Publicystyka - ngo.pl

Nie zawsze uczestnik zajęć, nasz podopieczny, czy odwiedzająca zorganizowany przez NGO piknik osoba, będzie chciała zostać „uwieczniona”. O tym kiedy mamy do czynienia z wizerunkiem i jak jest on chroniony pisaliśmy w pierwszej części opracowania (zobacz: Ochrona wizerunku w kontekście RODO (i nie tylko). Część pierwsza).

W części drugiej koncentrujemy się na zgodach, kiedy są wymagane, a kiedy nie, oraz w jaki sposób możemy naruszyć czyjeś prawo do wizerunku.

Pojęcie zgody na rozpowszechnienie wizerunku nie jest specjalnie regulowane w Ustawie o prawach autorskich i prawach pokrewnych. Trzeba do niej stosować ogólne zasady prawa cywilnego. Jednak ze względu na specyfikę wizerunku jako dobra niematerialnego wiele kwestii pozostaje dyskusyjnych. Poniżej przedstawiam stanowisko, że zgoda jest jednostronną czynnością prawną - to znaczy taką, która dochodzi do skutku przez złożenie tylko jednego oświadczenia woli. Nie wymaga potwierdzenia lub oświadczenia woli drugiej strony (jak w przypadku umowy).

Zgodę można wyrazić w dowolny sposób. Na przykład poprzez kiwnięcie głową, ustnie, pisemnie, w formularzu internetowym lub mailowo. Trzeba jednak pamiętać, że świadomość osoby wyrażającej zgodę określa jej zakres, a dowód że posiadało się określoną zgodę leży, co do zasady, po stronie tego który korzysta (rozpowszechnia wizerunek).

Dla uniknięcia niejasności zgoda powinna być możliwie najbardziej konkretna. Powinna zawierać odniesienia do następujących kwestii:

1. Wskazanie wizerunku, który będzie rozpowszechniany – na przykład zdjęć zrobionych w czasie określonej sesji, określonego wydarzenia. W doktrynie prawniczej uważa się, że zgoda in blanco jest nieważna;
2. Cel – rozumiany jako przyczynę dla której organizacja korzysta ze zdjęcia (np. promocja lub dokumentacja dla celów projektowych);
3. Kontekst – rozumiany jako opisanie w jakich odniesieniach wizerunek będzie używany (np. zastosujemy wizerunek dla udokumentowania projektu i tu podajemy opis tego projektu, ale nie wykorzystamy wizerunku jako ilustracji stanowiska organizacji w danej sprawie społecznej lub politycznej);
4. Czas – jak długo wizerunek będzie rozpowszechniany. Zgoda może być udzielona na czas nieokreślony;
5. Miejsce – w jaki sposób będzie rozpowszechniane zdjęcie, na przykład w internecie, publikacjach drukowanych, oraz jaki będzie zasięg geograficzny rozpowszechniania.

Zgoda nie zawierająca powyższych elementów może być ważna i skuteczna, jednak z perspektywy sporu stawia w trudniejszej sytuacji podmiot. Ponadto zakres udzielonej zgody na wykorzystanie wizerunku będzie w razie sporu interpretowany w sposób ścisły, to znaczy nie można domniemywać istnienia jakiegoś elementu zgody. Podmiot, który z niej korzysta musi wykazać, że mógł to robić i w jakim zakresie.

Nie ma powodu do wskazywania w treści zgody pól eksploatacji. Pola eksploatacji dotyczą utworów w rozumieniu prawa autorskiego, na przykład zdjęć, a nie wizerunku, który jest na nich utrwalony.

Zgody może udzielić każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a więc dorosły, który nie jest ubezwłasnowolniony.

W przypadku dzieci, chcąc ustalić w jaki sposób udziela się zgody, trzeba najpierw stwierdzić czy publikacja wizerunku należy do istotnych spraw dziecka. W zdecydowanej większości przypadków tak nie będzie i wówczas wystarczy zgoda jednego rodzica. Ma to na przykład miejsce w czasie robienia zdjęć na wycieczkach, festynach, grach miejskich czy szkoleniach. Jednocześnie zgoda na występ w kampanii reklamowej lub reportażu prasowym należy do istotnych spraw dziecka, zatem potrzebna jest zgoda obu opiekunów prawnych. A w przypadku sporu pomiędzy nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy na podstawie z art. 97 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego(wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie V ACa 484/17).

Odwołanie zgody - można tu wyróżnić dwie sytuacje. Pierwsza, w której wyrażono zgodę na rozpowszechnienie określonego wizerunku w określonym kontekście i zostało to zachowane. Na przykład rodziny podopiecznych stowarzyszenia wyrażają zgodę na umieszczenie ich wizerunków w kalendarzu promującym kampanie 1%. Organizacja wydaje kalendarz, który odpowiada treści zgody. W takim przypadku odwołanie jest możliwe tylko do momentu skonsumowania interesu niemajątkowego to znaczy zakończenia okresu rozpowszechnienia kalendarza (Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego. Tom 13, red. J. Barta, s. 811).

Drugim przypadkiem jest umieszczenie wizerunku w kontekście, który jest sprzeczny z zezwoleniem. Na przykład te same zdjęcia NGO umieszcza na kubkach i koszulkach, które wysyła swoim darczyńcom. W takim przypadku odwołanie zgody może nastąpić w każdym czasie.

