Publicystyka - ngo.pl

Założyć stowarzyszenie, choćby fortelem

Prawdziwego fortelu użyli miłośnicy zwierząt by powołać Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami. Rzecz się działa w Warszawie, tuż po upadku Powstania Styczniowego, w okresie niemal zupełnej pacyfikacji życia społecznego. Inicjatywa nowej organizacji zrodziła się w kręgach polskich. Jednak za namową pomysłodawców pod wnioskiem o rejestrację towarzystwa podpisali się wyłącznie urzędnicy i wojskowi, najczęściej niepolskiego pochodzenia. W nazwie organizacji wpisano „Warszawski Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami”. Nie odpowiadało to rzeczywistości, bowiem towarzystwo od początku było instytucją niezależną. Fortel się jednak powiódł - w 1868 r. organizacja została zarejestrowana. Sposób powołania towarzystwa rodził jednak szereg konsekwencji – pozytywnych i negatywnych.

Przez szereg lat we władzach towarzystwa zasiadali głównie Rosjanie, dodajmy – przedstawiciele nadwiślańskiej nomenklatury, prezesa mianował główny naczelnik kraju, a blankiety oficjalnych pism były opatrzone w nagłówku inicjałami MWD (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych). W 1902 r. protektorat nad organizacją objęła cesarzowa Maria Teodorówna. Korespondencja towarzystwa kierowana do organów lokalnej władzy była więc traktowana z respektem, a prośby i wnioski niezwłocznie spełniano.

Tak zażyła współpraca z rosyjską administracją nie przysparzała początkowo organizacji sympatii polskiego społeczeństwa. Z czasem jednak we władzach statutowych towarzystwa zasiadali już głównie Polacy.

Cel nadrzędny – poprawa sytuacji zwierząt domowych

Towarzystwo stawiało sobie za cel poprawę sytuacji zwierząt domowych. Podejmowano różne inicjatywy, które miały przeciwdziałać męczeniu zwierząt, szczególnie tam, gdzie takie praktyki często się powtarzały. Prowadzono stały dozór nad stajniami, oborami, targowiskami i rzeźniami, ustalano normy (m.in. dla przewożenia zwierząt, dla budowy stajen), prowadzono walkę z rytualnym ubojem zwierząt, z nieprzestrzeganiem norm należytego podkuwania koni pociągowych, przeciwdziałano barbarzyńskim sposobom wyłapywania i uśmiercania bezpańskich psów itp.

W 1888 r. otwarto w Warszawie lecznicę dla zwierząt przy ul. Leszno, w 1903 r. kolejne: przy ul. Okólnik 3 i ul. Nowowołyńskiej 7 (połączonej z przytuliskiem dla bezdomnych zwierząt), w 1909 r. otwarto ambulatorium przy ul. Foksal, w 1919 r. powstała kolejna lecznica - przy ul. Młocińskiej 4. Od 1883 r. towarzystwo wydawało czasopismo „Przyjaciel Zwierząt” (miesięcznik poświęcony hodowli zwierząt domowych i opiece nad nimi).

Szczególnie aktywną rolę odgrywały w towarzystwie kobiety. W 1891 r. został utworzony „Komitet Pań”, zajmujący się m.in. „zbieraniem funduszów” oraz „obmyślaniem wniosków, tyczących polepszenia doli zwierząt”. Towarzystwo miało wielu członków: np. w roku 1876 liczyło 7 członków honorowych i 941 członków rzeczywistych.

Działaj lokalnie, myśl globalnie

Towarzystwo początkowo działało tylko na terenie Warszawy, ale od 1870 r. podejmowało już akcje na obszarze całego kraju priwisliańskiego, a oddziały powstały m.in. w Płocku, Włocławku, Radomiu i Częstochowie.

Towarzystwo z sukcesem podejmowało także inicjatywy międzynarodowe. W 1885 r., wraz z londyńskim towarzystwem opieki nad zwierzętami, przesłało memoriał do papieża w sprawie rozpowszechniania „idei litości i ochrony zwierząt”, czynnie uczestniczyło także w międzynarodowych kongresach dotyczących opieki nad zwierzętami (m.in. w Wiedniu, Dreznie, Chicago, Bernie, Budapeszcie).

