Publicystyka - ngo.pl

Cztery kraje, cztery wyjątkowe książki i jeden wspólny cel: wzmocnienie literatury Europy Środkowej. Poznaliśmy laureatki i laureatów pierwszej edycji Wyszehradzkiej Nagrody Literackiej – nowej inicjatywy Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego oraz Stowarzyszenia Willa Decjusza, której celem jest promocja twórców i twórczyń związanych z programem Wyszehradzkich Rezydencji Literackich. To ważny moment dla regionalnej współpracy literackiej między krajami V4. 

Pierwsza edycja Wyszehradzkiej Nagrody Literackiej już teraz zapisała się w historii współpracy między krajami Grupy V4. Spośród 81 nadesłanych książek, Kapituła wybrała 12 nominacji, a następnie cztery zwycięskie tytuły – po jednym z Czech, Polski, Słowacji i Węgier. To książki, które w sposób wyjątkowy oddają ducha Europy Środkowej: jej różnorodność, wielogłosowość i wrażliwość na kwestie społeczne.

Laureatki i laureaci Wyszehradzkiej Nagrody Literackiej 2025

Czechy:
Alena Machoninová, Hella (Maraton, 2023)
Alena Machoninová, znana przede wszystkim jako tłumaczka i rusycystka, w powieściowym eseju pt. “Hella” pokazuje się w nieco innej roli niż dotychczas. Jej prozatorski debiut można czytać jako atlas pamięci, poetycki dziennik podróży lub melancholijną rekonstrukcję skomplikowanego życiorysu kobiety, którą większość ludzi zna wyłącznie jako postać literacką. Rekonstrukcja ta spleciona jest z odniesień do innych utworów prozatorskich oraz esejów, które traktują o traumatycznych opowieści, archiwizacji pamięci, doświadczeń terroru oraz przemocy, a także do tekstów, które po prostu - z różnych powodów - poruszyły autorkę (Płatonow, Szałamow, Stiepanowa, Benjamin, Sontag). Machoninová umiejętnie łączy pamięć literacką z pamięcią osobistą - Moskwa Płatonowa czy Moskwa Helli jest zarazem jej Moskwą. Wyrafinowany język oraz precyzja wypowiedzi łączy się tu z poetycką lekkością, za którą kryje się jednak solidna badawcza praca - wszystko to sprawia, że “Hella” to wyjątkowy głos w czeskiej prozie współczesnej.

Polska:
Paweł Pieniążek, Wojna w moim domu (Znak Literanova, 2025)
O książce pisze Monika Ochędowska, członkini Kapituły Nagrody: Paweł Pieniążek z wrażliwością i odwagą opisuje wojnę trwającą w trzech różnych państwach. Dzięki precyzyjnemu językowi oraz głębokiemu szacunkowi wobec ludzkiego doświadczenia potrafi zarówno oddać prawdę o swoich bohaterach, jak i dotrzeć do czytelników. Towarzyszy zarówno im, jak i nam. Prowadzi i zachęca do spojrzenia na siebie i innych z większą czułością. Ta książka to niezwykle ważny głos w dyskusji o relacjach, odpowiedzialności i nadziei.

Słowacja:
Ivana Gibová, Babička (Vlna, 2023)
Powieść Ivany Gibovej „Babička©” („Babcia©”) jest obecnie najbardziej nagradzaną  książką prozatorską w Słowacji. Została doceniona przez najważniejsze nagrody literackie, krytykę literacką, środowisko akademickie, a także wielu czytelników, którzy na co dzień nie interesują się prozą artystyczną. To książka zarówno dla wymagających odbiorców poszukujących w literaturze głębi myśli oraz oryginalnego stylu, jak i dla tych, którzy po prostu chcą emocjonalnie utożsamić się z mocną historią.
Akcja rozgrywa się na osiedlu małego miasteczka we wschodniej Słowacji, w pozornie zwyczajnej, tamtejszej rodzinie. To delikatny portret intymnych relacji międzyludzkich, lecz zarazem brutalnie szczere, a momentami wręcz szokujący i przerażający opis podskórnych napięć, ukrytych pod powierzchnią małomiasteczkowego życia rodzinnego – od alkoholizmu i manipulacji emocjonalnej po przemoc seksualną.
Urzekająca dynamika narracji, która doskonale imituje spontaniczną mowę dorastającej dziewczyny, w rzeczywistości pozostaje ściśle podporządkowana przemyślanej strategii autorskiej. Właśnie dlatego proza Gibovej, opowiadająca o wschodniosłowackiej peryferii, jest uniwersalnie zrozumiała. Jest niewątpliwie lokalna, ale zarazem pewna siebie i globalna.

