Publicystyka - ngo.pl

Polska na początku 2025 r., już po raz drugi w swojej historii, obejmie prezydencję w Radzie Unii Europejskiej. Przewodnictwo jest naturalną konsekwencją przystąpienia przez nasz kraj 20 lat temu do Unii Europejskiej. Każde z 27 państw członkowskich UE obejmuje rotacyjnie swoją turę w ustalonej wcześniej kolejności w ramach tzw. „triad”. Polska we współpracy z Danią i Cyprem wyznaczy priorytetowe cele, którymi w ciągu 18 miesięcy będzie zajmować się Rada UE. Na tej podstawie każdy z trzech krajów przygotuje swój własny bardziej szczegółowy sześciomiesięczny program. 

Dzięki temu Polska będzie mogła w ramach swojej prezydencji aktywnie promować konkretne inicjatywy, które uważa za priorytetowe. Kluczowe znaczenie będzie miało też współdziałanie z innymi państwami członkowskimi UE oraz instytucjami unijnymi. Jest to tym bardziej istotne, że polskie przewodnictwo przypadnie na początku działalności nowo wybranego Parlamentu Europejskiego i nowej Komisji Europejskiej.

Sprawowanie prezydencji w Radzie UE będzie wymagało od Polski odpowiedniego przygotowania do prowadzenia prac już od pierwszego dnia przewodnictwa. Będzie to stanowić duże wyzwanie dla Polski pod względem – organizacyjnym, logistycznym i finansowym. Kraj musi być przygotowany na różne scenariusze, co wiąże się z potrzebą wykazania się umiejętnościami negocjacyjnymi i dużą elastycznością. 

Z drugiej strony polskie przewodnictwo w UE może stać się skutecznym instrumentem promocji i wzmacniania wizerunku kraju na arenie międzynarodowej. W ten sposób Polska może zyskać prestiż, jako ważny gracz w Europie.

Rada UE reprezentuje rządy państw członkowskich Unii Europejskiej. Wraz z Parlamentem Europejskim jest głównym organem decyzyjnym UE. W poszczególnych posiedzeniach biorą udział ministrowie państw członkowskich UE, którzy zajmują się danym obszarem polityki. Od Polski będzie oczekiwać się, aby pełniła rolę tzw. „uczciwego pośrednika”. W praktyce oznacza to potrzebę odłożenia na bok większości własnych narodowych interesów. Jednak realizację niektórych kluczowych priorytetów będzie można przyspieszyć, jeżeli będzie to korzystne dla Polski.  

Dlatego potrzebne jest „projektowanie uniwersalne”, zakładające bardziej strategiczne podejście do planowania priorytetowych celów. W tym zakresie należy brać pod uwagę aktualne wyzwania krajowe i ogólnoeuropejskie. W praktyce będzie wiązało się to z zapewnieniem neutralności, a tym samym ograniczonymi możliwościami przeforsowania wszystkich najważniejszych kwestii będących przedmiotem zainteresowania polskiego rządu. Jednak nie należy spodziewać się cudów – pół roku to niewiele czasu.

Pozostaje coraz mniej czasu, aby znaleźć odpowiedź na pytanie – co chcemy osiągnąć przez stosunkowo krótki sześciomiesięczny okres prezydencji w Radzie UE, gdy Polska będzie u steru statku?

 Nawet najdłuższa podróż zaczyna się od postawienia pierwszego kroku. Kiedy napotyka się na bariery, to nie powinno się zmieniać wyznaczonego kursu, ale raczej dostosować sposób działania do zmieniających się okoliczności.  

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej i traktaty zobowiązują nas do promowania polityki uwzględniającej prawa i potrzeby osób z niepełnosprawnościami. W tym zakresie zapewnienie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami już dawno przekroczyło granice państw europejskich.  Idea dostępności jest uniwersalna, stąd potrzebne jest horyzontalne włączenie jej do wszystkich europejskich polityk publicznych. Pod tym względem państwa członkowskie EU są stronami Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Wobec tego kraje UE powinny pracować nad stworzeniem Europy wolnej od barier, w której osoby z niepełnosprawnościami będą mogły w pełni korzystać z przysługujących im praw na równi z innymi.  

Polska nie powinna czekać z boku, aż inni zmienią Europę na bardziej dostępną. Dostępność ma wiele twarzy. Wszyscy mają prawo do życia bez barier. Wobec tego Polska może wykorzystać przewodnictwo w UE do zainicjowania debaty ukierunkowanej na przyspieszenie procesu budowania „Europy bez barier”. Koncepcja „Europy bez barier” odnosi się do stworzenia społeczeństwa europejskiego, które będzie bardziej włączające, zintegrowane oraz pozbawione ograniczeń w różnych aspektach życia społeczno-gospodarczego.

Przygotowanie do polskiej prezydencji w Radzie UE jest jak zbudowanie fundamentu budynku. Bez solidnej podstawy trudno będzie osiągnąć sukces. Dążenie do zapewnienia dostępności jest zgodne z wartościami równości i poszanowania praw człowieka, które stanowią fundament UE. Pomimo postępów poczynionych w ostatnich latach osoby z niepełnosprawnościami, nadal napotykają na wiele ograniczeń. 

