Władze naszego województwa, wiedząc, jak ważne jest zaangażowanie społeczeństwa w kształtowanie polityk publicznych, od wielu lat praktykują przeprowadzanie konsultacji społecznych opracowywanych strategii i programów o charakterze wojewódzkim. Artykuł prezentuje proces powstawania dwóch wojewódzkich programów na rzecz osób starszych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na kontekst szeroko rozumianej partycypacji społecznej przy ich tworzeniu.
Według Eurostatu w 2020 r. osoby po 60. roku życia będą stanowić blisko 25% ludności polskiego społeczeństwa. Proces starzenia się ludności jest zaliczany do najważniejszych zjawisk społecznych Europy XXI wieku, a jego skutki stanowią i będą stanowić kluczowe wyzwania w sferze polityki społecznej w najbliższych latach. Powyższe zmiany ilościowe wywołują jakościowe zmiany we wszystkich niemal płaszczyznach życia społeczeństw. Celową i świadomą odpowiedzią każdego z sektorów życia społecznego jest kreowanie polityki wobec starzenia się ludności.
Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, mając na uwadze rosnący odsetek mieszkańców województwa w wieku poprodukcyjnym (w roku 2009 – 14,44% do 15,73% w roku 2012) od wielu lat prowadzi, wraz z Federacją Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa (Federacja FOSa) szereg działań na rzecz wsparcia i aktywizowania osób starszych w województwie warmińsko-mazurskim. Podejmowane działania służą przygotowaniu zarówno społeczeństwa, jak i samych seniorów, do życia w zmieniających się uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych.
Jednym ze znaczących działań Federacji FOSa i Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego jest kształtowanie regionalnej polityki na rzecz seniorów. Efektem tych działań jest doprowadzenie do powstania „Wojewódzkiego programu na rzecz osób starszych na lata 2009-2013 Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach”¹ oraz jego kontynuacji w postaci programu „Polityka senioralna województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2014-2020”. Warto przybliżyć, jak doszło do ich utworzenia.
Prace nad powstaniem pierwszego wojewódzkiego programu rozpoczęły się w 2006 roku, od wystąpienia Federacji FOSa z oficjalnym wnioskiem do Marszałka Województwa Warmińsko-Mazurskiego, w sprawie podjęcia działań na rzecz osób starszych. W wyniku nawiązania współpracy, Marszałek powołał zespół roboczy ds. wypracowania wojewódzkiego programu, w skład którego weszło 53 przedstawicieli różnych podmiotów zainteresowanych problematyką osób starszych, tj. instytucji pomocy społecznej, służby zdrowia, organizacji pozarządowych. Całościową pieczę nad procesem wypracowania programu sprawowała Federacja FOSa, która we współpracy z Samorządem Województwa napisała szereg projektów. Część z nich otrzymało dofinansowanie. Dzięki temu prace nad przygotowaniem wojewódzkiego programu mogły rozpocząć się w szerszym zakresie.
Początkowe działania nie należały jednak do najłatwiejszych, ponieważ problemem był brak danych dotyczących sytuacji osób starszych w województwie. Większość dostępnych informacji była nieaktualna albo ujmowała osoby starsze, reprezentujące wybrane miejsce zamieszkania. Istotna więc była próba zdobycia jak największej liczby danych nt. tej grupy osób, ale w kontekście regionalnym.
