoniczne linie wsparcia i usługi doradztwa online, które wcześniej obsługiwały do 1300 połączeń miesięcznie, a także zamknął swój oddział w Winnicy.

Legal Hundred (Юридична Сотня), który zapewnia pomoc prawną weteranom i uczestnikom wojny, również został dotknięty cięciami. Według dyrektora programu „70% […] budżetu zostało zamrożone, co zagraża stabilności naszego wsparcia dla żołnierzy, weteranów i ich rodzin”.

W styczniu 2025 r. administracja Trumpa ogłosiła 90-dniowe zamrożenie wszystkich programów USAID na całym świecie, mając na celu ponowną ocenę pomocy zagranicznej w celu dostosowania jej do programu „America First”. Ta nagła decyzja doprowadziła do rozwiązania około 5 200 umów – 83% wszystkich umów USAID – bez wcześniejszych przeglądów lub audytów.

Główni partnerzy wdrożeniowi, tacy jak Chemonics i DAI, wszczęli w odpowiedzi działania prawne. Jednak wiele mniejszych organizacji pozarządowych nie było w stanie zaangażować się w skomplikowane batalie prawne, co narażało je na nagłe cięcia finansowania. Sytuacja ta znacząco wpłynęła na programy odpowiedzialne za zakup leków, pomoc uchodźcom oraz wspieranie demokracji i praworządności.

Konsekwencje zamrożenia finansowania są szczególnie widoczne w Ukrainie, gdzie USAID odegrało kluczową rolę we wspieraniu różnych sektorów, w tym opieki zdrowotnej, infrastruktury i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Zawieszenie pomocy zagraża trwającym projektom i budzi obawy o zdolność kraju do utrzymania postępów w kluczowych obszarach bez wsparcia z zewnątrz.

Niniejszy artykuł analizuje skutki zawieszenia finansowania USAID w Ukrainie, analizuje sektory najbardziej dotknięte i potencjalne długoterminowe konsekwencje dla rozwoju i stabilności kraju.

Zawieszenie finansowania USAID w Ukrainie zagraża licznym inicjatywom humanitarnym i rozwojowym, w szczególności w sektorze energetycznym, wsparciu dla przesiedleńców wewnętrznych (IDP), a także weteranów, rozwoju biznesu i opieki zdrowotnej.

Szczególnie niepokojący jest wpływ na niezależne media, działania antykorupcyjne i reformę sądownictwa, gdzie finansowanie USAID odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu niezależności instytucjonalnej.

USAID w znacznym stopniu przyczyniło się do odbudowy Ukrainy, obsługując 112 projektów o wartości 7 miliardów dolarów w sektorach takich jak opieka zdrowotna czy media. Od początku wojny na pełną skalę agencja zapewniła 2,6 miliarda dolarów pomocy humanitarnej, 5 miliardów dolarów pomocy rozwojowej i ponad 30 miliardów dolarów bezpośredniego wsparcia budżetowego.

W 2024 r., oprócz bezpośrednich dotacji z budżetu państwa, największą część finansowania USAID przeznaczono na programy rozwoju gospodarczego (1,05 mld USD), pomoc humanitarną (580 mln USD) oraz inicjatywy na rzecz demokracji i praw człowieka (340 mln USD). Według Sekretariatu Gabinetu Ministrów i strony internetowej USAID, na dzień 31 grudnia 2024 r. w Ukrainie nadal aktywnych było 39 programów USAID o łącznym budżecie 4,28 mld USD.

Dla porównania, UE zapewniła Ukrainie solidny pakiet wsparcia, w tym pożyczki i Instrument na rzecz Ukrainy, który udostępnia do 50 miliardów euro przewidywalnego i elastycznego wsparcia finansowego w tym okresie. W ramach Instrumentu uruchomiono już 21,9 mld euro bezpośredniej i pośredniej pomocy, z czego 16,4 mld euro zostało bezpośrednio wypłacone Ukrainie.

