Publicystyka - ngo.pl

W dużym skrócie: mechanizm racjonalnych usprawnień jest to możliwość sfinansowania różnych jednostkowych działań dostosowawczych, indywidualnie dobranych do potrzeb osoby z niepełnosprawnością – uczestnika, uczestniczki lub członka personelu w projekcie współfinansowanym z Funduszy Europejskich (FE).

Zacznijmy od tego, że każdy wniosek ubiegający się o dofinansowanie z FE jest oceniany w szczególności pod kątem zgodności z kryteriami naboru. Wymagania związane np. z wykonalnością finansową, czyli oceną budżetu, wydają się tu oczywiste. Ale nie każdy wie, że stałym elementem oceny wniosków są też kryteria horyzontalne. W odniesieniu do Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS) czy też Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) są to:

• zrównoważony rozwój oraz nieczynienie poważnych szkód (Do No Significant Harm – DNSH),
• równość kobiet i mężczyzn,
• równość szans i niedyskryminacja,
• dostępność dla osób z niepełnosprawnościami.

Wraz z tymi zasadami weryfikowana jest także zgodność projektu z Kartą Praw Podstawowych UE oraz z Konwencją o prawach osób z niepełnosprawnościami. Ich ocena jest zero-jedynkowa: spełnia – nie spełnia. Choć dopuszczalne są sytuacje, w których można użyć określenia neutralności dla poszczególnego produktu lub usługi w projekcie, jest to jednak sprawa marginalna dla naszego tematu i dlatego pominę ten wątek.

Możemy więc zadać sobie dwa pytania: jak spełnić te kryteria horyzontalne w projekcie? Gdzie szukać informacji na ich temat? Odpowiedź jest prosta – nazywa się „Wytyczne dotyczące realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027”. To w tym dokumencie znajdziemy definicje i wymagania, jakie muszą zostać w projekcie w tym zakresie spełnione, aby wnioskodawca mógł otrzymać dofinansowanie na jego realizację.

Uzupełnieniem głównej treści „Wytycznych” są cztery zintegrowane z nimi załączniki, w tym „Standardy dostępności dla polityki spójności na lata 2021-2027”, które w szczegółowy sposób opisują dostępność architektoniczną, cyfrową, informacyjno-promocyjną, a także szkoleniową i transportową. Na przestrzeni lat treść wytycznych była kilka razy korygowana, ale stałymi elementami są niezmiennie pojęcia m.in. uniwersalnego projektowania, racjonalnych usprawnień oraz mechanizmu racjonalnych usprawnień.

Projekty współfinansowane z FE muszą być zgodne z ideą projektowania uniwersalnego lub, jeśli nie jest to możliwe, z zastosowaniem racjonalnych usprawnień. Uniwersalne projektowanie, czyli projektowanie produktów, środowiska, programów czy usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania, jest kluczowe. Kierunek działań wskazują m.in. wyżej wymienione „Standardy dostępności” oraz te zamieszczone na stronie programu Dostępność Plus.

Wsparciem są także trzy ustawy dostępnościowe: o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych oraz o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami – obie z 2019 r., skierowane przede wszystkim do podmiotów publicznych. Trzecia, z 2024 r. o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze, ma zapewniać spełnianie wymagań dostępności w zakresie produktów i jest skierowana do producentów, upoważnionych przedstawicieli, importerów i dystrybutorów, a w zakresie usług jest obowiązkiem usługodawców.

Jaka jest praktyka, rozumienie i zakres stosowanych rozwiązań służących dostępności w projektach unijnych? Tu na scenę powoli wkracza mechanizm racjonalnych usprawnień.

Jeśli przyjmiemy, że punktem wyjścia w każdym projekcie jest Człowiek, czyli każdy członek grupy docelowej projektu EFS, a także, że z każdej inwestycji współfinansowanej z programu EFRR będzie korzystał Człowiek, to musimy przyjąć, że może to być także Człowiek z niepełnosprawnością. Poznanie potrzeb uczestników i uczestniczek, ale również personelu, który ten projekt będzie realizować, jest podstawą do właściwego zaplanowania wsparcia pozbawionego barier dla osób ze zróżnicowanymi potrzebami.

