Publicystyka - ngo.pl

Zaufanie – wyzwanie rozwojowe Polski

Autorzy Raportu "Polska 2030. Wyzwania rozwojowe" w kapitale społecznym widzą jeden z kluczowych elementów sukcesu polskiej dynamiki rozwoju. Co ważne, odczytują jego szczególne znaczenie w aspekcie wspólnotowym: To, czego potrzebujemy dla przyszłych sukcesów i realizacji szans, wiąże się ze wspólnotowym, grupowym kapitałem rozwoju, rosnącą zdolnością do współpracy, rozumienia się, zaufania, wspólnotowego patrzenia w przyszłość[1]. Raport przedstawia dziesięć kluczowych wyzwań, jakie stoją przed Polską. Jako pierwsze przedstawiany jest właśnie kapitał społeczny, utożsamiany z ZAUFANIEM. Oparty na otwartości, wspólnotowości, silnych więziach i tożsamości kapitał społeczny pomnaża zaufanie i zwiększa zdolność do kooperacji, zakorzenia w świecie własnej kultury, jest podstawą budowania nowoczesnej relacji państwo – obywatel. Zaufanie jest zatem podstawą kapitału rozwojowego – czyli zdolności ludzi do ufania sobie we wszystkich wymiarach życia – począwszy od zaufania między jednostkami po zaufanie obywateli do infrastruktury instytucjonalnej państwa. Obawy w kontekście poziomu zaufania w Polsce i wyzwań jakie wiążą się z jego wzmacnianiem w sferze społecznej zarysowane na kartach raportu nie są bezpodstawne. Według badań European Social Survey poziom zaufania w Polsce jest jednym z najniższych w Unii Europejskiej. Tylko nieco ponad 10% dorosłych Polaków ufa innym ludziom, niskie jest zaufanie wobec Sejmu, Senatu i partii politycznych, miernie przedstawiają się również wyniki badań w odniesieniu do wrażliwości na dobro wspólne[2].

Zaufanie – mądrość pokoleń

Zaufanie nie jest łatwe do uchwycenia. Wydaje się, że potrafimy je wyrazić bardziej intuicyjnie niż formalnie. Równocześnie, mimo pewnej abstrakcyjności pojęcia jest ono czymś bardzo konkretnym, często fizycznie doświadczalnym. Chcecie bajki? Oto bajka:

Pasterz, który wypędzał trzodę daleko od wsi, często żartując wzywał na pomoc wieśniaków i udawał, że wilki napadły na jego owce. Dwa i trzy razy przerażeni wieśniacy przybiegali, a potem przy jego śmiechu wracali. W końcu zdarzyło się, że rzeczywiście zjawił się wilk. Kiedy pożerał jego owce, a on wzywał pomocy, wieśniacy sądząc, że pasterz wedle zwyczaju żartuje, nie zwracali na to uwagi. I tak skończyło się na tym, że stracił całą swoją trzodę[3].

Motyw tej przypowieści często przewija się w baśniach i opowieściach ludowych zawierających w sobie mądrość dziesiątek pokoleń ludzkich: kłamca traci, bo nikt mu nie chce ufać, choćby zaczął mówić prawdę.

Celem artykuły nie będzie odkrywanie kłamstwa w naszej codzienności, ale zastanowienie się nad znaczeniem i rolą zaufania w życiu społecznym. Bez wątpienia jest ono wartością, i to wartością niebagatelną. Jan Paweł II w swej homilii na wrocławskich Partynicach wzywał do budowania, odbudowywania i pogłębiania zaufania. Stanowi ono wraz z prawdą i pojęciem wspólnoty fundamentalną triadę etyczną będącą podłożem dla istnienia każdego wymiaru bytu społecznego. Zastanówmy się nad obecnością zaufania w gospodarce, w społeczeństwie i w mechanizmach funkcjonowania demokracji.

Brak zaufania. Kultura nieufności

Analizując przytoczoną na wstępie przypowieść zauważymy, że nasza wiejska społeczność zgromadziła we wzajemnych relacjach bardzo cenny kapitał – kapitał wewnątrz wspólnotowego zaufania, który gwarantował im sąsiedzką pomoc na wypadek nieszczęścia. Dziś ja pomagam tobie, jutro ty pomożesz mi. Jednak zachowanie jednego z członków społeczności doprowadza do radykalnej zmiany postaw wobec niego. Nadszarpnięte dwa razy zaufanie w chwili realnego zagrożenia nie powraca, a nasz nieroztropny bohater ponosi klęskę. Traci nie tylko swoje stado, ale również zaufanie innych. Zaufanie, choć trudno uchwytne, jednak się wyczerpuje, a jego brak skutkuje katastrofą. Czy potrafimy tę sytuację odnieść do realiów naszej codzienności? Wiele czynności, które wykonujemy opiera się na niepisanej umowie, na domniemanym zaufaniu i założeniu uczciwości. Ich brak skutkowałby wzmocnionymi kontrolami, zaostrzeniem rygorów bezpieczeństwa, podniesieniem poziom nieufności w codziennych międzyludzkich relacjach prowadząc do większej hermetyczności i wrogości. Wiążący się z tym wzrost kosztów transakcji zmniejszałby aktywność gospodarczą i obniżał poziom zaangażowania na rzecz spraw społeczności.

