Publicystyka - ngo.pl

MTS jest głównym organem sądowniczym Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Jego dzisiejsza decyzja jest efektem wieloletniej kampanii prowadzonej przez społeczności dotknięte skutkami zmiany klimatu, np. podnoszeniem się poziomu morza, nawalnymi opadami i ekstremalnymi upałami.

„Decyzja Trybunału to wyjątkowy moment dla wszystkich, którzy walczą o sprawiedliwość klimatyczną. Potwierdziła ona to, co miliony ludzi na całym świecie powtarzają od dawna: zmiany klimatyczne zagrażają naszemu przetrwaniu, a państwa i firmy emitujące duże ilości gazów cieplarnianych muszą ponieść odpowiedzialność za wyrządzone szkody” – komentuje Lea Main-Klingst, prawniczka w ClientEarth.

Państwa i przedsiębiorstwa emitujące duże ilości gazów cieplarnianych zostały oficjalnie ostrzeżone: lekceważenie przepisów dotyczących emisji zanieczyszczeń będzie miało poważne konsekwencje moralne i prawne.

„Waga opinii MTS, zarówno prawna jak i polityczna, jest olbrzymia. Sądy krajowe i międzynarodowe traktują takie wytyczne z najwyższą powagą, a ich treść można wykorzystywać by uszczelniać luki w prawie i skuteczniej egzekwować ochronę klimatu” – mówi Agata Szafraniuk, Prezeska Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi.

W swojej decyzji sędziowie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości potwierdzili, że:

• Jeśli rządy nie ograniczą produkcji i zużycia paliw kopalnych, będą zatwierdzać projekty związane z paliwami kopalnymi i przeznaczać na nie środki publiczne, mogą naruszyć prawo międzynarodowe.
• Historyczni emitenci (tj. kraje, które przez najdłuższy czas spalały najwięcej paliw kopalnych) ponoszą większą odpowiedzialność za walkę z kryzysem klimatycznym i ograniczenie globalnego ocieplenia do 1,5°C.
• Kraje są zobowiązane na mocy prawa międzynarodowego do regulowania wpływu przedsiębiorstw i działalności gospodarczej na klimat.
• Zdrowe środowisko naturalne jest podstawą praw człowieka chronionych przez prawo międzynarodowe.
• Istnieje potencjalna droga do uzyskania odszkodowań dla państw najbardziej dotkniętych kryzysem klimatycznym, które mogą pociągnąć do odpowiedzialności historycznych emitentów.

„Od połowy XX wieku prawo międzynarodowe stanowi wytyczne zarówno dla rozwoju, jak i ochrony praw człowieka. Wiele wolności, którymi dziś się cieszymy, miało swój początek w deklaracjach wydanych przez międzynarodowe instytucje, które następnie stały się częścią krajowego prawa i zostały wprowadzone w życie” – dodaje Main-Klingst.

Potwierdzenie przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, że państwa mają konkretne obowiązki prawne w zakresie ochrony klimatu będzie stanowić silne wsparcie dla podobnych spraw również w Polsce.

W tej chwili Fundacja ClientEarth Prawnicy dla Ziemi prowadzi kilka przełomowych spraw, w których opinia Trybunału może stać się ważnym punktem odniesienia.

W imieniu dwóch osób chorych na astmę Fundacja ClientEarth pozwała w 2024 r. Skarb Państwa za wieloletnie zaniedbania w walce ze smogiem. Polska nadal nie zapewnia odpowiedniej jakości powietrza – co ma bezpośredni wpływ na zdrowie obywateli. W pozwie Fundacja domaga się zadośćuczynienia oraz uznania, że państwo ponosi odpowiedzialność za szkody wynikające z chronicznego zanieczyszczenia powietrza.

Opinia MTS może stanowić silne wsparcie dla tej argumentacji, podkreślając, że zapewnienie obywatelom i obywatelkom zdrowego i czystego powietrza to nie dobra wola władz, lecz ich prawny obowiązek. Obywatele i obywatelki mają prawo oczekiwać, że państwo podejmie realne działania w celu ochrony ich podstawowych praw zagrożonych przez zanieczyszczone powietrze – przede wszystkim prawa do zdrowia i życia.

