Publicystyka - ngo.pl

Wychodząc od polskiej normy prawnej – za spółdzielnie pracy można by uznać wszystkie te spółdzielnie, w których spółdzielcy zatrudnieni są na spółdzielczą umowę o pracę[i]. Tak definiuje to również Raport KRS: „W sferze produkcji i świadczenia usług funkcjonuje wielość podmiotów spółdzielczych o różnym zakresie merytorycznej działalności i różnych realizowanych celach. (...) Spółdzielnie pracy to około 1300 podmiotów o bardzo zróżnicowanym zakresie produkcji i usług. Funkcjonują w branży metalowej, elektrotechnicznej, chemicznej, odzieżowej, spożywczej, handlowej, turystycznej i medycznej, budowlanej, farmaceutycznej, dziennikarskiej, oświatowej, poligraficznej, rybackiej, transportowo-samochodowej. Zatrudniają około 60 tys. pracowników, w tym 45 tys. to członkowie spółdzielni” [Raport 2010, s. 12].

Problemem jest jednak to, że część tak rozumianych spółdzielni pracy zalicza się do osobnych kategorii – spółdzielnie niepełnosprawnych, spółdzielnie socjalne, Cepelia[ii]. Co więcej, w wielu innych spółdzielniach rola pracowników nie sprowadza się jedynie do roli wykonawcy[iii]. W tym kontekście warto przytoczyć m.in. tezy raportu mówiące o roli pracowników w spółdzielniach polskich okresu transformacji. „Znaczącą część spółdzielni uratowali pracownicy chroniąc swoje miejsca pracy. Stąd też wiele spółdzielni mających wcześniej charakter masowych spółdzielni użytkowników i konsumentów (spółdzielnie spożywców „Społem”, GS „SCh”, spółdzielnie ogrodnicze, SKR) jest dziś bardziej handlowo-usługowymi spółdzielniami pracy niż klasycznymi organizacjami gospodarczymi rolników i konsumentów” [Raport 2010, s. 26].

Formy prawne, w jakich odbywa się działalność, którą uznajemy za spółdzielnie pracy, mogą być różnorodne. Dowodem na to są zarówno doświadczenia polskich spółdzielni z czasów zaborów, jak i fakt, że historycznie pojawiało się szereg inicjatyw, które wprowadzały różne poziomy partycypacji pracowniczej w funkcjonowaniu przedsiębiorstw – współwłasność, współzarządzanie, uczestniczenie w zyskach [por. Bratkowski 1987]. Doświadczenia te pokazują różne rozwiązania szeroko rozumianej demokracji ekonomicznej([iv]).

W polskich warunkach obok spółdzielni pracy mieliśmy wizję samorządu pracowniczego (robotniczego) w latach 1945, 1957 i 1980-1981. W tym ostatnim okresie dochodziło nawet do radykalnych pomysłów przejmowania własności poprzez formę „strajku czynnego”. W trakcie transformacji systemowej idea samorządności pracowniczej, nawet w formie akcjonariatu pracowniczego ESOP,  nie znalazła poparcia, a powstające spółki pracownicze czy idea akcjonariatu obywatelskiego [por. np. Frączak 1994] były tylko formą przejściową w prywatyzacji majątku. A jednak dyskusja na temat spółek pracowniczych czy akcjonariatu pracowniczego nie została ostatecznie zakończona, a ich ostatnia historia, choć nie skłaniająca do optymizmu, jest dość bogata [por. Górski 2009]. Wydaje sie jednak, że sam ruch spółdzielczy dostrzega podobieństwa obu form, w końcu tym, „co upodabnia do siebie spółdzielnie i spółki pracownicze, jest powiązanie świadczenia pracy z tytułem własności” [Górski 2009, s. 39].

Osobną kwestią wymagającą zbadania jest idea tzw. społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR). Trudno nie poddać się wrażeniu, iż prywatny biznes próbuje wykorzystać przetestowane w spółdzielniach XIX i XX wieku sposoby zarządzania i promocji do poprawienia swojego wizerunku. Systemy lojalnościowe (zarówno dla klientów, jak i pracowników), zwiększenie udziału pracowników w podejmowaniu decyzji i partycypowaniu w zyskach, zwracanie uwagi na rozwiązywanie problemów społecznych i otoczenie (wspólnotę lokalną), to w dużej mierze mechanizmy, które były mocną stroną przedsiębiorstw spółdzielczych w walce na rynku. Z tego też względu konieczne jest branie pod uwagę tendencji w obecnym myśleniu o odpowiedzialnym zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem prywatnym w odniesieniu do możliwości działania i odbioru społecznego działalności spółdzielni. Trzeba dodać, że wiele elementów dziś stosowanych w odpowiedzialnym biznesie jest charakterystycznych dla spółdzielczości, zaś prekursorem odpowiedzialnego biznesu jest niewątpliwie Robert Owen, uznawany również za ojca spółdzielczości.