I tu wracamy do pojęcia uniwersalnego projektowania i racjonalnych usprawnień. Nowe produkty projektów współfinansowane z programów EFS i EFRR muszą być zgodne z zasadami uniwersalnego projektowania. Mówimy tu np. o wybudowaniu obiektu od podstaw. W pozostałych przypadkach o dostępności będzie przesądzało zastosowanie racjonalnych usprawnień, czyli konieczne i odpowiednie zmiany oraz dostosowania, które nie nakładają nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, i oczywiście jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, np. remont lub adaptacja istniejącego obiektu.

Dostępność m.in. zastosowanych narzędzi, zaplanowanych usług, prawidłowo przygotowanej dokumentacji w wersji elektronicznej i wiele innych elementów jest poddawana analizie w trakcie oceny projektu w zakresie zgodności z przywołanymi wyżej kryteriami horyzontalnymi. Ocena spełnienia dostępności produktów, towarów i usług dla osób z niepełnosprawnościami, a szerzej także dla osób ze zróżnicowanymi potrzebami, ma wpływ na ostateczną decyzję – czy projekt może otrzymać dofinansowanie z Funduszy Europejskich. W skrócie: skoro znamy problemy i potrzeby grupy docelowej, projektujemy wsparcie tak, aby nikt nie czuł się dyskryminowany.

Co jednak w sytuacji, gdy wniosek otrzyma dofinansowanie i mimo przeprowadzonej diagnozy grupy docelowej, zidentyfikowanych potrzeb i zaplanowanych do eliminacji barier, pojawi się osoba, której potrzeby wymkną się z tych ram? Życie, także to projektowe, czasem zaskakuje, więc w takiej sytuacji działamy i korzystamy z mechanizmu racjonalnych usprawnień.

Mechanizm racjonalnych usprawnień, czyli tzw. MRU, wymaga spełnienia jednocześnie dwóch warunków. Jest uruchamiany na etapie realizacji projektu, gdy pojawi się nieprzewidziana we wniosku sytuacja – nowa bariera uniemożliwia lub znacząco utrudnia uczestnikowi, uczestniczce lub osobie z personelu projektu – osobie z niepełnosprawnością, możliwość kontynuacji wsparcia lub wykonywania zadań w projekcie. Po drugie, zawsze musi dotyczyć konkretnej osoby z niepełnosprawnością. Zwróćmy uwagę, że choć w wytycznych równościowych używane jest szersze pojęcie – osoby ze szczególnymi (zróżnicowanymi) potrzebami, to nie ma ono zastosowania w sekcji 4.1.2 poświęconej MRU.

Jeśli realizator projektu zidentyfikuje konieczność dostosowania wsparcia do potrzeb osoby z niepełnosprawnością, pomimo zastosowania w projekcie uniwersalnego projektowania lub racjonalnych rozwiązań, powinien w uzgodnieniu z tą osobą znaleźć rozwiązanie tej sytuacji. Tym rozwiązaniem może być właśnie MRU. Może ono jednocześnie dotyczyć więcej niż jednej osoby z niepełnosprawnością, jeśli jest to uzasadnione (np. specjalistyczna usługa transportowa). Obecnie średni koszt MRU na jedną osobę w projekcie nie może przekroczyć 15 tysięcy złotych brutto.

W pierwszej kolejności po rozpoznaniu potrzeby realizator projektu powinien skorzystać ze znanej ścieżki, tj. przesunięcia środków zaplanowanych do realizacji w budżecie projektu lub wykorzystać powstałe oszczędności. Jest to często stosowana praktyka. Nie wymaga ona zbyt dużego zaangażowania po stronie beneficjenta, ponieważ MRU może zostać wprowadzone jako zmiana do wniosku o płatność. Instytucja, z którą zawarta jest umowa na realizację projektu, musi wyrazić zgodę na takie działanie.