Odwołanie zgody nie wymaga określonej formy ani uzasadnienia. Jest skuteczne od chwili dotarcia do adresata. Powinno jednak dotyczyć konkretnego wizerunku (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie I ACa 1686/13). 

Zgoda jest odwoływana na przyszłość, czyli nie odnosi się do sytuacji, które miały miejsce w czasie jej trwania. Jednak sąd może zdecydować o przyznaniu zadośćuczynienia lub nawet nakazać zniszczyć przedmioty, na których wizerunek jest utrwalony (zobacz niżej - Odpowiedzialność za naruszenie).

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje trzy wyjątki od konieczności posiadania zgody. Są to: otrzymanie opłaty za pozowanie, rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej oraz rozpowszechnienie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości.

W pierwszym wypadku brak konieczności uzyskiwania osobnej zgody wynika z faktu otrzymania zapłaty. Należy jednak pamiętać, że umowa miedzy stronami może tę kwestię regulować inaczej. To znaczy sam fakt zapłacenia modelowi czy modelce może nie dawać pełnych praw do korzystania z wizerunku. W przypadku profesjonalnych agencji najczęściej umowa ogranicza korzystanie z wizerunku do określonych kampanii lub wskazanego czasu.

Drugi wyjątek opiera się na dwóch przesłankach. Pierwszą jest bycie osobą powszechnie znaną. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (Wyrok Sądu Najwyższego I CSK 134/07) dotyczy to wszystkich osób, które wprost lub dorozumianie godzą się na podawanie do publicznej wiadomości wiedzy o swoim życiu. W zakres tego pojęcia wchodzą politycy, celebryci, ale też osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną. Powszechność dotyczy rozpoznawalności w danym kręgu lub środowisku, a nie powszechnej znajomości danej osoby. Niektóre orzeczenia wskazują, że wystarczy rozpoznawalność dla osób, z którymi dana osoba ma regularny kontakt (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie I ACa 1826/15).

Druga przesłanka wskazuje, że rozpowszechnianie bez zgody jest możliwe jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez osobę funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych. Dlatego wolno rozpowszechniać zdjęcie członków Rady Fundacji na jej posiedzeniu lub otwierających szkolenie, które organizuje fundacja. Podobnie w przypadku radnych lub urzędników, którzy są uczestnikami szkoleń w ramach swojej pracy.

Trzeci wyjątek dotyczy sytuacji, w której wizerunek jest szczegółem większej całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Zgodnie z orzecznictwem wyliczenie ma charakter przykładowy, dlatego wyjątek ten można stosować do imprez niepublicznych, szkoleń, ilustrowania pracy warsztatów terapii zajęciowej czy przedszkoli (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie I Aca 509/04). 

Stwierdzenie czy wizerunek jest częścią większej całości jest niejednokrotnie trudne i w razie sporu często wymaga opinii biegłego. Badanie sprowadza się do ustalania czy wizerunek ma istotne znaczenie dla prezentowanej całości. Inaczej mówiąc czy w przypadku jego usunięcia zmieniłby się odbiór zdjęcia.

Warto też zwrócić uwagę, że w wyroku z 4 lipca 2018 Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że udział w imprezie publicznej oznacza zgodę na publikację wizerunku w związku z ową imprezą (V ACa 484/17). Taka interpretacja jest dość kontrowersyjna - nawet jeżeli ją przyjmujemy, trzeba ściśle trzymać się celów rozpowszechniania wizerunku (to znaczy taki wizerunek nie może być wykorzystywany do innych celów, na przykład do promocji kolejnej imprezy).

Naruszenie prawa do wizerunku polega na jego przekształceniu lub zestawieniu z kontekstem naruszającym dobra osobiste, albo rozpowszechnieniu bez zgody osoby na nim uwidocznionej. Naruszeniem może być na przykład opublikowanie zdjęcia, na którym wizerunek jest rozmazany lub zasłonięty belką na oczach, w przypadku gdy to działanie jest tylko formalne (tzn. mimo tych zabiegów można bez wątpliwości rozpoznać kto jest uwidoczniony na zdjęciu).

Zasadą ochrony wizerunku w prawie polskim jest możliwość kumulatywnego dochodzenia roszczeń. To znaczy osoba pokrzywdzona może wybrać, czy chce żeby podstawą rozstrzygania sporu były przepisy Kodeksu cywilnego, czy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, czy oba te akty prawne.

W przypadku dóbr osobistych osoba pokrzywdzona może dochodzić zadośćuczynienia czyli wyrównania szkody niemajątkowej lub zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez poszkodowanego cel społeczny. Ponadto można żądać złożenia oświadczenia o określonej treści i w określonej formie (np. przeprosin lub wyjaśnień). Podobne uprawnienia wynikają z artykułu 78 Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych. Z tą różnicą, że kompensacji w formie pieniężnej można żądać tylko w przypadku gdy naruszenie było zawinione.

Wysokość zadośćuczynienia określa sąd, przy czym nie może on wykroczyć poza żądanie strony, które jest całkowicie dowolne ze względu na subiektywny charakter dolegliwości spowodowanych naruszeniem. Sąd zasądzając odpowiednią kwotę kieruje się, oprócz przekonań powoda, przesłankami obiektywnymi takimi jak: zasięg rozpowszechnienia wizerunku, kontekst użycia, komercyjne lub niekomercyjne wykorzystanie wizerunku.