Gdy zaufania brakuje obumiera społeczna podmiotowość. Ludzie są skrępowanie w swych działaniach, poddani inwigilacji i skłonni do konformizmu. Unikają kontaktów i popadają w pasywizm Wytwarza się dystans społeczny, alienacja doprowadzająca do dezintegracji społecznej. Rodzi się kultura nieufności będąca dysfunkcją systemu społecznego. Panuje podejrzliwość, wskazywani są godni i niegodni zaufania (ci kłamią, a tamci nie; ta gazeta jest lepsza, tamta gorsza, jedni to złodzieje i bandyci, inni to przykładni obywatele). Cnotą staje się cynizm, chytrość, manipulacje, wykorzystywanie innych. Taka atmosfera nieufności charakterystyczna jest dla systemów totalitarnych i autorytarnych oraz dla społeczeństw czasu przemian lub gwałtownych kryzysów. Sztompka wskazuje na pojawiające się wówczas substytutu zaufania, do których zalicza:

• prowidencjalizm (odwołanie się do losu, sił nadprzyrodzonych);
• korupcję;
• stosowanie środków przymusu pozwalających kontrolować sytuację;
• izolację grupy w zagrażającym jej otoczeniu – zamykanie się w getcie;
• paternalizm – opieranie się na autorytecie silnego przywódcy, wodza, który przywróci prawo i ład;
• mafię – jako kompleksowa instytucja zastępczą[4].

Czym jest zaufanie?

Zaufanie budowane jest na powtarzalności zachowań, jest bardziej postawą niż jednorazowym czynem. W przedstawionych sytuacjach nie jest ono jedyną kluczową właściwością. Równocześnie możemy rozważać miejsce i rolę uczciwości, odpowiedzialności, dbałości o dobro wspólne i wielu innych cnót. Jak więc widać, zaufanie jest zanurzone w inne wartości – jest komponentem świata zasad, norm oraz postaw i działań z nich wynikających.

Zdolność do zaufania traktowana może być jako cecha psychologiczna – umiejscowiona w osobowości jednostki ukształtowanej przez relacje rodzinne, jak również jej doświadczenia osobiste. Równocześnie zaufanie jest elementem więzi społecznych. W swych działaniach jesteśmy zdani na innych i w związku z tym ich rezultaty uzależnione są od postaw i zachowań innych ludzi. Zaufanie pozwala zredukować poczucie niepewności i ryzyka związanego z działaniem innych ludzi umożliwiając przez to podjęcie bardziej swobodnej i skutecznej aktywności. Odnosi się wyłącznie do relacji międzyludzkich. Zaufanie to swojego rodzaju zakład, który podejmujemy na temat niepewnych przyszłych działań innych ludzi[5]. Mówimy o zaufaniu stricte relacyjnym – odnoszącym się do konkretnych związków, o zaufaniu pionowym – do instytucji i systemów (umownie, chodzi o zaufanie do ludzi kierujących tymi strukturami) lub pozycyjnym – odnoszącym się do określonych urzędów, stanowisk, zawodów, ról społecznych[6].

Zaufanie racjonalne

W relacjach wymiany zaufanie często przedstawiane jest jako zaufanie racjonalne. Jego głównym zadaniem jest redukcja kosztów transakcji. Oba racjonalne podmioty wymiany dążą do maksymalizacji swych zysków szacując poniesione nakłady. W tym momencie zaufanie jest pochodną posiadanych informacji i doświadczeń, oparte jest na wiedzy i na analizie faktów. Potrzebny jest czas i dobre efekty z przeszłości, aby w sposób jak najbardziej skuteczny wyeliminować ryzyko interakcji. Decyzja o okazaniu zaufania staje się strategiczna – zakłada bowiem ryzyko, dlatego też często ogranicza się do kręgu ludzi znanych. Przeciwieństwem zaufania w tego typu relacjach jest raczej niepewność niż nieufność. Podejmowanie decyzji w takim aspekcie rozważne jest przez teorię gier.