Realizacja idei „Europy bez barier” jest procesem wielopłaszczyznowym, który wymaga współpracy i zaangażowania państw UE, instytucji unijnych, jak też społeczeństwa obywatelskiego.  Aby poprawić jakość życia swoich obywateli, UE promuje aktywne włączenie i pełne uczestnictwo w życiu społeczno-gospodarczym osób z niepełnosprawnościami, na równych zasadach z innymi. 

Dostępność jest procesem zakładającym ciągłe zmiany i pokonywanie barier. Świadome podejmowanie decyzji i dążenie do konkretnego celu pomaga utrzymać wyznaczony kierunek w zmieniających się warunkach. Solidarność społeczna to nic innego, jak dbanie o wspólny interes. Takie podejście może mieć wpływ na to, aby w 2025 r. polska prezydencja w Radzie UE uwzględniała potrzeby wszystkich obywateli, w tym osób z niepełnosprawnościami. Stąd temat dostępności mógłby być istotnym elementem polskiej prezydencji. Nie wiemy bowiem, czy po osiągnięciu wieku senioralnego staniemy się mniej mobilni? Wobec tego w pewnym momencie życia wszyscy Europejczycy mogą stać się osobami ze szczególnymi potrzebami.

Dostępność w krajach UE jest monitorowana i regulowana zarówno na poziomie krajowym, jak i unijnym poprzez różne przepisy i programy mające na celu poprawę jakości życia osób z niepełnosprawnościami. Z tego punktu widzenia istotne wydaje się stworzenie odpowiednich zachęt i warunków sprzyjających wykorzystaniu mechanizmów rynkowych w celu promowania wdrażania dostępności.  Pod tym względem państwa członkowskie UE zostały zobowiązane do przyjęcia do dnia 28 czerwca 2025 r. własnych regulacji prawnych niezbędnych do wdrożenia dyrektywy 2019/882, nazywanej Europejskim Aktem o Dostępności (EAA - European Accessibility Act). Akurat data ta zbiega się z końcem polskiej sześciomiesięcznej prezydencji w Radzie UE.  

W tym zakresie w dniu 12 kwietnia 2024 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął ustawę o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze, nazywaną też Polskim Aktem o Dostępności. Ustawa wdrażająca dyrektywę 2019/882 stanowi punkt zwrotny w kierunku ujednolicenia wymogów dostępności na rynku wewnętrznym w całej UE. Ponadto jest następstwem zobowiązania do wdrażania dostępności przez wszystkie państwa członkowskie UE po ratyfikacji Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych.  

Dyrektywa 2019/882 uzupełnia o wymiar rynkowy rządowy Program Dostępność Plus 2018-2025, za który odpowiada Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. Z perspektywy podmiotów gospodarczych i konsumentów z niepełnosprawnościami, można porównać wdrożenie Europejskiego Aktu o Dostępności do przewrotu kopernikańskiego, powodującego zmiany światopoglądowe w zakresie zapewniania dostępności osobom z niepełnosprawnościami, a także niosącego ze sobą skutki w branży cyfrowej. Pod tym względem wdrożenie dyrektywy 2019/882 w praktyce zapoczątkuje proces urynkowienia dostępności. Takie podejście oznacza przełomowe wykorzystanie mechanizmów rynkowych i zachęt ekonomicznych do ułatwiania dostępności niektórych produktów i usług dla osób ze szczególnymi potrzebami. Wobec tego zastosowanie Europejskiego Aktu o Dostępności sprawi, że Europa utrzyma pozycję lidera w zakresie wdrażania dostępności i włączenia społecznego.

Komisja Europejska wspiera państwa członkowskie UE w kształtowaniu ich krajowych strategii i planów działania w zakresie wdrażania Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych.  Przyjęta przez Komisję Europejską w 2021 r. „Strategia na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami na lata 2021–2030” zakłada dążenie do zapewniania poprawy jakości życia osób z niepełnosprawnościami w UE. Przykładowo przewiduje wprowadzenie jednolitej europejskiej karty osoby z niepełnosprawnością oraz europejskiej karty parkingowej dla osób z niepełnosprawnościami, które będą uznawane we wszystkich państwach członkowskich UE.  

Z tego względu wydarzenia promujące dostępność powinny być jak najbardziej widoczne w przestrzeni publicznej. Stąd każdego roku w dniu 3 grudnia w Europie jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Osób z Niepełnosprawnością (IDPD - International Day of Persons with Disabilities), którego celem jest zwiększenie świadomości społecznej na temat ograniczeń, z jakimi borykają się osoby z niepełnosprawnościami. Z kolei w dniu 16 maja 2024 r. przypadnie Światowy Dzień Wiedzy o Dostępności (GAAD - Global Accessibility Awareness Day), który jest poświęcony dostępności cyfrowej. 