Federacja FOSa nawiązała współpracę z pracownikami akademickimi z Katedry Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, którzy podjęli się przeprowadzenia badań naukowych. Zostały nimi objęte osoby starsze, pochodzące z trzech różnych pod względem wielkości miast: Olsztyn, Nowe Miasto Lubawskie, Korsze. W diagnozie dodatkowo został wykorzystany raport pt. „Osoby starsze w województwie warmińsko–mazurskim”, sporządzony przez Warmińsko–Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego oraz raport z badań naukowych, w których próba badawcza objęła 300 elblążan w powyżej 50. roku życia. Badania zostały przeprowadzone przez Regionalne Centrum Wolontariatu w Elblągu (członka Federacji FOSa), wspólnie z Akademią Rozwoju Filantropii. Po zgromadzeniu niezbędnej diagnozy rozpoczął się etap prac nad programem. W toku dyskusji wybrano cztery obszary: I Zdrowie, profilaktyka, służba zdrowia; II System wsparcia – infrastruktura i usługi socjalne; III Aktywność, zainteresowania i potrzeby duchowe osób starszych; IV Wizerunek osoby starszej w społeczeństwie. Każda z grup w danym obszarze pracowała podczas dwu- i jednodniowych warsztatów, przy wsparciu ekspertów Stowarzyszenia ESWIP. Za sukces Federacji FOSa i Samorządu Województwa można uznać zebranie szerokiej koalicji, składającej się z instytucji i organizacji pozarządowych, zainteresowanych problematyką osób starszych. W tworzenie wojewódzkiego programu na rzecz osób starszych zaangażowało się kilkadziesiąt podmiotów – organizacji pozarządowych (w tym wiele organizacji członkowskich Federacji, organizacji seniorskich), jednostek administracji publicznej szczebla lokalnego i regionalnego (jak Centrum Zdrowia Publicznego, gminne i miejskie ośrodki pomocy społecznej), a nawet firmy prywatne.
Jest to praktycznie pierwszy przypadek, gdzie udało się zgromadzić tyle podmiotów działających na rzecz osób starszych, które zaczęły ze sobą rozmawiać wspólnym językiem, zmierzającym do wypracowania systemowych rozwiązań, skierowanych do osób starszych.
Ważne jest również, że oprócz utworzonego sojuszu, zdiagnozowania potrzeb i problemów osób starszych, zrealizowano cykl debat w regionie, które były poświęcone zarówno konsultacji wypracowanego programu, jak i dyskusji na temat potrzeb, problemów oraz wizerunku osób starszych w wymiarze lokalnym. Debaty odbyły się w Elblągu, Olsztynie, Nowym Mieście Lubawskim, Korszach. Wnioski i opinie zgłaszane podczas tych spotkań zostały uwzględnione w programie. W efekcie, uchwałą Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego, 6 stycznia 2009 roku został przyjęty Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013 „Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach”. Federacja FOSa wspólnie z Samorządem Województwa wdraża szereg zapisów zawartych w wojewódzkim programie. Między innymi prowadzi rzecznictwo interesów osób starszych, wydaje „Generację” – magazyn osób starszych, tworzy przestrzeń do edukacji seniorów. Współuczestniczy również w procesie monitorowania realizacji zawartych w nim zapisów.
W grudniu 2013 r. dobiegło końca wdrażanie omawianego powyżej Programu. Naturalną konsekwencją dalszej współpracy Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z Federacją FOSa było podjęcie działań zmierzających do określenia kierunków rozwoju regionalnej polityki senioralnej na lata 2014-2020, odpowiadającej na zachodzące przemiany demograficzne.²
Na mocy uchwały Nr 4/39/14/IV Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego, 20 stycznia 2014 roku został przyjęty Program „Polityka senioralna województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2014-2020”.³ Tym razem za cały proces opracowywania Programu odpowiedzialny był Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
Warto podkreślić, że jest to program wyjątkowy, w kontekście szerokiej partycypacji społecznej przy jego tworzeniu. Już na etapie diagnozy, która była podstawą do jego powstania, uczestniczyli przedstawiciele środowisk seniorskich oraz podmiotów i instytucji zainteresowanych działaniami na rzecz osób starszych, w tym organizacji pozarządowych.