Zaufanie moralne

Z innych przesłanek wypływa zaufanie określane mianem moralnego (altruistycznego). Opiera się ono na wyznawaniu pewnych wartości, na przynależności do wspólnoty moralnej. Jako podstawowe założenie przyjmuje się w nim wiarę w dobrą wolę innych ludzi. Ludzie przestrzegają pewnych norm nie tylko na zasadzie rewanżu – jak ty mi, tak jak tobie, ale na podstawie wiary w słuszność i prawdziwość danych wskazań, które mają wartość uniwersalną. Ufają, bo postawę ufności uważają za słuszną i dobrą, a nie jedynie racjonalnie zyskowną. Postawa altruistycznego zaufania skłania często do poświęcenia osobistych korzyści (czasu, dóbr materialnych, możliwego zysku) ponieważ zakłada, że należy zrobić coś dla kogoś (nawet całkiem obcego) nie oczekując natychmiastowej rekompensaty. Pozostaje wiara, że w przyszłości ktoś inny zachowa się w podobny sposób. W szeregu aktów krótkoterminowego altruizmu z których korzyści odnoszą inni powstaje wzajemność, która łącznie przynosi korzyści wszystkim uczestnikom[7]. Zaufanie moralne odrzuca uogólnienia. Mimo doznanych zawodów, złych doświadczeń, nadal zakłada pozytywne spojrzenie, szuka wytłumaczenia dla pewnych zachowań nie popadając w irracjonalność. Uslaner analizując badania nad zaufaniem w Stanach Zjednoczonych wskazuje, że zaufanie moralne jest niezbędne do obywatelskiego zaangażowania w pracę na rzecz społeczności lokalnej. Osoby o takiej postawie mają bardziej optymistyczną wizję świata, wierzą w to, że mają wpływ na swoje życie i na postawy innych[8].

Zaufanie jako wartość kulturowa

Obok wymiary mikro (element osobowości) i mezzo (element więzi społecznych) zaufanie występuje również na poziomie makro jako kulturowy wzór zachowań. Zaufanie jest głównym tematem książki Fukuyamy zatytułowanej Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. Najważniejsza teza tej publikacji zakłada, że główni uczestnicy życia gospodarczego popierają się wzajemnie ponieważ wierzą, że tworzą społeczność na podstawie wzajemnego zaufania[9]. To zaufanie ma być elementem wiążącym społeczność. Wynika to z dominującej roli kultury, której znaczenie wykracza już znacznie poza granice określonych społeczeństw i wpływa na globalną gospodarkę i ład ogólnoświatowy. Prowadzić to może z jednej strony do zderzeń kulturowych[10], a z drugiej do ekspansji gospodarczej przedsiębiorstw z krajów o tradycjach kulturowych ułatwiających adaptowanie się do nowych środowisk i szybkie nawiązywanie więzi.

Znaczenie zaufania w procesach gospodarczych wynika nie tylko z uwarunkowań systemowych związanych z ukształtowaną tradycją, ale również z potrzeb jednostki ludzkiej. Jedną z najsilniejszych z nich jest potrzeba bycia docenionym. Skłania ona do poszukiwania takiego środowiska, w którym człowiek czuje się potrzebny i dowartościowany dzięki czemu może się rozwijać. Potrzeby tej nie można rozwijać na poziomie jednostkowym. Jej realizacja możliwa jest jedynie w klimacie społecznego zaufania. Według Fukuyamy zaufanie to mechanizm oparty na założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie oparte na wspólnie wyznawanych normach.  Normy te mogą obejmować głęboko zakorzenione wartości dotyczące Boga i sprawiedliwości, ale także świeckie formy regulacji, np. standardy obowiązujące w danej profesji lub przyjęte normy zachowania[11].