Przed Sądem Najwyższym czeka na rozpatrzenie skarga kasacyjna, którą Fundacja wywiodła od wyroku wydanego przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku w jednej ze spraw wszczętych tzw. „pozwami klimatycznymi”. Tymi pozwami Fundacja, występując na rzecz kilkoro obywatelek i obywateli Polski, pozwała w 2021 r. Skarb Państwa za bezczynność wobec kryzysu klimatycznego, domagając się realnych działań zmniejszających emisje i chroniących ludzi przed skutkami katastrofy klimatycznej.

Jedną z osób na rzecz których Fundacja wytoczyła powództwo, jest Małgorzata Górska, która prowadziła gospodarstwo agroturystyczne w dolinie Biebrzy – obszarze coraz częściej narażonym na podtopienia i gwałtowne zjawiska pogodowe. W kwietniu 2024 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem oddalił apelację w tej sprawie. Od tego wyroku Fundacja wywiodła skargę kasacyjną, w której powołała się m.in. na przełomowe orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) w sprawie szwajcarskich seniorek (KlimaSeniorinnen), w którym sąd po raz pierwszy uznał, że brak działań klimatycznych państwa może naruszać prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia.

„Decyzja MTS to kolejny silny argument przemawiający za racjami stojącymi u podstaw naszych powództw klimatycznych. Uwzględnienie tego argumentu przez polskie sądy, a w konsekwencji również przez inne organy państwowe, może otworzyć drogę do dalszego rozwoju prawa klimatycznego w Polsce, które ma przyczynić się do zapewnienia bezpiecznego rozwoju obecnego i przyszłych pokoleń Polek i Polaków” – wyjaśnia Szafraniuk.

• Kampania mająca na celu skłonienie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości do zajęcia się kwestią skutków zmian klimatycznych rozpoczęła się od akcji Pacific Islands Students Fighting Climate Change (PISFCC) zorganizowanej w jednej ze szkół na Fidżi.
  Uczniowie uznali, że sąd powinien potwierdzić, że zgodnie z prawem międzynarodowym, państwa mają obowiązek przeciwdziałać zmianie klimatu. Rząd Vanuatu zgodził się z tym stanowiskiem i wraz z 18 krajami, które wspierały inicjatywę zwrócenia się do MTK, oraz 132 innymi państwami, zwrócił się do Zgromadzenia Ogólnego ONZ, aby wystąpiło do MTS o wydanie oficjalnej opinii prawnej w sprawie zmian klimatycznych. Wniosek został przyjęty jednogłośnie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w marcu 2023 r.
• Pełna treść decyzji Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości jest dostępna tutaj.

W ciągu ostatnich dwóch lat zapadło wiele przełomowych decyzji i pojawiło się wiele opinii prawnych wynikających z prawa międzynarodowego, które dotyczą obowiązków państw w zakresie zmiany klimatu:

• W lipcu 2025 r. Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka wydał opinię doradczą w sprawie działań, jakie państwa muszą podjąć w celu przeciwdziałania zmianom klimatycznym. Opinia ta została ogłoszona jako zapowiedź „nowej ery sprawiedliwości klimatycznej”, ponieważ trybunał jednoznacznie stwierdził, że państwa muszą podjąć bardziej zdecydowane działania w celu przeciwdziałania skutkom zmian klimatycznych.
• W kwietniu 2024 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) orzekł, że Szwajcaria musi podjąć bardziej ambitne działania na rzecz klimatu, aby chronić prawa grupy starszych szwajcarskich kobiet – orzeczenie to jest wiążące dla wszystkich 46 państw członkowskich Rady Europy.
• W maju 2024 r. Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza (ITLOS) – światowy autorytet w dziedzinie prawa morza – wydał opinię doradczą, w której stwierdził, że państwa muszą ograniczyć emisje gazów cieplarnianych. Wymaga tego Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, w szczególności z jej podstawowym obowiązkiem ochrony i zabezpieczenia środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem.
• W czerwcu 2024 r., w wyniku ugody z 13 młodymi ludźmi, władze Hawajów (USA) zgodziły się na dekarbonizację swojego systemu transportowego. W pozwie argumentowano, że Hawaje naruszają prawa wynikające z konstytucji, priorytetowo traktując infrastrukturę (tj. budowę autostrad), która utrwali transport emitujący gazy cieplarniane.
• W sierpniu 2024 r. Trybunał Konstytucyjny Korei Południowej orzekł, że krajowy plan klimatyczny nie chroni praw człowieka, w szczególności praw młodszego pokolenia.