Pracę nad dokumentem rozpoczęto nieco inaczej, niż dotychczas. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (ROPS), we współpracy z Federacją Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego (FOSa), w marcu 2013 r. zorganizował otwarte spotkanie dotyczące potrzeb, zainteresowań, problemów osób starszych. Wzięło w nim udział ok. 80 osób, wśród których były te, reprezentujące uniwersytety i akademie trzeciego wieku, kluby seniora, jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej oraz inne podmioty i organizacje pozarządowe, zainteresowane podjęciem działań na rzecz poprawy warunków i jakości życia seniorów w województwie warmińsko-mazurskim. Spotkanie zostało przeprowadzone według nowatorskiej metody open space, której ideą jest stworzenie możliwości i przestrzeni do dyskusji, ocen, komentarzy, zgłaszania rekomendacji i rozwiązań, przez możliwie dużą liczbę osób i podmiotów bezpośrednio zainteresowanych danym tematem. Stanowiło również możliwość do debaty na temat partycypacji seniorów w realizacji lokalnych polityk publicznych. Była to jedna z dwunastu regionalnych debat tematycznych, realizowanych w kilkunastu miastach Polski, w ramach projektu Wspólnoty Roboczej Związków Organizacji Socjalnych WRZOS pt.: „Aktywny senior – najlepszy rzecznik swoich społeczności”, Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013. Po spotkaniu, wszystkie zgłoszone zapisy zostały przesłane drogą elektroniczną do jego uczestników, z możliwością zgłaszania dodatkowych propozycji/uwag/komentarzy.
Inną, również wieloletnią, praktyką stosowaną przez Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego przy budowaniu programów, m.in. w obszarze polityki społecznej, jest powoływanie interdyscyplinarnych zespołów opracowujących poszczególne programy. Idąc tym śladem, powołano Zespół ds. opracowania polityki senioralnej, w skład którego weszli przedstawiciele sektora rządowego, samorządowego, pozarządowego, instytucji rynku pracy, jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, instytucji oświaty, kultury i edukacji, uczelni wyższych, jednostek służby zdrowia, także podmiotów zajmujących się aktywizacją zawodową i społeczną oraz Rzecznik Praw Osób Starszych Województwa Warmińsko-Mazurskiego i Jego Zastępca. Tego typu działanie można również uznać za formę konsultacji społecznych na etapie opracowywania dokumentów. Pierwszy projekt omawianego Programu został przekazany do konsultacji członkom Zespołu, a po naniesieniu zgłoszonych uwag i propozycji, sporządzono wersję dokumentu gotową do przedłożenia Zarządowi Województwa Warmińsko-Mazurskiego, celem skierowania go do konsultacji społecznych. Te trwały od 22 października do 29 listopada 2013 r. Prowadzone były zgodnie z ustawą z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, tj. w formie informacji prasowych, ogłoszeń na stronach internetowych, otwartego spotkania konsultacyjnego, korespondencji e-mail pomiędzy samorządem województwa a jednostkami samorządu terytorialnego oraz partnerami społecznymi.
Zabiegając o właściwe stosowanie zasady uczciwej konkurencji, która nakazuje zapewnienie szerokiego dostępu do konsultacji, ROPS, za pośrednictwem poczty elektronicznej, rozesłał informację o rozpoczęciu procesu konsultacji do członków ww. Zespołu, różnych podmiotów – instytucji, organizacji zainteresowanych problematyką osób starszych, uniwersytetów i akademii trzeciego wieku, Rzeczników Praw Osób Starszych Województwa Warmińsko-Mazurskiego, samorządów gminnych i powiatowych, ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy, wybranych uczelni wyższych, wybranych organizacji pozarządowych, Ośrodków Wsparcia Inicjatyw Ekonomii Społecznej, Regionalnych Ośrodków Europejskiego Funduszu Społecznego, departamentów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko- Mazurskiego, Biur Regionalnych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie.