Ważne jest jednak, aby zrozumieć, że Instrument na rzecz Ukrainy jest bezpośrednim wsparciem budżetowym; fundusze te nie są przeznaczone na finansowanie projektów prowadzonych przez darczyńców. Od drugiego kwartału 2024 roku w Ukrainie realizowanych jest 56 projektów grantowych UE o łącznym budżecie ponad 101 mln euro. W ramach istniejących projektów grantowych zarządzanych jest 1 887 subgrantów.

W sumie, według strony internetowej „Together We Act”, ponad 250 programów i projektów finansowanych przez UE jest obecnie wdrażanych w Ukrainie. Jednak obecna kwota finansowania z UE nie może być porównywana z wcześniejszym wsparciem finansowym ze strony USA w zakresie projektów rozwojowych.

Niepewność co do przyszłości programów finansowanych przez USA ma już konsekwencje gospodarcze i polityczne.

Skutki finansowe są natychmiastowe – wiele programów USAID wysłało pracowników na bezpłatne urlopy, a ponieważ zawieszenia prowadzą do zamknięcia programów, masowe zwolnienia jeszcze bardziej obciążą ukraińską gospodarkę. Programy USAID to nie tylko dotacje; tworzą one miejsca pracy i generują dochody podatkowe. Analitycy szacują, że zaprzestanie finansowania przez USAID może zmniejszyć PKB Ukrainy o 2%.

Poza skutkami gospodarczymi, kluczowe inicjatywy zostały już zakłócone. Zawieszenie wstrzymało projekty w zakresie reformy celnej, bezpieczeństwa energetycznego, reformy sądownictwa i wsparcia dla słabszych grup społecznych.

Bez pilnego rozwiązania tego problemu, skutki uboczne mogą jeszcze bardziej osłabić zdolność kraju do wytrzymania presji zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej.

Wsparcie organizacji pozarządowych i humanitarnych: Organizacje pomagające słabszym grupom społecznym, w tym weteranom i przesiedleńcom wewnętrznym, zostały poważnie dotknięte. Norweska Rada ds. Uchodźców i Duńska Rada ds. Uchodźców musiały zawiesić część swoich programów pomocowych z powodu zamrożenia.

Biznes i rolnictwo: Dotacje USAID odegrały kluczową rolę we wspieraniu przedsiębiorstw, zwłaszcza w rolnictwie. Od 2022 r. jedna trzecia ukraińskich rolników skorzystała z pomocy USAID, co wygenerowało ponad 1 mld USD przychodów. Zamrożenie zagraża tym wkładom.

Reforma sądownictwa: Kluczowe nabory na stanowiska sądowe wymagające udziału międzynarodowych ekspertów zostały opóźnione, podobnie jak zamówienia na administrację sądową i odbudowę zniszczonych przez wojnę budynków sądowych.

Reforma decentralizacji: Programy wsparcia społeczności lokalnych, w tym zamówienia publiczne i inicjatywy budowania potencjału, zostały zawieszone. Na przykład Fundusz Rozwoju Miasta Mikołajów planował uruchomić projekt w styczniu 2025 r., aby wesprzeć osiem społeczności w Mikołajowie i dziesięć w Odessie. Zamrożenie środków USAID wstrzymało te plany na czas nieokreślony.

Bezpieczeństwo energetyczne: Finansowane przez USAID zamówienia na niezbędną infrastrukturę, w tym jednostki kogeneracyjne i generatory gazu, zostały poważnie dotknięte. Były one niezbędne do ustabilizowania ukraińskiego sektora energetycznego w obliczu trwających rosyjskich ataków.

Reforma celna: Zamrożenie finansowania wstrzymało studia wykonalności dla dziewięciu przejść granicznych, opóźniając wysiłki modernizacyjne.