Drugi sposób, w przypadku braku wystarczającej puli środków na sfinansowanie takiego wsparcia, to złożenie do instytucji wniosku o zgodę na zwiększenie dofinansowania do projektu. W treści należy podać dane osoby, która będzie korzystała z MRU oraz przedmiot wsparcia wraz z jego wartością całkowitą. Wniosek powinien zawierać uzasadnienie potrzeby skorzystania z MRU, w tym informację, dlaczego MRU jest konieczne pomimo zastosowania w projekcie zasad uniwersalnego projektowania lub racjonalnych rozwiązań. Trzeba pamiętać, że zwiększenie wartości projektu o wydatki na MRU ma wpływ na cały budżet projektu, w tym na wysokość wkładu własnego realizatora projektu.

MRU może dotyczyć wszystkiego, co jest niezbędne do kontynuacji wsparcia w projekcie, zmieści się w limicie oraz będzie zasadne i racjonalne. Analiza badań ewaluacyjnych nt. zasad horyzontalnych w perspektywie finansowej na lata 2014-2020 potwierdziła, że MRU było stosowane zarówno w programie EFS, jak i w EFRR.

Głównymi obszarami wspieranymi przez MRU były: rekrutacja, transport, organizacja szkoleń i spotkań, adaptacja pomieszczeń do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, w których realizowane były projekty. W katalogu przykładowych zakupów były m.in.: specjalistyczny sprzęt komputerowy, dostosowany do potrzeb uczestnika z niepełnosprawnością kończyn górnych, protezy kończyny górnej, turnusy rehabilitacyjne, rower elektryczny, zatrudnienie asystenta osoby z niepełnosprawnością, a także tłumacz języka migowego.

Badane podmioty potwierdziły stosowanie MRU także w projektach finansowanych z EFRR z zastrzeżeniem, że nie może on dotyczyć wydatków inwestycyjnych. Wydaje się to oczywiste, gdy uświadomimy sobie, że MRU ma w projekcie wspierać bezpośrednio Człowieka. MRU nie służy do łatania ewentualnych „niedociągnięć” w projektach skoncentrowanych na tworzeniu nowej infrastruktury.

MRU, co do zasady, nie jest stosowane w projektach, które służą wyłącznie wsparciu osób z niepełnosprawnościami. Z mechanizmu nie będzie można skorzystać w przypadku realizacji działań o charakterze punktowym, np. jednorazowe profilaktyczne badania zdrowotne. Konieczność zapewnienia powszechnego dostępu do takich projektów jest kluczowa i wymaga zaplanowania wsparcia z uwzględnieniem uniwersalnego projektowania. Dlatego też wszystkie rodzaje wsparcia powinny zostać umieszczone bezpośrednio w budżecie wniosku. Wyjątkiem od tej zasady mogą być oczywiście sytuacje związane z koniecznością zastosowania MRU wobec personelu projektu.

Na pewno wyłączenie możliwości stosowania MRU może dotyczyć projektów rozliczanych w całości przy pomocy uproszczonych metod, jeśli takie zastrzeżenie zostało zawarte w dokumentacji konkursowej. W dużym skrócie, realizator projektu po wykonaniu określonych zadań i osiągnięciu ich efektów powinien otrzymać określoną w dokumentacji konkursowej kwotę wsparcia. Jeśli wcześniej, w wyliczeniach tej kwoty, zostały uwzględnione koszty racjonalnych usprawnień, w takiej sytuacji w projekcie nie można ponosić dodatkowych wydatków, w tym na MRU. Takie działanie byłoby złamaniem zakazu podwójnego finansowania.

Czy wniosek o MRU może zostać rozpatrzony odmownie? Może, ale co do zasady powinny to być sytuacje marginalne, gdyż celem wsparcia udzielanego z Funduszy Europejskich jest m.in. zapobieganie wykluczeniu oraz poszanowanie praw człowieka.

