Publicystyka - ngo.pl

Budżet obywatelski, czyli proces, w którym mieszkańcy mają bezpośrednio decydować o wydatkowaniu środków z budżetu gminy, staje się w naszym kraju coraz popularniejszy.  Coraz więcej miast sięga po to narzędzie, mówiąc o aktywizacji mieszkańców i wzmocnieniu demokracji lokalnej. Ponieważ ramy prawne w Polsce pojęcia budżet obywatelski nie definiują zupełnie, coraz częściej pojawia się pytanie, czy nie warto uregulować go ustawowo.

Dziś podstawą prawną umożliwiającą wprowadzenie budżetu obywatelskiego w miastach jest ustawa o samorządzie gminnym, a dokładnie art. 5.a umożliwiający prowadzenie konsultacji z mieszkańcami. Na tej podstawie samorządy wprowadzają budżet obywatelski, zapisując w lokalnym prawie, że przeprowadzają konsultacje, jednocześnie zapewniając, że ich wyniki będą miały wiążący charakter.

Dostrzegając plusy dżentelmeńskiej umowy pomiędzy organami gminy a mieszkańcami (na podstawie której w miastach wprowadzane są budżety obywatelskie) oraz dobrej woli, bez której tak naprawdę nie powinno być w ogóle mowy o dialogu, należy dostrzec również ułomność tej formuły. Po pierwsze, zestawienie ze sobą słów „konsultacje” i „budżet obywatelski” jest nie do końca fortunnym rozwiązaniem. Przede wszystkim dlatego, że budżet obywatelski z założenia ma być wiążący, a konsultacje na mocy prawa są tylko opinią, którą można wziąć pod uwagę bądź odrzucić.

Z brakiem regulacji ustawowych dla budżetu obywatelskiego wiąże się jeszcze jedno zagrożenie: nie istnieje standard dotyczący tego, czym budżet obywatelski powinien być. Oznacza to pełną dowolność w nazywaniu budżetem obywatelskim różnych procesów konsultacyjnych, również takich, które z rzeczywistą partycypacją mieszkańców w podejmowaniu decyzji mogą mieć niewiele wspólnego.

W przyjętej w Kędzierzynie Koźlu uchwale rady miejskiej przeczytać możemy: Prezydent Miasta dokonuje ostatecznej oceny rekomendowanych propozycji zadań do Budżetu Obywatelskiego, rozstrzygając o skierowaniu lub odmowie ich uwzględnienia w przysługującej mu inicjatywie uchwałodawczej w sprawie budżetu miasta. I choć oczywiście zapis ten jest zgodny z prawem i podkreśla, do kogo należy ostateczna decyzja co do kształtu budżetu miasta, nasuwa jednak zasadnicze pytanie - dlaczego prezydent ma dokonywać oceny wyborów mieszkańców, skoro sam poprosił o wskazanie najważniejszych dla nich zadań? Oznaczać to może brak wiary, że mieszkańcy są w stanie podjąć mądrą decyzję lub z braku wystarczająco dobrej procedury wdrożenia budżetu obywatelskiego, która gwarantować mogłaby jego skuteczną realizację. Niezależnie od tego, który z powyższych powodów jest prawdziwy, każdy z nich jest chyba wystarczający, by z wprowadzeniem budżetu obywatelskiego się po prostu wstrzymać.

Brak jednoznacznego umocowania ustawowego dla budżetu obywatelskiego powoduje szereg problemów natury prawnej, z którymi z różnym skutkiem borykają się samorządy w całej Polsce.

W Jarocinie, by wprowadzić w życie budżet obywatelski zaproponowano przekształcenie osiedli w sołectwa. Wszystko w obawie przed naruszeniem dyscypliny finansów publicznych, która wynika z woli oddania decyzji o wydatkowaniu części budżetu w ręce mieszkańców. Utworzenie sołectw miało w tym przypadku zapewnić zgodność z prawem oraz zastosowanie ustawy o funduszu sołeckim, która dopuszcza wiążący głos mieszkańców. W tym przypadku najlepszym wyjściem dla wprowadzenia budżetu obywatelskiego okazało się więc „obejście” prawa.

W Łodzi z kolei, sporym problemem prawnym jest ustalenie, jaka grupa mieszkańców może mieć prawo głosowania w budżecie obywatelskim. Niektórzy są zdania, że prawo to powinna mieć tylko osoba pełnoletnia, wpisana do rejestru wyborców – chodzi przecież o głosowanie wiążące w sprawie budżetu miasta. Z drugiej strony padają argumenty, że budżet obywatelski to przecież konsultacje, a w tych zgodnie z ustawą brać udział mogą wszyscy mieszkańcy gminy. Nie powinno się więc zawężać grupy osób w nich uczestniczących, gdyż  może to być niezgodne z prawem.

Uregulowanie budżetu obywatelskiego w ustawie mogłoby rozwiązać podstawowe dylematy prawne. Chodzi przede wszystkim o dookreślenie podstawowych kwestii – np. wiążącego wyniku głosowania mieszkańców czy minimalnej grupy osób, która może ten głos oddać. Ustawa nie powinna jednak zbyt wielu zasad narzucać odgórnie dając samorządom swobodę w kształtowaniu budżetów obywatelskich lokalnie.

Budżet obywatelski powinien być również czytelny i zrozumiały dla mieszkańców. Powinni oni wiedzieć, czy uczestniczą w konsultacjach czy we podejmowaniu decyzji. Chociaż zakładam, że samorządy wprowadzające budżety obywatelskie mają szczere intencje, nie mają jednak obowiązku brania wszystkich rekomendacji mieszkańców pod uwagę. A skoro tak jest, ludzie mogą w to narzędzie po prostu nie uwierzyć, a w przypadku, gdy radni lub prezydent zdecyduje się na inny wybór, niż ten, którego dokonali – kompletnie stracić zaufanie do skuteczności budżetu obywatelskiego jako narzędzia partycypacji.

Budżety obywatelskie powinny być wprowadzane z pełną gotowością przekazania mieszkańcom możliwości podejmowania decyzji. Warto, by towarzyszyła temu świadomość wejścia na kolejny szczebel drabiny partycypacji, poczucie, że realizujemy coś więcej niż konsultacje społeczne – wzmacniamy demokrację, uczymy mieszkańców odpowiedzialności za miasto. Oczywiście nie wszyscy muszą być gotowi na budżet obywatelski w swojej gminie czy dzielnicy, dlatego prawo nie powinno narzucać konieczności jego wprowadzania. Powinno jednak w podstawowy sposób definiować, czym tak naprawdę jest budżet obywatelski i dawać jasne ramy tym, którzy chcą go wdrażać i uczestniczyć w jego tworzeniu.

Łukasz Prykowski jest pełnomocnikiem Prezydent Miasta Łodzi ds. organizacji pozarządowych.