Publicystyka - ngo.pl

Jestem w zarządzie niewielkiej organizacji pozarządowej. Od kilku lat organizujemy wycieczki dla seniorów – uczestnicy wpłacają darowiznę, która pokrywa koszty wycieczki, a jak coś zostanie, to te środki przeznaczamy na kolejne działania na rzecz seniorów. Niedawno jeden z nowych uczestników oświadczył, że pobieranie darowizn za udział w wycieczce jest nielegalne. Nasza organizacja nie prowadzi działalności gospodarczej, wszystkie środki są wydatkowane na cele statutowe, nikt nie bierze tych pieniędzy dla siebie. Czy faktycznie nasza działalność jest nieprawidłowa? Czy coś nam za to grozi?

Pod względem prawnym darowizna polega na tym, że darczyńca dokonuje bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku (art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego). Osoba dokonująca darowizny robi to bezinteresownie, czyli niczego w zamian dla siebie nie oczekuje i nie ma nie ma na celu osiągnięcia jakiejkolwiek korzyści.

W opisanej przez czytelnika serwisu poradnik.ngo.pl sytuacji pobieranie „darowizn” w zamian za udział w wycieczce nie jest tak naprawdę darowizną, tylko opłatą za usługę (jaką jest organizacja wycieczki). Przyjrzyjmy się temu dokładniej.

Warto przypomnieć, że organizacje pozarządowe mogą sprzedawać produkty lub usługi – czyli mogą pobierać za nie opłaty. Jest to jedna z możliwych form pozyskiwania funduszy na prowadzenie działalności statutowej. Sprzedaż może być prowadzona jako odpłatna działalność pożytku publicznego lub jako działalność gospodarcza.

Działalność gospodarcza może być prowadzona po tym, jak  NGO zarejestruje organizację w rejestrze przedsiębiorców (więcej: DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA w poradnik.ngo.pl). W rzeczywistości wiele organizacji boi się działalności gospodarczej, np. dlatego, że jej prowadzenie wydaje się im zbyt skomplikowane. Ponadto wiele osób uważa, że organizacje nie mogą prowadzić działalności gospodarczej, ponieważ „to, co społeczne nie może przynosić zysku”. Jednak prawo przewiduje możliwość prowadzenia działalności gospodarczej przez NGO, wymogiem jest tylko przeznaczanie zysku z działalności gospodarczej na statutową oraz to, że działalność gospodarcza nie może być ważniejsza niż działalność statutowa.

Działalność gospodarcza w NGO? Tak, prawo na to pozwala [infografika]

Działalność odpłatna pożytku publicznego może być prowadzona wtedy, jeśli odpowiednie zapisy są umieszczone w statucie lub akcie wewnętrznym NGO (więcej: ODPŁATNA DZIAŁALNOŚĆ POŻYTKU w poradnik.ngo.pl). Pomimo istnienia takiej formy działalności od 15 lat nadal wiele organizacji nie korzysta z możliwości prowadzenia działalności odpłatnej pożytku publicznego – nie wie o niej i nie zna zasad jej prowadzenia.

Tak więc pomimo prawnej możliwości prowadzenia przez stowarzyszenia i fundacje działalności odpłatnej lub gospodarczej niektóre organizacje ukrywają pobieranie opłat pod płaszczykiem „darowizn”. Nawet jeśli nadużywanie „darowizny” do pobierania opłat za produkty czy usługi oferowane przez organizacje pozarządowe czasem wynika z niewiedzy, to nie chroni organizacji przed odpowiedzialnością za łamanie przepisów. Co grozi organizacji za pobieranie darowizn zamiast opłat?

Organizacje pozarządowe podlegają nadzorowi administracji publicznej, która na skutek otrzymanej informacji o nieprawidłowościach może wszcząć czynności kontrolne. Dla stowarzyszenia organem nadzoru jest starosta, dla fundacji – właściwy minister oraz starosta. Dodatkowo dla organizacji pożytku publicznego (OPP) organem nadzoru, w tym w zakresie prowadzenia działalności odpłatnej, jest Przewodniczący Komitetu do spraw Pożytku Publicznego.

Uprawnienia kontrolne organów sprawujących nadzór nad „zwykłymi organizacjami” są dość ograniczone (np. żądanie niezbędnych wyjaśnień, żądanie dostarczenia uchwał). Dlatego, nawet gdy starosta uzyskał informację o nieprawidłowościach przy pobieraniu opłat, i tak będzie musiał zgłosić tę sprawę do urzędu skarbowego, który może skontrolować organizację.

w poradnik.ngo.pl: NADZÓR nad NGO, kontrole

W przypadku organizacji mających status OPP Przewodniczący Komitetu ma prawo wstępu do siedziby OPP, żądania wyjaśnień i okazania dokumentów, udostępnienia danych mających związek z przedmiotem kontroli (art. 29 – 34 ustawy o pożytku oraz rozporządzenie w sprawie przeprowadzania kontroli organizacji pożytku publicznego). W wypadku stwierdzenia rażącego naruszenia prawa (np. złamanie art. 17 ust. 1  Prawa Przedsiębiorców, art. 22 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, art. 4 ustawy o rachunkowości) Dyrektor Narodowego Instytutu Wolności może wystąpić do KRS o pozbawienie organizacji statusu OPP. Jeżeli w wyniku kontroli któregoś z wymienionych organów nadzoru zostaną stwierdzone inne nieprawidłowości (np. popełnienie przestępstwa albo wykroczenia karno-skarbowego) mogą one zawiadomić także inne urzędy, np. prokuraturę, urząd skarbowy.