Wiele ukraińskich mediów i organizacji społeczeństwa obywatelskiego zostało poważnie dotkniętych zamrożeniem finansowania. Dotacje USAID umożliwiły niezależnym mediom prowadzenie dogłębnych dochodzeń i publikowanie raportów analitycznych - praca ta wymaga znacznego czasu i zasobów. Obecnie wiele mediów stara się znaleźć alternatywne źródła finansowania.

W Charkowie szczególnie mocno ucierpiały organizacje pozarządowe wspierające weteranów, przesiedleńców i społeczności dotknięte wojną.

Chuhuiv Human Rights Group, która zapewniała bezpłatną pomoc prawną personelowi wojskowemu i ich rodzinom, została zmuszona do redukcji personelu, pozostawiając weteranów i przesiedleńców wewnętrznych z ograniczonym dostępem do wsparcia prawnego w czasie, gdy państwo nie jest w stanie w pełni zaspokoić tych potrzeb. Ucierpiały również niezależne media, takie jak Nakipilo, które odegrały kluczową rolę w zwalczaniu rosyjskiej dezinformacji.

Zamrożenie finansowania wstrzymało inicjatywy mające na celu pomoc w odbudowie zniszczonej przez wojnę infrastruktury i zapewnienie możliwości zatrudnienia. Organizacja wolontariacka Dobrobat planowała uruchomić program szkolenia weteranów w zakresie energii słonecznej, ale zawieszenie finansowania przez USAID zablokowało niezbędne zasoby. Podobnie organizacja Building Ukraine Together, która odbudowała mieszkania dla przesiedleńców i stworzyła przestrzenie publiczne, może zostać zmuszona do zakończenia działalności już w tym miesiącu, jeśli nie zostaną zapewnione alternatywne środki finansowe.

Inną bezpośrednią konsekwencją zamrożenia finansowania było tymczasowe zamknięcie America Houses w Kijowie, Lwowie i Odessie, ogłoszone 6 lutego. Te ośrodki kulturalne i edukacyjne odegrały kluczową rolę we wspieraniu wymiany między Ukraińcami a społecznością międzynarodową, organizując wydarzenia dla studentów, naukowców i profesjonalistów z branż kreatywnych.

Przykłady te ilustrują powszechne zakłócenia spowodowane zawieszeniem finansowania przez USAID. W rezultacie Ukraina stoi teraz przed trudnym zadaniem zapewnienia alternatywnego finansowania lub wchłonięcia tych obowiązków do i tak już napiętego budżetu państwa.

Istnieją również pozytywne przykłady: zarówno USAID, jak i UE zainwestowały znaczne środki w rozwój instytucjonalny organizacji pozarządowych i niezależnych mediów.

Obecnie te organizacje, które zdołały zdywersyfikować swoje źródła finansowania i miały wielu darczyńców, pozostają aktywne, choć ich działalność jest ograniczona.

Wśród organizacji społeczeństwa obywatelskiego i mediów pojawiły się przykłady skutecznego wykorzystania alternatywnych źródeł, w tym darowizn. Na przykład Bihus.Info, znany antykorupcyjny serwis medialny, wprowadził na rynek towary i zintensyfikował darowizny od obywateli. Chociaż nie zastępuje to ich wcześniejszego finansowania, pomaga im kontynuować dochodzenia antykorupcyjne.

Zawieszenie programów USAID wywołało mieszane reakcje w ukraińskim społeczeństwie, w tym znaczną falę pozytywnych reakcji w mediach społecznościowych. Facebook został zalany postami świętującymi wstrzymanie finansowania dla tak zwanych „zjadaczy grantów” i działaczy publicznych, którzy według krytyków żyli z amerykańskich pieniędzy.

Jeden z członków ukraińskiego parlamentu opublikował post, w którym wyraził poparcie dla zawieszenia programów USAID, krytykując projekty za ich nieskuteczność, gdzie otrzymał prawie 1000 komentarzy, z których większość popierała jego stanowisko.