Projekt programu „Polityka senioralna województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2014-2020” oraz informacje dotyczące zasad konsultacji, dostępne były na tablicy ogłoszeń, w siedzibie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, na tablicach ogłoszeń Biur Regionalnych w Elblągu i Ełku, w Biuletynie Informacji Publicznej ww. Urzędu, na stronie internetowej tegoż samego Urzędu oraz w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
21 listopada 2013 r. w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie odbyło się otwarte spotkanie konsultacyjne, zorganizowane przez ROPS oraz Federację FOSa. Po raz kolejny, zachowując zasadę uczciwej konkurencji, zaproszenie do udziału w omawianym spotkaniu ukazało się na stronie internetowej powyższego Urzędu oraz zostało rozesłane z informacją o rozpoczęciu konsultacji do wyżej wymienionego katalogu odbiorców. W listopadowym spotkaniu udział wzięli przedstawiciele uniwersytetów oraz akademii trzeciego wieku województwa warmińsko-mazurskiego, organizacji pozarządowych, jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej, instytucji oświaty i edukacji oraz Członkowie Zespołu ds. opracowania powyższego programu. Celem było podjęcie szerokiej dyskusji na temat kierunku rozwoju polityki senioralnej w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2014-2020. Każdy z uczestników mógł zgłosić swoje opinie, uwagi, propozycje dotyczące programu, na przygotowanych w tym celu formularzach.
Podczas spotkania do organizatorów nie wpłynęła żadna uwaga/opinia/propozycja złożona na formularzu konsultacyjnym. Wszelkie zgłoszone w trakcie całego procesu konsultacji uwagi, opinie i propozycje zostały rozpatrzone i zgodnie ze sposobem odniesienia się do nich, zostały wykorzystane przy opracowywaniu ostatecznego brzmienia dokumentu.
Z przebiegu i wyników konsultacji sporządzono sprawozdanie4, które zgodnie z zasadą jawności, zostało podane do publicznej wiadomości poprzez zamieszczenie na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
Za przeprowadzenie konsultacji odpowiadał Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
Intencją przeprowadzanych konsultacji społecznych, zarówno w przypadku pierwszego, jak i drugiego Programu, było nie tylko powiadomienie instytucji, organizacji, partnerów społecznych oraz mieszkańców regionów o realizowanych działaniach na rzecz seniorów, ale również zachęcanie oraz zaktywizowanie możliwie szerokiego kręgu środowisk do czynnego zaangażowania się w ich kreowanie i przebieg – tak, aby społeczność naszego regionu w jak największym stopniu identyfikowała się z zawartymi w dokumentach założeniami i kierunkami rozwoju.
Przebieg prac nad powyższymi Programami, prowadzony w szerokiej partycypacji środowisk seniorskich, w atmosferze otwartych dyskusji, pozwolił na opracowanie akceptowalnych społecznie i rzetelnych dokumentów w zakresie polityki senioralnej województwa warmińsko-mazurskiego.
Źródła informacji wykorzystane w powyższym artykule: B. Głuszak, Systemowe rozwiązania na rzecz osób starszych w regionie warmińsko-mazurskim, Warszawa 2013; Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013 „Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach”; Program „Polityka senioralna województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2014-2020” oraz Sprawozdanie z przebiegu i wyników konsultacji społecznych dotyczących projektu programu „Polityka senioralna województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2014-2020”.
1) Dokument do pobrania: http://www.warmia.mazury.pl/pl/polityka-spoleczna/programy-i-projekty/716-wojewodzki-program-na-rzecz-osob-starszych-na-lata-2009-2013
2) B. Głuszak, Systemowe rozwiązania na rzecz osób starszych w regionie warmińsko-mazurskim, Warszawa 2013
3) Dokument do pobrania: http://www.warmia.mazury.pl/pl/polityka-spoleczna/programy-i-projekty/1905-polityka-senioralna-wojewodztwa-warminsko-mazurskiego-na-lata-2014-2020
4) Dokument do pobrania: www.bip.warmia.mazury.pl/urzad_marszalkowski/608/Konsultacje_spoleczne/
Źródło: Stowarzyszenie ESWIP
