Publicystyka - ngo.pl

Sztuczna inteligencja (AI) wyrasta na narzędzie, które będzie odgrywać coraz większą rolę w kształtowaniu przyszłości naszego świata. Może zrewolucjonizować sposób, w jaki żyjemy i pracujemy, ale jednocześnie niesie ze sobą poważne wyzwania, których podjęcie wymaga współpracy wszystkich sektorów oraz odpowiedzialnych decyzji politycznych.

W Polsce rozwój AI opiera się na strategicznym dokumencie „Polityka dla rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce od roku 2020”, który definiuje cele i narzędzia dla odpowiedzialnego wdrażania technologii, wspierając zarówno gospodarkę, jak i społeczeństwo obywatelskie. Istotne jest, aby organizacje społeczne aktywnie uczestniczyły w tej zmianie, proponując nowoczesne rozwiązania, wspierając tworzenie przejrzystych regulacji i edukację społeczeństwa w zakresie AI.

W niniejszym artykule chciałbym zasygnalizować potencjalne zagrożenia i korzyści związane ze sztuczną inteligencją oraz zwrócić uwagę na niektóre ciekawe projekty, które mogą stanowić ilustrację trendów i wyzwań, które musimy podjąć, aby wykorzystać jej potencjał w sposób odpowiedzialny. Inaczej niż w przypadku większości opracowań, rozpocznę od zagrożeń, dlatego że podczas rozmów o sztucznej inteligencji, nawet wśród osób obeznanych z technologią, dominują obawy. Często koncentrują się one na potencjalnej utracie kontroli nad technologią oraz jej wykorzystaniu do szkodliwych celów. Takie scenariusze wymagają szczególnej uwagi ze strony decydentów i społeczeństwa obywatelskiego, aby uniknąć związanych z nimi negatywnych skutków.

AI to narzędzie, które w rękach odpowiedzialnych ludzi może przynosić ogromne korzyści, ale przy niewłaściwym zastosowaniu niesie ze sobą wiele zagrożeń. Ważne jest, abyśmy już teraz podejmowali dyskusje i działania, które pozwolą kontrolować rozwój tej technologii, minimalizując jej negatywne skutki dla społeczeństwa. W dyskusjach publicznych często porusza się tematy związane z prywatnością, etyką i potencjalnym nadużyciem mocy AI. Właśnie te kwestie wydają się dziś wzbudzać największe zaniepokojenie. W poniższej części artykułu sygnalizuję te zagadnienia, wskazując przykłady (omówione w podlinkowanch artykułach źródłowych), które nie tylko rodzą obawy, ale również stanowią realne wyzwania wymagające natychmiastowych działań. 

Inwigilacja 
Technologie sztucznej inteligencji mogą są być (i są) wykorzystane do monitorowania aktywności obywateli w wielu regionach świata. Również w Europie. Przepisy europejskiego AI Act umożliwiają stosowanie technologii biometrycznych przez policję (przykładem jest wykorzystywanie w czasie IO w Paryżu), co budzi obawy o potencjalne ograniczanie wolności obywatelskich. W Polsce należy dokładnie przeanalizować, w jakim zakresie takie narzędzia mogłyby być stosowane, by nie naruszać praw obywateli. Długoterminowe konsekwencje stosowania technologii biometrycznych wymagają dogłębnych analiz, szczególnie w kontekście ochrony danych i podstawowych wolności. Organizacje pozarządowe powinny mieć większy udział w tej debacie.

Dezinformacja i deepfake 
Generatywne modele AI, takie jak deepfake, stanowią zagrożenie dla stabilności demokratycznej. Generowanie realistycznych deepfake'ów wideo jest nadal trudne, co nadal ogranicza ich masowe wykorzystanie w dezinformacji. Jednak eksperci ostrzegają przed potencjalnym wzrostem ich liczby w przyszłości, co może stanowić poważne zagrożenie dla społeczeństwa. W Polsce dezinformacja również znacząco wpływa na debatę publiczną, a rozwój technologii deepfake może ten problem pogłębić. Kluczowe jest zatem rozwijanie narzędzi do weryfikacji treści i edukowanie obywateli w zakresie ich rozpoznawania. Ponadto istotnym aspektem będzie budowanie ogólnodostępnych platform, które umożliwią szybkie wykrywanie fałszywych informacji i ich źródeł. 

Nierówności technologiczne 
Koszty infrastruktury i brak wykwalifikowanego personelu powodują, że mniejsze organizacje mogą napotkać trudności z rozwojem narzędzi AI. Programy takie jak „Akademia Innowacyjności NGO” (#AINGO) mogłyby być rozwijane, aby minimalizować te nierówności poprzez wsparcie organizacji pozarządowych. Kluczowe byłoby również tworzenie partnerstw międzysektorowych, które zapewnią transfer wiedzy i technologii do organizacji działających w społecznościach lokalnych.

AI jest jednak nie tylko źródłem wyzwań, ale także obszarem o ogromnym potencjale pozytywnego oddziaływania. Przy odpowiedzialnym i przemyślanym wykorzystaniu może stać się narzędziem wspierającym rozwój społeczny, gospodarczy i demokratyczny. Jednocześnie, sztuczna inteligencja otwiera nowe możliwości dla organizacji społecznych, które mogą z powodzeniem wykorzystywać jej potencjał w swojej działalności. Poniżej przedstawiam konkretne przykłady zastosowań AI w obszarach zwiększania partycypacji obywatelskiej, przejrzystości finansów publicznych, wzmacniania kontroli obywatelskiej oraz wspierania grup marginalizowanych.