Pobieranie opłat pod pozorem otrzymywania darowizn może być też zakwalifikowane jako niezarejestrowana działalność gospodarcza. Jak już wspomniano, organizacje pozarządowe mogą podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym (zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy Prawo przedsiębiorców).

Jeśli organizacja nie zarejestrowała działalności gospodarczej, ale de facto ją prowadzi, to policja lub prokuratura może z tego powodu wszcząć postępowanie. Zgodnie bowiem z art. 6011 § 1 Kodeksu wykroczeń: „Kto wykonuje działalność gospodarczą bez wymaganego zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej, wpisu do rejestru działalności regulowanej lub bez wymaganej koncesji albo zezwolenia, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny”.

Ponadto prowadzenie niezarejestrowanej działalności gospodarczej przez organizację może być zgłoszone do urzędu skarbowego, ponieważ może to świadczyć o nieprawidłowym prowadzeniu ksiąg podatkowych i nieprawidłowym rozliczaniu podatków.

Każda operacja finansowa powinna być prawidłowo przypisana do określonych działań w organizacji i zgodnie z tym zaksięgowana. Za prawidłowe prowadzenie księgowości odpowiada nie tylko osoba księgująca, ale również kierownik jednostki (zarząd), chyba że wykaże, że nie ponosi winy za nieprawidłowości. Księgowanie przychodów z działalności gospodarczej lub działalności odpłatnej pożytku publicznego jako przychodów z tytułu darowizny powoduje, że księgi rachunkowe nie odzwierciedlają faktycznych operacji gospodarczych i mogą zostać uznane za nierzetelne. Zgodnie z art. 77 ustawy o rachunkowości ten, kto dopuszcza do podawania w księgach rachunkowych nierzetelnych danych, może zostać ukarany karą grzywny lub karą pozbawienia wolności do lat dwóch.

Ponadto nierzetelne prowadzenie ksiąg rachunkowych jest przestępstwem skarbowym zagrożonym karą grzywny (art. 61 § 1 ustawy Kodeks karny skarbowy – k.k.s.). Odpowiedzialność za nierzetelne prowadzenie księgowości jest niezależna od tego, czy jej skutkiem jest uszczuplenie należności podatkowych, czy też nie. Nie ma więc znaczenia, czy przy prawidłowym księgowaniu powstałoby jakieś zobowiązanie podatkowe, czy też dochody byłyby i tak zwolnione z opodatkowania (co w przypadku fundacji i stowarzyszeń jest bardzo możliwe). Ważne jest jedynie to, że księgi prowadzone są w sposób nierzetelny, czyli niezgodnie ze stanem rzeczywistym (art. 53 § 22 k.k.s.).

Jeżeli natomiast efektem nierzetelnego księgowania byłoby uszczuplenie należności podatkowych, czyli organizacja nie zapłaciła podatku pomimo tego, że powinna – wówczas może wchodzić w grę surowsza odpowiedzialność za przestępstwo nazywane „oszustwem podatkowym” (art. 56 § 1 k.k.s.).

Należy również pamiętać, że w przypadku takiej „fikcyjnej darowizny”, będącej w istocie zapłatą za usługę, rzekomy darczyńca może odliczyć ją sobie od podstawy opodatkowania i w ten sposób obniżyć swój podatek. W takim wypadku „darczyńca” naraża się na odpowiedzialność za oszustwo podatkowe. Przedstawiciel organizacji, która namawia do dokonania fikcyjnej darowizny, będącej w istocie zapłatą za usługę, może narazić się na zarzut namawiania „darczyńcy” do popełnienia przestępstwa oszustwa podatkowego.

Jak widać konsekwencje w razie ujawnienia ukrywania działalności gospodarczej lub działalności odpłatnej pod postacią darowizn mogą być daleko idące i to nie tylko dla przedstawicieli organizacji, ale również dla osób wpłacających tego rodzaju darowizny.

Z punktu widzenia dobra trzeciego sektora nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie tej sprawy. Organizacja namawiająca do fikcyjnych darowizn niszczy wizerunek innych organizacji, co później może wpływać na postrzeganie innych stowarzyszeń i fundacji jako naciągaczy.

Podsumowując –  pobieranie darowizn, które w istocie są opłatami, jest niezgodne z prawem i naraża organizację oraz osoby zarządzające taką organizacją na negatywne konsekwencje. NGO mogą zgodnie z przepisami pobierać opłaty – w ramach działalności gospodarczej lub w ramach działalności odpłatnej pożytku publicznego. Warto dobrać najlepiej pasującą formę działalności, wdrożyć obowiązujące zasady i działać zgodnie z prawem.

• Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 z późn. zm.), art. 888 § 1;
• Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 r. (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 450), art. 29-34;
• Rozporządzenie Przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego w sprawie przeprowadzania kontroli organizacji pożytku publicznego, Dz.U. z 2018 r. poz. 2054
• Ustawa Prawo Przedsiębiorców  (Dz.U. z 2018 r. poz. 646 z późn. zm.), art. 17 ust. 1;
• Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2018 r. poz. 618), art. 6011 § 1;
• Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy(t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2226, z późn. zm.), art. 53 § 22, art. 56 § 1, art. 61 § 1;
• Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 395 z późn. zm.), art. 77;
• Ustawa Prawo przedsiębiorców z dnia 6 marca 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 646, z późn. zm.), art. 17.

• o darowiznach dla organizacji w PORADNIK.NGO.PL: poradnik.ngo.pl/darowizny
• Organizacja pozarządowa otrzymuje darowizny od darczyńców [infografika]