Komentarze te nie były generowane wyłącznie przez boty - choć było ich wiele - ale odzwierciedlały również szersze nastroje społeczne. Jednym z najczęstszych twierdzeń było to, że dotacje USAID promowały „propagandę LGBTIQ+” i były wykorzystywane do podważania interesów narodowych.

Reakcja ta podkreśla długotrwałą narrację, która ukształtowała publiczną percepcję. Określenia takie jak „pożeracze grantów” i „Sorosyci”, celowo propagowane przez Rosję od 2014 roku w celu zdyskredytowania organizacji finansowanych przez darczyńców, nadal rezonują z częścią ukraińskiego społeczeństwa.

Pomimo tego sceptycyzmu, ogólnokrajowe badanie socjologiczne przeprowadzone przez Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii (KIIS) w dniach 4-9 lutego 2025 r. dostarcza bardziej zniuansowanego obrazu. Według sondażu 69% Ukraińców uważa, że zawieszenie finansowania USAID będzie miało pewne lub znaczące negatywne konsekwencje dla kraju. Jednak 59% nadal uważa to za częściowo uzasadniony krok, powołując się na obawy dotyczące nieefektywnych wydatków i wątpliwych priorytetów projektów.

Dane te podkreślają niedociągnięcia strategii komunikacji publicznej USAID. Wielu Ukraińców nie zdawało sobie sprawy z rzeczywistego wpływu programów finansowanych przez USAID, ponieważ organizacja zmagała się z widocznością i zaangażowaniem. Surowe przepisy proceduralne i wytyczne dotyczące komunikacji publicznej dla partnerów wdrażających jeszcze bardziej pogłębiły tę lukę. W rezultacie nawet bezpośredni beneficjenci pomocy USAID często nie rozumieli w pełni wartości tych programów.

Niektóre ukraińskie firmy podjęły działania w celu zapewnienia tymczasowego wsparcia dla niektórych inicjatyw, ale ich wkład pozostaje niespójny i niezrównoważony. Wiele firm ma trudności z dostrzeżeniem bezpośredniego wpływu takich interwencji, a w czasie wojny mają inne pilne priorytety finansowe. Tylko duże korporacje i firmy międzynarodowe mogą sobie pozwolić na wsparcie tych programów na znaczącą skalę.

Ukraiński rząd szybko zareagował na zamrożenie finansowania. Prezydent Wołodymyr Zełenski natychmiast poinstruował Gabinet Ministrów, aby ocenił, które projekty są krytyczne i wymagają alternatywnego finansowania z budżetu państwa lub od innych darczyńców. Choć reakcja ta była logiczna, istnieją fundamentalne ograniczenia tego, co może zrobić rząd. Niektóre obszary - takie jak niezależne media i organizacje antykorupcyjne - nie mogą być trwale finansowane przez państwo, ponieważ finansowanie rządowe zagroziłoby ich niezależności i bezstronności.

Zawieszenie finansowania przez USAID wywołało zatem szersze pytania o długoterminową trwałość ukraińskich reform i demokratycznego rozwoju. Bez niezawodnego wsparcia z zewnątrz, wiele kluczowych inicjatyw - od reformy sądownictwa po pomoc humanitarną - stoi teraz w obliczu niepewnej przyszłości.

Zamrożenie finansowania USAID oznacza zmianę w polityce zagranicznej USA, odejście od tradycyjnej pomocy opartej na pomocy i wpływach soft power.

Zgodnie z najnowszymi oświadczeniami, Stany Zjednoczone skoncentrują się na dostarczaniu głównie pomocy humanitarnej innym krajom i przeniosą niektóre dawne programy USAID do Departamentu Stanu, konsolidując wszystkie „politycznie zorientowane” inicjatywy pod jednym dachem, jednocześnie znacznie je ograniczając. Jednocześnie wszystkie programy USAID dotyczące demokracji, zarządzania i praw człowieka zostały wyeliminowane.