Jednak szczególnym sposobem funkcjonowania dzisiejszych spółdzielni pracy są… organizacje pozarządowe. Rozwój spółdzielni, np. w krajach skandynawskich, był w sporej części spowodowany ograniczeniami w działalności gospodarczej stowarzyszeń. Nie inaczej było we Włoszech, rozwiązania włoskie, dotyczące spółdzielni socjalnych, zostały zresztą w pewnym sensie przeniesione na polski grunt. Przypomnijmy, że rozwój spółdzielczości w latach 70. i 80. ubiegłego wieku spowodowany był podjęciem się przez stowarzyszenia wolontariackie świadczenia usług społecznych. „Rozwój ten jednak napotkał przeszkodę w postaci przepisów prawnych: we Włoszech stowarzyszenie nie mogło bowiem prowadzić działalności wytwórczej ani żadnej mającej wymiar ekonomiczny.

Ograniczenia dotykały głównie te organizacje, które zaczęły zatrudniać pracowników, ale także te, które opierały się na pracy wolontariuszy lub dążyły do integrowania przez pracę osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji (głównie niepełnosprawnych). Zrodził się zatem pomysł wykorzystania spółdzielni jako prawnej formy działania takich organizacji, zważywszy na fakt, że spółdzielnia:

• posiadała status przedsiębiorstwa,
• była jedyną formą organizacyjną, która nie podlegała przepisom o podatku od niedystrybuowanych dochodów,
• charakteryzowała się udziałem członków i demokratycznym zarządzaniem,
• do jej utworzenia potrzebny był niewielki kapitał początkowy” [Borzaga, Santuari 2005, s. 10].

Tym bardziej wydaje się, że konieczne jest podjęcie debaty o podobieństwach i różnicach w funkcjonowaniu pewnego typu stowarzyszeń, które pełnią rolę spółdzielni pracy, w których to wspólne działania przekładają się na wspólne zyski, i które „gwarantują miejsca pracy, a nie pole do zaakcentowania własnej działalności na niwie społecznej” [Gliński 2006, s. 239]. Nic więc dziwnego, że po okresie transformacji „Nie ma spółdzielni w dziedzinie oświaty oraz opieki nad małymi dziećmi, chociaż są to właściwe obszary dla aktywności spółdzielczej. Praktycznie nie funkcjonują spółdzielnie w opiece społecznej oraz w obszarze kultury (pojedyncze przypadki)” [Raport 2010, s. 20]. Rolę tę przejęły głównie organizacje pozarządowe, które realizują zadania publiczne poprzez zlecanie ich (w formie powierzania lub wspierania[v]) zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, która dopuszcza realizowanie tych zadań również przez spółdzielnie socjalne. Pozostawiając tradycyjnym spółdzielniom działalność w dużo trudniejszych obszarach wytwórczości i świadczenia usług na rynku.

Tekst składa się z, dostosowanych do potrzeb portalu ekonomiaspoleczan.pl, fragmentów publikacji Piotra Frączaka i Ryszard Skrzypca Kondycja spółdzielczości pracy oraz wizje jej rozwoju[vi], który jest raportem z badań zleconych przez Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy.

Bibliografia:

• Borzaga Carlo i Alceste Santuari, Przedsiębiorstwa społeczne we Włoszech. Doświadczenia spółdzielni społecznych, MPIPS, Warszawa 2005
• Bratkowski Stefan, Co zrobić, kiedy nic się nie da zrobić? Rzecz o samorządach pracowniczych, Wydawnictwo WE, Warszawa 1983
• Frączak Piotr, Prywatyzacja jako obszar artykulacji interesów, w: „Studia nad systemem reprezentacji interesów” nr 2/1994
• Frączak Piotr, Zarządzanie – standardy w organizacji pozarządowej, w „Federalistka” nr 3/2010
• Górski Rafał, Spółki pracownicze i spółdzielnie pracy – próba analizy porównawczej, w: „Spółdzielczość i akcjonariat pracowniczy jako elementy bezpieczeństwa społecznego i trwałego rozwoju”. Materiały z konferencji KRS i PLP, Warszawa 2009
• Sartori G. 1998. Teoria demokracji Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN.
• „Raport o spółdzielczości polskiej”, Dokument przyjęty przez Zespół Międzyresortowy  19.01.2010 r.

[i] Ustawa Prawo Spółdzielcze w Art. 201przewiduje, że Statut może przewidywać zatrudnienie wszystkich lub niektórych członków nie na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, lecz na podstawie umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni. Spółdzielnia ma obowiązek równomiernie rozdzielać pracę między tych członków, z uwzględnieniem ich kwalifikacji.

[ii] Według danych Raportu 2010 [s. 10], spółdzielnie pracy i usług oraz spółdzielnie budowlane to w 2008 roku 758 podmiotów.

[iii] Podobne zjawisko opisywałem w przypadku stowarzyszeń por. Fraczak 2010, s. 173.

[iv] Demokracja ekonomiczna, przemysłowa to obszar, który niewątpliwie spsoób myslenia wynikający z podobnego do spółdzielczego sposobu myslenia [por. np. Bratkowski 1987], ale bardzo trudny do zdefiniowania [por. Sartori 1998 s. 24 i nast.].

[v] Dla samorządu jest to bardzo wygodna forma, bo nie musi ponosić całych kosztów świadczonych usług.

[vi] Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Spółdzielni Kooperatywa Pozarządowa Warszawa 2011

Czytaj więcej felietonów Piotra Frączaka.