Społecznicy warszawscy: Samuel Orgelbrand
Dzieło grupy francuskich intelektualistów, których obecnie nazywamy „Wielkimi Encyklopedystami”, pokazało, jak wielką rolę cywilizacyjną dla modernizującego się społeczeństwa odgrywa zebrany i skatalogowany kanon wiedzy w języku ojczystym. W drugiej połowie XIX wieku pracę nad pierwszą nowoczesną polską encyklopedią zainicjował warszawski księgarz żydowskiego pochodzenia, Samuel Orgelbrand.
Samuel Orgelbrand urodził się w 1810 roku w niezamożnej rodzinie kupieckiej. Wykształcenie zdobywał w znanej ze swej progresywności Warszawskiej Szkole Rabinów, w której jednym z priorytetów nauczania było propagowanie koncepcji asymilacyjnych. Pobyt w szkole odegrał fundamentalną rolę w kształtowaniu światopoglądu Orgelbranda, wykształcając w nim przywiązanie do żydowskiej tradycji kulturowej, połączone z politycznym światopoglądem „polskiego patrioty”.
Pracę na rynku księgarskim rozpoczął w 1836 roku, otwierając niewielki antykwariat pod nazwą „S. Orgelbrand i spółka” (nazwa dość intrygująca, biorąc pod uwagę, że nie miał on w spółce żadnych wspólników). Sklep szybko rozrósł się do księgarni połączonej z bogatą wypożyczalnią książek. Równolegle rozpoczynał działalność wydawniczą, która od samego początku oparta była o zasadę finansowania dzieł zaangażowanych społecznie przez sprzedaż pozycji komercyjnych – i tak poczytne powieści francuskie (wśród nich Aleksander Dumas czy Eugeniusza Sue, często samodzielnie przez Orgelbranda tłumaczone) pozwoliły mu na stworzenie pierwszego polskiego czasopisma dla chłopów pt. „Kmiotek”, które ukazywało się w latach 1842 – 50.
W 1844 roku Orgelbrand zakupił drukarnię i jako zupełnie samodzielny przedsiębiorca księgarski zdobywał coraz lepszą pozycję na rynku, nie rezygnując jednocześnie ze swojej misji. Wśród wydanych przez niego pozycji znajduje się między innymi 30 dzieł Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz kanon literatury hebrajskiej wraz z pierwszym wydaniem „Talmudu Babilońskiego”.
Od początku lat 60. XIX wieku działająca w nowej lokalizacji przy ulicy Bednarskiej 20 drukarnia Orgelbranda była najnowocześniejszą placówką tego typu w Warszawie. Posiadając takie zaplecze można było myśleć o olbrzymim projekcie, jakim było stworzenie nowoczesnej, wielotomowej encyklopedii. Zespół redakcyjny, któremu początkowo przewodzić miał J. I. Kraszewski, liczył 180 wybitnych polskich uczonych. Finansowanie encyklopedii odbywało się początkowo dzięki prenumeratorom, których na początku było około 3000, co pozwalało na wydawanie 3 zeszytów miesięcznie. Z powodu uderzających głównie w inteligencję represji po powstaniu styczniowym, liczba prenumeratorów spadła do 1000. W tych trudnych warunkach, stawiających pod znakiem zapytania możliwość zakończenia przedsięwzięcia, Orgelbrand nie tylko zrezygnował z czerpania zysków, ale także z własnego budżetu przekazywał znaczne kwoty na powiększanie zespołu redakcyjnego, by dać represjonowanym uczonym miejsca pracy.
Orgelbrand był również aktywnym działaczem społecznym. Należał do licznych warszawskich towarzystw: Rady Opiekuńczej Szpitala Starozakonnych, Komitetu Synagogi, Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności oraz Resursy Obywatelskiej.
Mimo mnożących się trudności, w 1868 roku wydany został ostatni, 28. tom encyklopedii. W tym samym roku Orgelbrand zmarł. Pochowany został na warszawskim cmentarzu żydowskim.
Poznaj sylwetki warszawskich społeczników, odkryj, kto i w jaki sposób zmieniał nasze miasto sto lat temu i dawniej.
Projekt "Miasto Społeczne Warszawa" jest realizowany przez Pracownię Badań i Innowacji Społecznych "Stocznia".