Polska podczas swojej prezydencji w Radzie UE może również aktywnie włączyć się w 2025 r. w promocję zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Taką okazję stwarza włączenie procesu przygotowań do przewodnictwa w UE z trwającą kampanią społeczną na rzecz ustanowienia przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej roku 2025 „Rokiem Dostępności”. Inicjatorem tej kampanii jest Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP). Propozycja ustanowienia „Roku Dostępności” w 2025 r. została przedstawiona w dniu 12 kwietnia 2024 r. podczas pierwszego posiedzenia Rady Dostępności II kadencji, które odbyło się w Ministerstwie Funduszy i Polityki Regionalnej.

Politycy tworzą ramy prawne, które wpływają na życie wszystkich obywateli i obywatelek. W polityce krajowej i europejskiej, wiele istotnych decyzji podejmowanych jest w sposób nieformalny, co odzwierciedla istniejące realia polityczne. W tym zakresie politykę uprawia się często w sposób nieoficjalny „na korytarzach”, czy też w zaciszach gabinetów. Stąd w wielu wypadkach wstępne ustalenia polityczne mają swój początek w kuluarach, gdzie politycy mają większą swobodę prowadzenia niezobowiązujących rozmów umożliwiających bardziej otwartą wymianę poglądów. Szukając analogii do tematu dostępności można powiedzieć, że dostępne wydarzenie zaczyna się na długo przed „wejściem na salę”.  

Jednak znaczący wpływ na kształtowanie przyszłości Europy powinny mieć również jej obywatele i obywatelki. W tym zakresie UE zachęca wszystkich do wnoszenia wkładu w życie demokratyczne poprzez przedstawianie swoich poglądów na różne tematy polityki europejskiej - w trakcie jej opracowywania lub rekomendowania zmian w obowiązujących przepisach. Zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej decyzje polityczne podejmowane są z możliwie najwyższym poszanowaniem zasady otwartości i bycia jak najbliżej swoich obywateli. Wartość ta stanowi integralną część europejskiego stylu życia. Dostępna Europa zaczyna się dziś, a nie jutro. Stąd organizacje pozarządowe mogą odegrać istotną rolę w kształtowaniu i realizacji priorytetów polskiej prezydencji w Radzie UE. Politycy i NGO powinni współpracować ze sobą na zasadzie symbiozy. Nieprzypadkowo działaczy pozarządowych utożsamia się z politykami społecznymi.

Otwarty dialog ze zorganizowanym społeczeństwem obywatelskim pozwoli na lepsze zrozumienie ich oczekiwań i opinii dotyczących priorytetów, które powinny zostać uwzględnione w polskiej prezydencji. Takie podejście sprzyja również podejmowaniu bardziej racjonalnych decyzji politycznych. To ważny krok w kierunku zbudowania bardziej partycypacyjnej UE, która będzie uwzględniać potrzeby i oczekiwania wszystkich swoich obywateli i obywatelek. Ponadto włączenie NGO w proces przygotowań do polskiej prezydencji w Radzie UE przyczyni się do zwiększenia świadomości społecznej na temat ważnych kwestii europejskich oraz będzie legitymizować podejmowane działania. Przy czym dyskusje na temat prezydencji powinny być prowadzone w duchu - otwartości, współpracy i dialogu. 

Aby polska prezydencja w Radzie UE w 2025 r. była także prezydencją obywateli i obywatelek, potrzebne będzie włączenie dialogu obywatelskiego w partycypacyjny proces przygotowań do przewodnictwa w UE. Wobec tego NGO powinny mieć możliwość uczestniczenia w procesie konsultacyjnym prowadzonym przez polski rząd w ramach przygotowań do przewodnictwa w UE. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego mogą wnieść szereg rekomendacji dotyczących priorytetów do oficjalnego programu na sześciomiesięczną prezydencję.  

Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom w dniu 19 kwietnia 2024 r. jednym z punktów obrad  Stałej Konferencji ds. Europejskich w Warszawie był temat „Przewodnictwo Polski w Radzie UE - ustalone priorytety i możliwości aktywnego udziału organizacji społeczeństwa obywatelskiego”. Konferencja została zorganizowana przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych (OFOP), Fundację Stocznia i Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć.  Z kolei w dniu 9 maja 2024 r. odbędzie się pierwsze spotkanie z cyklu „Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu i realizacji priorytetów polskiej Prezydencji w Radzie UE” w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (KPRM). Organizatorem wydarzenia są: zespół Rady Działalności Pożytku Publicznego ds. Współpracy Międzynarodowej oraz  Komitet do Spraw Pożytku Publicznego, Departament Społeczeństwa Obywatelskiego KPRM.

Wojciech Dec – absolwent Politechniki Warszawskiej. Od blisko 20 lat związany z sektorem pozarządowym. Prezes Związku Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych (FLOP) oraz Członek Zarządu Wspólnoty Roboczej Związków Organizacji Socjalnych (WRZOS). Członek wielu ciał dialogu obywatelskiego, w tym:  Rady Dostępności, Rady Działalności Pożytku Publicznego, Komitetu Monitorującego Fundusze Europejskie dla Lubelskiego 2012-2027, Komitetu Sterująco-Monitorującego Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030, Komitetu Sterująco-Monitorującego Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.