Publicystyka - ngo.pl

Dwuletni projekt realizowany przez Stowarzyszenie Edukacji Kulturalnej Widok jest kontynuacją wcześniejszego przedsięwzięcia z lat 2021–2022 pt. „Na ratunek starym domom”. Taką nazwę przyjęła również koalicja działająca na rzecz ochrony historycznej zabudowy Białegostoku. Obecnie tworzy ją dziewięć organizacji społecznych i grup nieformalnych.

Idąc sprawdzonym tropem, koalicja wspólnie wybrała dziesięć historycznych – choć nie zawsze zabytkowych – budynków z zasobów miejskich. To obiekty, które przetrwały wojenne zniszczenia, co w mieście niemal pozbawionym starej zabudowy już czyni je wyjątkowymi. 

Historię każdego z domów opracował Wiesław Wróbel, historyk i świetny monografista Białegostoku. Krzysztof Kulesza, od lat zajmujący się zabytkami, przygotował ich ocenę techniczną. Popularnonaukową formę opisów – Karty Domów – stworzyła dziennikarka Monika Żmijewska.

Nowością w porównaniu z poprzednią edycją projektu są podcasty o starych domach, przygotowane przez Miłkę Malzahn (Stowarzyszenie Widok), Katarzynę Sztop-Rutkowską (Fundacja SocLab) oraz Piotra Znanieckiego (Stowarzyszenie Arteko).

Wybrane budynki znalazły się na trzech szlakach tematycznych opracowanych przez Annę Karśnicką (Białystok Subiektywnie) i Andrzeja Kłopotowskiego (Osiedlownik): przez dzielnicę Piaski, przez dawne getto i wokół wielkiego gościńca litewskiego.

Materiały projektowe – kwerendy, opisy, podcasty oraz interaktywne mapy szlaków – są dostępne na stronie:
https://widok.org.pl/stare-domy-mowia-o-nas-kontynuacja/

Obecnie baza zawiera informacje i zdjęcia dotyczące 23 historycznych białostockich nieruchomości.

– Do kontynuacji zachęciły nas rezultaty pierwszego projektu, choć początkowo mieliśmy poczucie klapy, bo jeszcze w trakcie trwania działań miasto sprzedało kilka budynków objętych działaniami. Z czasem okazało się jednak, że coś się wtedy ruszyło – mówi Urszula Dąbrowska, koordynatorka projektu ze Stowarzyszenia Widok. – Miasto właśnie remontuje i przekaże na cele społeczne m.in. drewnianą willę przy Włókienniczej 16, kamienicę przy Sobieskiego 20 oraz Dwór Herbstów przy Nowowarszawskiej 32, o które się upominaliśmy.

Jej zdaniem najważniejsza zmiana dokonała się jednak w świadomości mieszkańców i mieszkanek Białegostoku:

– Kilka lat temu podczas konsultacji społecznych często słyszeliśmy: „po co to ratować, to ruina”. Dziś większość osób jest przekonana, że stare domy – nawet te mniej spektakularne – trzeba chronić za wszelką cenę. Trudniejsze pytanie dotyczy tego, jak je później sensownie zagospodarować.

Koalicjanci przyznają, że wybór dziesięciu budynków do tej edycji nie był łatwy – w miejskich zasobach pozostało ich już niewiele. To często obiekty mniej widoczne, mniej efektowne, choć niektóre są bardzo rozpoznawalne, jak secesyjna kamienica Rejzli Wajnrach przy Piłsudskiego 20, dawne miejsce życia żydowskiej elity – nauczycieli i artystów. Mieszkał tu między innymi Oskar Rozanecki, dekorator Teatru Palace i współtwórca teatru Gilarino, który w czasie okupacji niemieckiej znalazł się w tzw. komandzie kopistów.

Większość Białostoczan i Białostoczanek kojarzy też opuszczoną fabrykę włókienniczą przy Częstochowskiej 14/2. Opowiada ona historię przedsiębiorczej wdowy Chany Marejn i jej braci, którzy rozwinęli tu rodzinny biznes. Po wybuchu wojny obiekt przechodził w ręce kolejnych okupantów, a produkcja trwała. W latach 90. anarchiści stworzyli tam skłot – ważny punkt na kulturalnej mapie miasta.

Na liście znalazł się również niepozornie wyglądający od ulicy dom przy Artyleryjskiej 5. Trzeba wejść do ogrodu, żeby zobaczyć kunszt architektury i zdobień.

Koalicjanci nie mają złudzeń – stare domy, zwłaszcza drewniane i położone na atrakcyjnych działkach, będą nadal znikać. Chcą jednak wydobywać z cienia te, które wciąż stoją i są ważne dla tożsamości Białegostoku.

Liczą także na zmianę podejścia władz miejskich – by zaczęły postrzegać stare domy nie jako problem, lecz jako potencjał i element wyróżniający Białystok. Temu służył m.in. Dialog Nansenowski, który odbył się 17 listopada w Galerii im. Sleńdzińskich. Wzięło w nim udział około 30 osób reprezentujących trzy strony: społeczną (najliczniejszą), deweloperską i urzędniczą.

– W tej metodzie nie chodzi o to, by kogoś przeciągnąć na swoją stronę i wygrać, ale by się wysłuchać i spróbować zrozumieć – mówiła prowadząca spotkanie Agata Urbanik z „Pogotowia facylitacyjnego”.

Uczestnicy i uczestniczki mieli poczucie, że rozmowa rzeczywiście się otwiera i że nie stoją po przeciwnych stronach barykady. Raczej patrzą na te same problemy z różnych perspektyw. Stare domy są jednak ważne dla wszystkich.

Projekt będzie kontynuowany także w przyszłym roku. Wiosną koalicja zaprosi mieszkańców i mieszkanki miasta na trzy testowe spacery nowymi szlakami. Latem, przy jednym z opisywanych budynków, odbędzie się rodzinne wydarzenie plenerowe, podczas którego będzie można dowiedzieć się, co stare domy mówią o nas. Będzie to okazja, by usłyszeć historie zapisane w murach i zostawić własny ślad: myśl, wspomnienie, wiadomość dla dawnych mieszkańców.

Bo dopóki stare domy stoją, wciąż możemy zdecydować, czy pozwolimy im zniknąć bez śladu, czy uznamy je za część wspólnej opowieści o mieście.

• Białystok Subiektywnie
• Fundacja Dom
• Fundacja Laboratorium Badań i Działań Społecznych „SocLab”
• Fundacja Teatr Latarnia
• Osiedlownik
• Ośrodek Wspierania Organizacji Pozarządowych (OWOP)
• Stowarzyszenie Arteko
• Stowarzyszenie Edukacji Kulturalnej Widok (lider)
• Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Oddział Białystok

Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach rządowego programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030