Zaufanie w gospodarce

Tezy autora „Końca historii” znajdują wsparcie w pracach przedstawicieli nowej ekonomii instytucjonalnej. Jest to nurt badań ekonomicznych dotyczących zwłaszcza kosztów transakcyjnych oraz zagadnień funkcjonowania w ramach systemu ekonomicznego sieci instytucji, które tworzą infrastrukturę umożliwiającą działania „niewidzialnej ręki rynku”. Instytucje te to zespół norm społecznych i moralnych, zbiór wartości i zasad, które koordynują procesy współpracy i wymiany między ludźmi. Commons określa instytucje jako działające układywraz z ich regułami funkcjonowania, od rodziny, poprzez korporację, związek zawodowy, stowarzyszenie gospodarcze, aż do samego państwa[12]. Wśród nich wyróżniamy instytucje formalne – takie jak system praw własności, przepisy rządowe oraz prawa oraz instytucje nieformalne, do których zaliczamy kulturę, wartości, poziom zaufania i modele myślowe[13]. Główną funkcją zaufania jest ograniczanie kosztów transakcyjnych. Jest ono jednym z niezbędnych elementów w rozwoju porządku rynkowego. Objawia się w dotrzymywaniu umów (również tych ustnych, nieformalnych), w łatwiejszym nawiązywaniu kontaktów i skłonności do podejmowania nowych działań. Noblista Kenneth Arrow stwierdza: Obecnie zaufanie ma bardzo wymierną wartość pragmatyczną. Zaufanie to środek zmniejszający tarcie wewnątrz systemu społecznego. Jest to niezwykle wydajny instrument; możliwość polegania na słowie partnera w interesach pozwala oszczędzić wielu problemów. Niestety, nie jest to towar, który można łatwo kupić. Zaufanie oraz pokrewne wartości, takie jak lojalność i prawdomówność stanową przykład czegoś, co ekonomiści nazywają „wartościami ubocznymi” (externalities). Każda z tych wartości jest towarem’ każda ma realną, praktyczną, ekonomiczna wartość; każda zwiększa wydajność systemu, pozwala produkować więcej dóbr. Jednak nie są to towary, których wymiana na wolnym rynku jest technicznie możliwa czy nawet uzasadniona[14]

Również Sztompka wskazuje na zaufania jako na jeden z najbardziej istotnych zasobów kulturowych. Jest to siatka „miękkich” więzi interpersonalnych szczególnego rodzaju. Przynosi ono wzrost podmiotowości społecznej przez to, że otwiera pole działań i mobilizuje do działań zarówno tych, którzy otrzymują kredy zaufania od innych, jak i tych, którzy takiego kredytu udzielają. Jeśli jestem obdarzonym zaufaniem, mogę działać swobodniej, spontaniczniej, nowatorsko i nonkonformistycznie. Jeśli obdarzam partnera zaufaniem mogę być wobec niego bardziej otwarty, wolny od obaw, nie muszę mu ciągle patrzeć na ręce. I z jednej i z drugiej strony potencjał aktywności ulega zwiększeniu[15]. Kultura zaufania sprzyja działaniom innowacyjnym i rozwojowi gospodarczemu.

Kryzys zaufania jest czynnikiem negatywnym nie tylko dla gospodarki, ale równie dla funkcjonowania demokracji i sfery społeczeństwa obywatelskiego. Zaufanie to niezbędny kulturowy fundament aktywnego społeczeństwa demokratycznego, czynnik, bez którego demokracja nie może w pełni, prawidłowo funkcjonowa

---

[1] Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, s. 6

[2] Tamże, s. 348-351.

[3] Aesopus, Bajki ezopowe, z grec. przełożył Marian Golias, Wrocław, Kraków, Ossolineum 1961, s.88.

[4] P. Sztompka, Zaufanie: Warunek podmiotowości społeczeństwa, w: Oblicza społeczeństwa, praca zbiorowa pod red. K. Gerlacha i Z. Seręgi, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 1996, ss. 116-119.

[5] Tamże, ss.116-117.

[6] M. Frykowski, Zaufanie społeczne mieszkańców Łodzi, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2005,ss. 13-14.

[7] Tamże, s. 11.

[8] E. Uslaner, The moral fundations of trust, http://www.bsos.umd.edu/gvpt/uslaner/research.htm

[9] F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa, Wrocław, Wydawnictwo Naukowe PWN 1997,s. 18.

[10] zob. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa, Muza 2001.

[11] F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał…, dz.cyt., s. 38.

[12] J.R. Commons, Institutonal Economics. Its Place in Political Economy, t.1, s.68, cyt. za: W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Narodziny i rozwój, Warszawa, Wydawnictwo Biura Badań Strategicznych Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji 2004, s.87

[13] J. Platje, Nowa ekonomia instytucjonalna jako „narzędzie” analizy i implementacji zasad i celów zrównoważonego rozwoju. Referat wygłoszony podczas Ogólnopolskiej konferencji naukowej Zrównoważony rozwój w teorii i praktyce, Wrocław 29-30.06.2006 r.; tekst za: kee.ae.wroc.pl/konferencja/referaty/platje.pd

[14] K. Arrow,, The Limits of Organizations, Nowy Jork 1974, s. 23, cyt. Za: F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał…, dz. cyt.,  s..179.

[15] P. Sztompka, P., Zaufanie: warunek…, dz.cyt., s.116.