Węgry:
Milbacher Róbert, Keserű Víz (Magvető Kiadó, 2023)
Powieść Roberta Milbachera pt. “Keserű Víz” („Gorzka woda”) jest kroniką dawnej wsi osadniczej w Slawonii, zamieszkanej niegdyś przez Niemców i Węgrów, po której dziś nie ma śladu. Książka opowiada o trudnym życiu babki narratora, która właśnie tam się urodziła. Śledząc losy wsi od jej założenia w XIX wieku po wyludnienie w XX stuleciu, towarzyszymy kobiecie w podróży w czasie - od łoża śmierci aż po dziecięce wspomnienia pełne magii. Historia kobiety, jej rodziny i wsi środkowo-wschodnioeuropejskiej jest równocześnie historią dawnej wieloetniczności Węgier. Utwór charakteryzuje się wielowarstwową narracją i złożoną fabułą, a jego sukces wśród krytyków i czytelników wynika także z oryginalnej struktury i mistrzowskiego języka.

Nowa inicjatywa literacka, nowe możliwości dla regionu

Wyszehradzka Nagroda Literacka to nowy projekt Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego oraz Stowarzyszenia Willa Decjusza, realizowany we współpracy z:

• Czeskim Instytutem Kultury w Pradze,
• Słowackim Centrum Literatury w Bratysławie,
• Muzeum Literatury im. Petőfiego w Budapeszcie.

Nagrodę ustanowiono z okazji 25-lecia Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego  oraz polskiej prezydencji w Grupie V4 i ma na celu nie tylko wyróżnienie wybitnych książek, lecz także wzmocnienie dialogu literackiego pomiędzy krajami regionu oraz promocję literatury Europy Środkowej na świecie.

To kontynuacja idei obecnej w programie Wyszehradzkich Rezydencji Literackich, który od 2012 roku wspiera pisarki, pisarzy oraz tłumaczki i tłumaczy tworzących w krajach V4.

„Celem Wyszehradzkiej Nagrody Literackiej jest umożliwienie autorom z Czech, Węgier, Słowacji i Polski wyjścia z ich książkami poza granice własnych krajów. Nagroda odzwierciedla moje głębokie przekonanie o sile słów i literackiego dziedzictwa w budowaniu partnerstw oraz wzmacnianiu wzajemnej świadomości. Z okazji 25-lecia Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego z dumą wspieram autorów i pomagam ich twórczości pokonywać bariery językowe dzięki tłumaczeniom. Gratuluję laureatom i wierzę, że ich książki trafią do jeszcze szerszego grona odbiorców.” — Linda Kapustová Helbichová, Dyrektorka Wykonawcza, Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki

Dlaczego ta nagroda jest tak ważna dla Stowarzyszenia Willa Decjusza?

Stowarzyszenie Willa Decjusza od lat konsekwentnie wspiera międzynarodową współpracę literacką, prowadząc rezydencje, organizując wydarzenia i budując sieci kontaktów pomiędzy twórcami. Nowa nagroda to naturalne przedłużenie tej misji.
„Wspieranie twórczyń i twórców oraz budowanie mostów pomiędzy środowiskami literackimi Europy Środkowej to nie tylko część naszej codziennej działalności, ale także głęboko zakorzeniona misja Willi Decjusza. Literatura ma moc zbliżania ludzi, rozszerzania horyzontów myślenia i wzmacniania dialogu międzynarodowego. Zaproponowana przeze mnie w 2024 roku Wyszehradzka Nagroda Literacka jest wyrazem tego przekonania – i kolejnym krokiem w promocji naszego regionu na świecie. Chcę, żeby książki ze znakiem Wyszehradzkiej Nagrody były dla czytelników anglo- i niemieckojęzycznych gwarancją jakości języka i oryginalności treści. Dostarczały nie tylko rozrywki, ale też pozwalały lepiej poznać naszą część Europy.” — prof. Dominiki Kasprowicz, Dyrektorka Willi Decjusza

Kolejny krok: światowa obecność literatury V4

Nagroda ma realny wpływ na promocję twórczości z regionu: zapewnia zarówno finansowe wsparcie, jak i możliwość dotarcia do nowych odbiorców poprzez tłumaczenia na wiodące języki. Dzięki temu literatura Europy Środkowej staje się bardziej obecna na festiwalach, w księgarniach i w międzynarodowych mediach.

Pierwsza edycja Wyszehradzkiej Nagrody Literackiej to wydarzenie ważne nie tylko dla laureatów, ale także dla całego środowiska literackiego regionu. Nagroda wzmacnia współpracę, promuje różnorodność i potwierdza, że literatura Europy Środkowej ma ogromny potencjał globalny.

To dopiero początek nowego rozdziału we wspólnej historii literatury V4.

International Visegrad Fund, MNMKK - Petőfi Irodalmi Múzeum, Slovenské literárne centrum, Národní institut pro kulturu