Z nadbagażem do Warszawy nie wjedziesz

W Warszawie działalność towarzystwa opierała się w znacznej mierze na pracy tzw. opiekunów cyrkułów (cyrkuł to odpowiednik dzisiejszej dzielnicy). Ich zadaniem było pilnowanie przestrzegania zaleceń towarzystwa w traktowaniu zwierząt na podległym im terenie. Funkcje swoją sprawowali odpłatnie. Dzięki podejmowanym przez nich interwencjom, co roku za złe obchodzenie się ze zwierzętami pociągano w Warszawie do odpowiedzialności 800 - 1000 osób. Drugie tyle było karane przez policjantów – warto tu wspomnieć, że w budżecie towarzystwa ważną pozycję stanowiły nagrody dla policjantów za zasługi w karaniu złego traktowania zwierząt.

Patrolowaniem warszawskich ulic zajmowali się natomiast tzw. strażnicy. Zachowała się relacja, przedstawiająca codzienną pracę jednego z nich. Strażnik ów: „codziennie od rana do nocy chodząc po moście i Zjeździe, przestrzega li tylko zachowania przepisów wydanych przez Towarzystwo. Energiczny ten oficjalista Towarzystwa nie przepuści mimo siebie ani jednej fury zbyt przeciążonej lub zaprzężonej końmi kulawemi i okaleczonemi. Tu dla ulżenia koniom każe woźnicy zsiąść z woza, tam zrzucić kilka worków, a gdzie indziej znowu przyprządz konia, aż do wyjechania na gładki bruk Krakowskiego Przedmieścia. Nieposłusznych woźniców, albo tych którzy zaprzęgli konie skaleczone i jeszcze je biją, strażnik każe zaraz aresztować. Co chwila też słychać na Zjeździe gwizdawkę policyjną wzywającą stójkowego. Dziś już włościanie przybywający na targ do Warszawy, wszyscy doskonale wiedzą, że im na sucho nie ujdzie złe obchodzenie się z końmi, a między aresztowanemi znajdują się po większej części tylko tacy, którzy bardzo rzadko bywają w Warszawie i nie doświadczyli jeszcze ani razu żadnych nieprzyjemności za złe obchodzenie się z końmi.”[1]

Sposób postępowania z osobami łamiącymi przepisy regulowały wewnętrzne instrukcje. W jednej z nich czytamy: „Wszelkie uchybienia należy usunąć o ile możności drogą perswazji. Jeżeli napotyka się ze strony winnych na opór lub odmowę spełnienia wydanych przez siebie zarządzeń, należy wezwać po okazaniu legitymacji pomocy policji (…) w celu zmuszenia opornych do posłuszeństwa i spisania protokołu. (…) Przy zauważeniu na ulicy okaleczonych i niezdolnych do pracy koni należy żądać od policjanta opieczętowania tychże przez policję. Z wozów przeładowanych nakazać częściowe zdjęcie ładunku. W dorożkach jednokonnych mogą znajdować się najwyżej trzy osoby dorosłe i dziecko”.[2]

Nie wszystkie inicjatywy towarzystwa kończyły się sukcesem. W latach 90. XIX w. organizacja wielokrotnie występowała przeciwko złemu traktowaniu psów, w szczególności postulowała usunięcie z Warszawy instytucji rakarza. W konsekwencji jednak sama przejęła jego zadania. Przy ul. Nowowołyńskiej 7 został uruchomiony „psi kantor” towarzystwa, który – jak podawała prasa – wyświadczał „miastu nieocenione usługi”, a towarzystwu przysparzał „pokaźny dochód”.