Z jednej strony stanowi to okazję dla UE, Wielkiej Brytanii, Kanady i Japonii do wkroczenia - rozszerzenia ich wkładu i wpływu w sektorach depriorytetyzowanych przez USA, takich jak równość płci i prawa osób LGBTIQ+, lub w obszarach, w których USAID wcześniej odgrywało dominującą rolę. Z drugiej strony, programy pomocowe UE są ściśle regulowane, co oznacza, że redystrybucja wsparcia finansowego zajmie trochę czasu.

Komisja Europejska ogłosiła już przegląd swoich wielomiliardowych programów pomocy zewnętrznej, aby ściślej dostosować je do priorytetów polityki zagranicznej UE, ale ta rewizja budżetu wejdzie w życie dopiero w latach 2028-2034, pozostawiając lukę w finansowaniu w najbliższym czasie.

Niektóre kraje już ogłosiły ukierunkowane wsparcie. Na przykład Japońska Agencja Współpracy Międzynarodowej (JICA) wyraziła zainteresowanie finansowaniem projektów energetycznych i infrastrukturalnych w Ukrainie. Jednak portfolio JICA nie obejmuje inicjatyw na rzecz demokracji i praworządności, które stanowią znaczną część programowania USAID, ani nie może bezpośrednio finansować organizacji społeczeństwa obywatelskiego (CSO).

Dlaczego jednak wsparcie dla demokracji i społeczeństwa obywatelskiego jest tak ważne? Bez niezależnych mediów i silnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego ryzyko zagranicznej ingerencji w procesy polityczne na Ukrainie znacznie wzrasta. Opóźnienie w finansowaniu stwarza Rosji i Chinom możliwość rozszerzenia swoich wpływów. Chiny, na przykład, już wykorzystały odwrót USAID, zwiększając pomoc finansową dla krajów Indo-Pacyfiku i Ameryki Południowej.

Rzecznik Chińskiej Agencji Międzynarodowej Współpracy Rozwojowej (chińskiego odpowiednika USAID), Li Ming, stwierdził, że Chiny są gotowe pomóc Ukrainie w odbudowie po wojnie, „aby nadal zapewniać pomoc w ramach naszych możliwości zgodnie z życzeniami zaangażowanych stron, co oczywiście obejmuje powojenną odbudowę”.

To właśnie sformułowanie „życzenia zaangażowanych stron” powinno budzić niepokój i wskazywać, że interesy Ukrainy w tym przypadku mogą nie być priorytetem.

Pogląd ten potwierdził Marcin Jerzewski z Visegrad Insight: „Chociaż Chiny są ostatnim miejscem, w którym możemy prosić o przejrzystość, widzimy bardzo konkretne dowody spowolnienia gospodarczego. To nie jest tak, że Chiny mają nieograniczone środki na rozwój. To, czy naprawdę zaangażują się w sprawy Ukrainy, dopiero się okaże”.

Co więcej, moment zawieszenia pomocy jest szczególnie niepokojący, biorąc pod uwagę dyskusje na temat potencjalnych wyborów w Ukrainie. Wydaje się coraz bardziej prawdopodobne, że przeprowadzenie wyborów może stać się warunkiem przyszłego porozumienia pokojowego.

Brak wsparcia ze strony USA może doprowadzić do niedoboru niezależnych obserwatorów i relacji medialnych, stwarzając Rosji okazję do wykorzystania sytuacji - podobnie jak miało to miejsce w Gruzji.

UE musi podjąć natychmiastowe działania, zapewniając wsparcie ukraińskim organizacjom pozarządowym i wysyłając obserwatorów z państw członkowskich w celu przeciwdziałania dezinformacji i zapewnienia wolnych i uczciwych wyborów. Ponadto UE powinna współpracować z Ukrainą w celu ułatwienia rejestracji wyborców dla Ukraińców mieszkających w UE i zapewnienia ich udziału w procesie wyborczym.

