Tomasz Szerszeń, autor książki „Być gościem w katastrofie” (Wydawnictwo Czarne i Dom Spotkań z Historią, Wołowiec 2024) antropologicznego eseju, będącego analizą wizualnego wymiaru wojny w Ukrainie, otrzymał Nagrodę im. Beaty Pawlak 2025. Nagroda za publikacje przybliżające inne kultury, religie i cywilizacje przyznawana jest od 2003 roku z Funduszu im. Beaty Pawlak prowadzonego przez Fundację Batorego.
„Być gościem w katastrofie" nie jest książką o sztuce, lecz o wojnie za jej pomocą opowiadanej. Tomaszowi Szerszeniowi udało się stworzyć wielowątkową opowieść o ukraińskim doświadczeniu, a jednocześnie – co ważne – uniknąć łatwego wpisania wojny, rozgrywającej się za naszą wschodnią granicą w ciąg konfliktów, które od stuleci są ludzkim doświadczeniem. Ograniczenie zaś własnego doświadczenia wojny na rzecz innych – ukraińskich artystek i artystów – sprawia, że powstała wyjątkowa książka. Główny głos oddano tym, którzy doświadczają przemocy ze strony Rosji. Jednocześnie Autor stawia kluczowe i zarazem najtrudniejsze pytanie o to, kim my jesteśmy w tej wojnie – napisał Piotr Kosiewski, członek Kapituły Nagrody, w laudacji dla zwycięskiej książki.
– Chciałbym podziękować tym wszystkim ukraińskim artystkom i artystom, którzy udostępnili mi swoje prace i z wielką szczodrością dzielą się swoją twórczością. Obserwowanie przez ostatnie 3,5 roku ukraińskiej sztuki i humanistyki jest niezwykłym, pouczającym doświadczeniem. Jestem pełen podziwu, że ukraińska sztuka pod wpływem kryzysu zmierza w tak ciekawą stronę. Jest w tym duża lekcja. Warto dostrzegać też ten aspekt tej wojny, którym jest bardzo mocna odpowiedź artystyczna na załamanie się świata – powiedział po otrzymaniu Nagrody Tomasz Szerszeń.
Książka Tomasza Szerszenia, fotografa i antropologa kultury związanego z Instytutem Sztuki PAN, traktuje o patrzeniu na obrazy wojny w Ukrainie i szerzej o sztuce w sytuacji katastrofy. Z jednej strony jest to odważna próba opowiedzenia o rozpoczętej w 2014 roku wojnie rosyjsko-ukraińskiej poprzez ukraińską kulturę ze szczególnym uwzględnieniem dziejów charkowskiego Domu „Słowo”, w których losy te skupiają się jak w soczewce. Z drugiej strony jest to propozycja antropologii nas samych – patrzących na wojnę. Kim jesteśmy: świadkami zbrodni? Widzami medialnego spektaklu? Przypadkowymi gapiami? To książka szczególnie potrzebna Polsce i jej mieszkańcom, którzy od ponad trzech lat żyją na tyle daleko od frontu, by ich codzienność trwała bez większych zmian, ale też na tyle blisko, by ta codzienność była jednocześnie przeniknięta poczuciem zagrożenia.
Do nagrody nominowani byli także: Marta Abramowicz za Irlandia wstaje z kolan (Krytyka Polityczna, Warszawa 2023), Urszula Glensk za Pinezka. Historie z granicy polsko-białoruskiej (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2024), Mateusz Mazzini za Włochy prawdziwe. Podróż śladami mafii, migracji i kryzysów (Wydawnictwo Szczeliny, Kraków 2025) oraz Paweł Paradowski za Cierpliwy pies (Wydawnictwo timof i cisi wspólnicy, Warszawa 2023).
Nagroda im. Beaty Pawlak została ustanowiona ostatnią wolą dziennikarki i pisarki Beaty Pawlak, która 12 października 2002 roku zginęła w zamachu terrorystycznym na wyspie Bali. Testamentem przeznaczyła wszystkie swoje oszczędności na fundusz, z którego corocznie przyznawana będzie nagroda w wysokości 10 000 zł dla autorów i autorek najlepszych publikacji (książek i artykułów) na temat innych kultur, religii i cywilizacji. Opieka nad funduszem została powierzona Fundacji im. Stefana Batorego.
Laureatów wybiera Kapituła w składzie: Piotr Kosiewski (Fundacja im. Stefana Batorego), Maria Kruczkowska („Gazeta Wyborcza”), Antoni Rogala (przedstawiciel rodziny), Olga Stanisławska (reporterka – udział w Kapitule zawieszony), Adam Szostkiewicz („Polityka”) – przewodniczący, Joanna Załuska (Fundacja im. Stefana Batorego) oraz Wojciech Załuska (Katolicka Agencja Informacyjna).
W tym roku nagroda została przyznana po raz dwudziesty drugi. Ostatni, ponieważ środki zgromadzone w funduszu zostały wyczerpane.
W poprzednich edycjach otrzymali ją: Joanna Bator, Max Cegielski, Artur Domosławski, Anna Fostakowska, Konstaty Gebert, Anna Goc, Wojciech Górecki, Jagoda Grondecka, Mateusz Janiszewski, Bartosz Jastrzębski, Marek Kęskrawiec, Piotr Kłodkowski, Krzysztof Kopczyński, Adam Lach, Aleksandra Lipczak, Cezary Michalski, Jarosław Mikołajewski, Jacek Milewski, Jędrzej Morawiecki, Agnieszka Pajączkowska, Beata Pawlikowska, Konrad Piskała, Dariusz Rosiak, Anna Sajewicz, Paweł Smoleński, Andrzej Stasiuk, Witold Szabłowski, Mariusz Szczygieł, Ewa Wanat i Mirosław Wlekły.
Beata Pawlak była niespokojnym duchem. W latach 70. działała w krakowskim Studenckim Komitecie Solidarności, w stanie wojennym wydawała podziemną gazetkę. W 1984 roku wyjechała do Paryża. We Francji zaprzyjaźniła się z irańskimi emigrantami i odnalazła pasję na całe życie – islam. Po 1989 roku wróciła do Polski. Przeszkadzał jej kontrast między antyislamskimi stereotypami a ludźmi, których poznała podczas pobytu w Paryżu. Szukała odpowiedzi na pytanie, skąd biorą się islamskie zamachy. Jeździła do krajów muzułmańskich. Poznając ich mieszkańców poznawała islamską cywilizację. Po islamie przyszła ciekawość innych kultur i kolejne podróże. Odwiedziła 25 krajów. Była dziennikarką, reporterką, autorką książek – pisze Wojciech Załuska we wspomnieniu o Beacie Pawlak.
Więcej informacji o Nagrodzie im. Beaty Pawlak
Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata „Reportaż w czasie wojny, konfliktu i populizmu”, którą poprowadziła red. Agnieszka Lichnerowicz (radio TOK FM). Z autorkami nominowanymi do Nagrody rozmawialiśmy o pisaniu w i o świecie, w którym dostęp do faktów oraz rozróżnienie miedzy nimi a fałszem, dezinformacją i wyrazem emocji staje się coraz trudniejsze.
Źródło: Fundacja im. Stefana Batorego