Początkowo dominowały głosy przychylne nowej inicjatywie, prasa pisała: „Tu można dowiadywać się o los psów nie tylko przyłapanych na nieprawnym włóczęgostwie, ale także tych, które pozostają tu na stacji pod obserwacją weterynarza. Psy tu przebywające rozmieszczone są w 4 specjalnie urządzonych klatkach. W pierwszej są psy niebezpiecznie pokąsane i pozostające skutkiem tego na obserwacji, w drugiej psy tylko podejrzane o wściekliznę, w trzeciej właściwi więźniowie, bezrasowe najczęściej „łazęgi”, przychwycone na ulicach lub placu. Tych ocala jedynie wykup interesowanej osoby, wynoszące 50 kop., albo też wyjątkowo wygląd rasowy i zachęcający. Wówczas przedostają się wolno do klatki czwartej, zawsze otwartej swobodnie, przeznaczonej dla psów rasowych i cenniejszych, które amator ewentualny może tu nabywać z wolnej ręki w cenie od rbl. 1 i wyżej. Wszystkie klatki są wysłane słomą i zaopatrzone w zapasowe jadło dla czworonożnych lokatorów”. [3]

Z czasem zaczęto dostrzegać przede wszystkim fakt, że w stacji prowadzonej przez towarzystwo ok. 70% psów jest uśmiercanych. W prasie pojawiły oceny negatywne. Towarzystwu zarzucano, że sprzeniewierzyło się swemu celowi statutowemu, zajmując się zabijaniem psów. Ostatecznie organizacja zrezygnowała z prowadzenia „psiego kantoru”.[4]

Nowe zadania w nowej Polsce

Nowy okres w dziejach towarzystwa rozpoczął się z powstaniem niepodległego państwa polskiego. Wokół organizacji skupiły się podobne grupy z poszczególnych byłych zaborów – organizacja przyjęła nazwę Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami Rzeczpospolitej Polskiej, zmianie uległ też jej statut (w 1921 r.).

Towarzystwo działało teraz na terytorium całego państwa polskiego, powstały oddziały lokalne (w roku 1931 r. było już ponad 80 placówek). Misję organizacji definiowano jako dążenie do podniesienia „dobrobytu i kultury narodu”, a środkiem do realizacji misji miało być propagowanie postawy opiekuńczości w stosunku do zwierząt, traktowanej jako „znamienny i twórczy czynnik kultury”. W idei ochrony zwierząt widziano więc nie tylko pomoc bezbronnym stworzeniom, lecz również „pielęgnowanie lepszych instynktów natury ludzkiej wśród społeczeństwa oraz łagodzenie obyczajów”[5].

Charakterystyczny w działalności towarzystwa był przede wszystkim dydaktyzm i próba krzewienia idei opiekuńczości wśród szerokich mas społecznych. Pojawiły się nowe metody pracy, np. podejmowanie inicjatyw prowadzących do zmiany obowiązującego prawodawstwa, współpraca z mediami, organizacja konkursów. W prasie z lat 20. i 30. wielokrotnie czytamy o konkursach z nagrodami, np. na napisanie broszury o idei opieki nad zwierzętami, na projekt klatki do przetrzymywania ptactwa domowego, projekt karmników dla ptaków, wzór dyplomów dla policjantów za troskę o zwierzęta, no i te najpopularniejsze - konkursy koni dorożkarskich i pociągowych.

Konkursy koni dorożkarskich cieszyły się w Warszawie dużym zainteresowaniem, a właściciele najbardziej zadbanych zwierząt mogli otrzymać całkiem spore nagrody: „Konkurs dla dorożkarzy urządzony wczoraj przez Tow. opieki nad zwierzętami w Alei 3-go Maja zgromadził z górą 60 kandydatów ze swemi wehikułami i – tłumy publiczności. (…) Przy dźwiękach orkiestry milicji miejskiej przejeżdża długi korowód dorożek. (…) Uwagę zwraca dorożka nr 525. Na koźle – młoda dziewczyna z numerowaną maciejówką (…) W zastępstwie nieobecnego ojca od kilku miesięcy siedzi na koźle i zarabia na całą rodzinę.”[6].

W 1927 r. dr Edward Tryarski i inż. Tadeusz Matecki, z upoważnienia zarządu ówczesnego towarzystwa, opracowali projekt ustawy o ochronie zwierząt. Stał się on podstawą przyjętego przez Prezydenta RP w dniu 22 marca 1928 r. rozporządzenia o ochronie zwierząt. Znacznie ułatwiało ono pracę organizacji zajmujących się opieką nad zwierzętami, jednocześnie stało się wzorcem prawa, uważanym za najbardziej postępowe, także zagranicą.