Ponieważ bałagan i niepewność nadal trwają, UE i inni darczyńcy mogą wykorzystać tę wyjątkową okazję, aby wkroczyć w obszary, które były w większości objęte pomocą USA i zwiększyć swoją rolę jako politycznego influencera. Co więcej, korzyścią dla darczyńców jest to, że mogą zatrudnić całe zespoły, które prowadziły projekty w różnych obszarach przez długi czas i kontynuować działania, modyfikując je zgodnie z interesami UE (lub innych darczyńców).

UE ma dwie główne opcje reagowania na zawieszenie finansowania przez USAID. Pierwszą z nich jest zapewnienie bezpośrednich dotacji ukraińskim organizacjom pozarządowym za pośrednictwem budżetów poszczególnych państw członkowskich, tak jak zrobiła to już Wielka Brytania. Jest to szybkie i elastyczne podejście, pozwalające na natychmiastową reakcję, ale przede wszystkim zaspokaja krótkoterminowe potrzeby, a nie długoterminowe programy na dużą skalę.

Drugą opcją jest zwiększenie finansowania i rozszerzenie mandatu istniejących programów UE w Ukrainie, zapewniając bardziej zrównoważone wsparcie. Miałoby to długoterminowy wpływ, ale wymaga więcej czasu na wdrożenie.

Aby te wysiłki były skuteczne, niezbędna jest ścisła koordynacja z ukraińskimi organizacjami pozarządowymi i rządem w celu określenia priorytetów. Należy odróżnić pilne potrzeby od tych, które wymagają bardziej kompleksowych, długoterminowych rozwiązań.

Ponadto, zamiast zaczynać od zera, należy wykorzystać istniejące inicjatywy - wiele z nich mogłoby być kontynuowanych przez lokalnych realizatorów, którzy pierwotnie współpracowali z USAID. Pozwoliłoby to zaoszczędzić zarówno czas, jak i zasoby.

Donatorzy będą mieli dostęp do lokalnych pracowników, którzy już pracowali na danym obszarze, znają interesariuszy i ich potrzeby, co pomogłoby natychmiast wznowić wszystkie kluczowe zawieszone działania. Na przykład europejski projekt U-LEAD, według nieoficjalnych informacji, już planuje wdrożyć pewne działania, które pierwotnie planowano w ramach projektu HOVERLA USAID. Pozwoliłoby to społecznościom na kontynuowanie i zakończenie inicjatyw, które zostały rozpoczęte przy wsparciu amerykańskim. Takie podejście można zastosować w obszarach, w których zawieszenie pomocy jest szczególnie krytyczne.

Jedną z kluczowych zalet USAID była zdolność do gromadzenia w czasie rzeczywistym informacji z różnych sektorów, co pozwalało na szybką i dobrze poinformowaną reakcję. Dla UE może to być duża zaleta.

Bezpośredni dostęp do aktualnych informacji na temat zmieniającej się sytuacji w Ukrainie umożliwiłby UE dokładniejszą ocenę potrzeb i skuteczniejszą alokację zasobów. Rozszerzenie zakresu istniejących programów UE nie tylko pomogłoby wypełnić lukę pozostawioną przez USAID, ale także umocniłoby rolę UE jako kluczowego strategicznego partnera Ukrainy.

Dobrze skoordynowana i starannie zaplanowana reakcja nie tylko złagodziłaby bezpośredni wpływ zamrożenia finansowania przez USA, ale także wzmocniłaby długoterminową odporność i stabilność demokratyczną Ukrainy.

(c) Visegrad Insight. 
Oryginalny tekst ukazał się na portalu Visegrad Insight:
https://www.visegradinsight.eu/usaid-freeze-puts-key-ukrainian-reforms-and-humanitarian-efforts-at-risk