Badania ewaluacyjne perspektywy 2014-2020 wskazują, że wśród uczestników projektów, finansowanych zarówno ze środków EFS, jak i EFRR, istniała potrzeba korzystania z tego wsparcia. Beneficjenci, którzy wdrożyli ten mechanizm, również nie mają co do tego wątpliwości. Ale nadal jest znacząca grupa beneficjentów, która w dalszym ciągu obawia się z niego skorzystać. Czy słusznie

Wiedza o istnieniu wytycznych równościowych wydaje się powszechna – regulaminy wyboru projektów zawierają omówienia polityk horyzontalnych, a także MRU. Wiedza zatem jest. Czy w skali całego kraju liczba wniosków o zastosowanie MRU, która od 2015 r., według różnych szacunków, nie przekroczyła 1000, to sukces, czy porażka tego narzędzia? Jeśli oczekujemy pełnego włączenia m.in. Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami do codziennej rzeczywistości, w tym również projektowej, to liczba wniosków o MRU będzie papierkiem lakmusowym tego procesu.

Zbyt dużo wniosków o MRU może świadczyć o braku przygotowania prawidłowej analizy przez wnioskodawcę na etapie tworzenia wniosku o dofinansowanie oraz nieskutecznej weryfikacji na etapie jego oceny. Zbyt mała liczba może wskazywać na jego nieskuteczność. Dobrze przeprowadzona analiza grup docelowych, trafna identyfikacja barier i potrzeb uczestników i uczestniczek projektów znajduje swoje odzwierciedlenie w zaplanowanych do realizacji zadaniach i w budżetach projektów. A tam kolejne pozycje: tłumacz PJM, asystent osoby z niepełnosprawnością, materiały dostosowane cyfrowo itp. Racjonalne usprawnienia w pełnej krasie.

Istotni są realizatorzy projektów, z którymi współpracują m.in. koordynatorzy ds. polityk horyzontalnych. Udział w szkoleniach, nie tylko tych o dostępności dla osób ze zróżnicowanymi potrzebami, ale także powiązanych z interpretacją pozostałych kryteriów horyzontalnych, daje pozytywne efekty – coraz lepiej dostosowane wsparcie, w dostępnej przestrzeni, z dostępnymi materiałami szkoleniowymi, z dostosowaną dostępną usługą. A mechanizm racjonalnych usprawnień? W moim odczuciu, może być elementem marginalnym, ale nie pomijanym. Stąd istnieje realna potrzeba, aby o nim nadal przypominać, rozmawiać i wyjaśniać jego zasady.

Od roku 2019 w prawodawstwie krajowym dysponujemy prawem do składania wniosku lub żądania o zapewnienie dostępności architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej czy cyfrowej, o których mowa w ustawach dostępnościowych. Ale już od 2015 r. korzystamy z możliwości wnioskowania o zapewnienie dostępności w tych obszarach w projektach finansowanych z FE poprzez MRU.

Zastosowane mechanizmy, choć tak różne od siebie, m.in. pod kątem obszaru oddziaływania (zakres projektowy wobec krajowego prawa powszechnego), mają wspólny cel: zapewnienie każdej osobie z niepełnosprawnością prawa uczestniczenia w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami, o czym mówi Konwencja ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami. Dlatego zachęcamy do kontaktu i podzielenia się z nami swoim doświadczeniem ze stosowaniem lub korzystaniem z MRU w projektach unijnych. Wasz głos, zarówno jako odbiorcy tego rodzaju wsparcia, ale także jako podmiotu wnoszącego o jego zastosowanie, może pomóc w eliminowaniu barier, które nadal jeszcze stoją na drodze dostępności do Funduszy Europejskich.

Anna Bizub-Jechna – koordynatorka ds. polityk horyzontalnych, Departament Europejskiego Funduszu Społecznego, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego. Od 2015 r. konsekwentnie buduje świadomość i standardy dostępności w projektach współfinansowanych z UE, wspiera instytucje w tworzeniu rozwiązań przyjaznych i inkluzywnych. Realizuje liczne szkolenia i konsultacje dla instytucji oraz wnioskodawców programu Fundusze Europejskie dla Pomorza 2021-2027, łącząc wiedzę merytoryczną z praktycznym podejściem i nastawieniem na realny wpływ. Specjalizuje się w praktycznym wdrażaniu zasad dostępności i standardów Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami.

Tekst powstał w ramach partnerskiego projektu „Działania informujące i promujące Fundusze Europejskie wśród organizacji pozarządowych”, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej dla Funduszy Europejskich na lata 2021-2027.