Rozporządzenie zakazywało znęcania się nad zwierzętami, a znęcanie się rozumiano bardzo szeroko, włączając m.in. „(…) używanie do pracy zwierząt chorych, rannych lub kulawych; przewożenie, przenoszenie lub przepędzanie zwierząt w sposób, pozycji lub w warunkach powodujących zbędne cierpienia fizyczne; używanie uprzęży, pęt, więzów itp. powodujących ból; dokonywanie na zwierzętach operacyj nieodpowiednimi narzędziami i bez zachowania koniecznej ostrożności i oględności w celu zaoszczędzenia im zbytniego bólu (…)”.[7] Przewidziano wysokie kary pieniężne (do 2000 zł), areszt, a nawet więzienie do 1 roku. Karane mogły być zarówno osoby dopuszczające się znęcaniu nad zwierzęciem, jak i właściciele zwierząt oraz pracodawcy lub przedsiębiorcy, na polecenie lub w interesie których zwierzę było wykorzystywane.

Ciąg dalszy nastąpi

Lata wojny ograniczyły działalność organizacji. We wrześniu 1939 r. zniszczona została siedziba towarzystwa oraz niemal cała dokumentacja. Po zakończeniu wojny przystąpiono do odtworzenia struktur towarzystwa, w 1946 r. wybrano nowe władze. Towarzystwo rozpoczęło działalność od zapewnienia sobie funduszy poprzez rozpoczęcie działalności gospodarczej (produkowano sprzęt do humanitarnego uboju zwierząt rzeźnych). Fundusze te pozwoliły na organizację oddziałów terenowych oraz zatrudnienie inspektorów, którzy prowadzili kontrole skupu, uboju i transportu zwierząt rzeźnych.

W 1951 r. władze PRL przerwały działalność towarzystwa, a w 1957 r. pozwoliły na jej wznowienie, ale ze zmienionym statutem i pod nazwą obowiązującą do dziś. Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami w okresie kolejnych ponad 50 lat uczestniczyło w pracach nad aktami prawnymi dotyczącymi ochrony zwierząt oraz aktywnie działało na rzecz wspierania poszkodowanych zwierząt – m.in. prowadząc schroniska dla bezdomnych zwierząt na terenie całego kraju.

Na zakończenie warto wspomnieć, że z towarzystwem związanych było wielu wybitnych Warszawiaków . Wielu z nich poświęciło towarzystwu znaczną część swojego życia , np. Tadeusz Matecki, Mieczysław Malcz, Elwira Korotyńska, czy Edward Kłossowski. Wielu innych nie szczędziło swojego czasu, by wspierać działalność organizacji, m.in.: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński, Stefan Żeromski, Aleksander Świętochowski, Jan i Stefan Barszczewscy, Eugenia Żmijewska, Stanisław Żyżkowski, Jarosław Iwaszkiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Jan Hryniewiecki.

Bibliografia:

Ilustrowany Kalendarz Jubileuszowy „Przyjaciela Zwierząt” na rok 1931, Warszawa 1931

Kurier Warszawski: 1877, nr 204; 1880, nr 152; 1881, nr 154; 1889, nr 35; 1894, nr 80; 1894, nr 97; 1894, nr 245; 1894, nr 247; 1894, nr 266; 1904, nr 36; 1921, nr 9; 1921, nr 181; 1922, nr 67; 1928, nr 189; 1928, nr 325

Kurier Polski: 1908, nr 354; 1917, nr 49; 1928, nr 325

Nowa Gazeta: 1909, nr 10 i 12; 1916, nr 319

Rzeczpospolita, 1928, nr 199

Tygodnik Polski 1904, nr 18

Ziarno 1904, nr 12

Zorza, 1913, nr 19

130 lat Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami w Polsce 1864-1994, Warszawa 1994

[1] Kurier Warszawski, 1873, nr 213

[2]Ilustrowany

[3] Kurier Warszawski, 1904, nr 36

[4] Tygodnik Polski 1904, nr 18

[5] Okólnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w sprawie dręczenia tresowanych zwierząt [w:] Ilustrowany…

[6]

[7] Rozporządzenie Prezydenta z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt [w:] Ilustrowany…