AI na straży przejrzystości administracji publicznej 
Technologie oparte na AI mogą wspierać przejrzystość działań rządowych. Przykładem jest brazylijski projekt „Serenata de Amor” – system analizujący wydatki publiczne, co pozwala na wykrywanie potencjalnych nadużyć finansowych i społeczną kontrolę racjonalnego wydatkowania środków. Podobnie projekt „Querido Diário” umożliwia przekształcanie i agregowanie danych z wydawnictw urzędowych w uporządkowane informacje. W Polsce mogłyby powstać podobne narzędzia, np. system analizujący finanse lokalnych samorządów, który jednocześnie integrowałby dane w sposób czytelny dla obywateli, umożliwiając im aktywne śledzenie działań administracji.

Demokracja w erze cyfrowej 
AI umożliwia angażowanie obywateli w procesy demokratyczne na niespotykaną dotąd skalę. Przykładowo program vTaiwan wspiera otwarte konsultacje społeczne, moderując i podsumowując publiczne dyskusje. W Polsce, gdzie zaufanie do instytucji publicznych jest często niskie, takie rozwiązania mogłyby przyczynić się do budowy lepszej komunikacji między obywatelami a administracją publiczną. Co więcej, technologie AI mogłyby wspierać inicjatywy obywatelskie poprzez takie narzędzia jak systemy umożliwiające lepsze zarządzanie konsultacjami społecznymi, moderowanie czy na przykład wsparcie analizy proponowanych ustaw. Te zastosowania mogłyby znacząco zwiększyć zaangażowanie społeczne, umożliwiając obywatelom aktywniejszy udział w procesach decyzyjnych.

Wsparcie dla grup marginalizowanych 
Sztuczna inteligencja może przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu. Przykładem są rozwiązania AI tworzone przez WOUGNET, informujące o prawach kobiet i przeciwdziałaniu przemocy. W Polsce AI mogłaby wspierać osoby starsze lub z niepełnosprawnościami poprzez rozwój aplikacji dostosowanych do ich potrzeb, takich jak wirtualni asystenci do zarządzania codziennymi obowiązkami czy systemy monitorujące ich zdrowie i bezpieczeństwo. Dodatkowo, AI może służyć jako narzędzie integracji społecznej, np. poprzez aplikacje ułatwiające dostęp do edukacji czy rynku pracy dla grup w trudnej sytuacji.

AI otwiera nowe możliwości w wielu obszarach, ale ich pełne wykorzystanie wymaga strategicznego podejścia i aktywnego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje pozarządowe mogą odegrać kluczową rolę w kształtowaniu odpowiedzialnego wykorzystania tej technologii, szczególnie w zakresie edukacji, rzecznictwa oraz budowania partnerstw. W poniższej części przedstawiam rekomendacje, które mogą wspierać rozwój AI z korzyścią dla społeczeństwa i demokracji.

• Monitorowanie i rzecznictwo: Monitorowanie regulacji, takich jak AI Act, oraz rzecznictwo na rzecz rozwiązań uwzględniających potrzeby społeczeństwa obywatelskiego.
• Minimalizowanie nierówności: Tworzenie i promowanie projektów, które zmniejszą lukę technologiczną między sektorami oraz pomiędzy dużymi a małymi organizacjami w obrębie sektora.
• Budowanie świadomości etycznej: Organizowanie debat i warsztatów na temat etyki sztucznej inteligencji oraz odpowiedzialnego wykorzystania technologii.
• Partnerstwa i współpraca: Tworzenie trwałych partnerstw z sektorem prywatnym, publicznym i akademickim w celu pozyskiwania wiedzy, technologii oraz wsparcia finansowego na rzecz projektów związanych z AI.
• Tworzenie zasobów: Inwestowanie w rozwój materiałów edukacyjnych, takich jak poradniki, kursy online i aplikacje, które pomogą zrozumieć podstawy AI i jej potencjalne zastosowania.
• Wdrażanie AI w organizacjach: Ułatwianie wdrażania technologii AI w działalność organizacji pozarządowych, takich jak analiza danych, automatyzacja procesów czy lepsze zarządzanie projektami.
• Edukacja społeczna: inicjowanie kampanii edukacyjnych dotycząch potencjału i zagrożeń związanych z AI, skierowanych do różnych grup społecznych, takich jak młodzież, seniorzy czy osoby wykluczone cyfrowo.

Rozwój sztucznej inteligencji to wyzwanie, ale i szansa. Współpraca między sektorami, inwestycje w edukację i rozwój demokratycznych regulacji pozwolą na rozwinięcie AI w sposób odpowiedzialny. Jedynie poprzez świadome i systematyczne zarządzanie i zaangażowanie różnych interesariuszy AI może stać się narzędziem wspierającym demokrację i dobro społeczne, a nie zagrożeniem dla ich fundamentów. Kluczowe jest, aby to my, jako społeczeństwo, aktywnie kształtowali ścieżki jej rozwoju, wykorzystując potencjał i zapobiegając scenariuszom, które mogłyby szkodzić wspólnemu dobru.

Inspiracją dla napisania tekstu był raport Leveraging AI for Democracy. Civic Innovation on the New Digital Playing Field (Beth Kerley, Carl Miller, Fernanda Campagnucci), National Endowment for Democracy, 2024. Z tego materiału zaczerpnąłem pakiet rozwiązań opisywanych w części „Możliwości”. Przegląd materiałów internetowych i rozmowy z pracownikami Instytutu Spraw Publicznych umożliwił mi wybór tematów do części o wyzwaniach. Rekomendacje inspirowane są w znacznej mierze zarówno wspomnianym Leveraging AI for Democracy… jak i tekstem A Roadmap to Democratic AI, The Collective Intelligence Project 2024.