Publicystyka - ngo.pl

Zawsze z dużą ciekawością przeglądam raport „Kondycja organizacji pozarządowych 2024” Stowarzyszenie Klon/Jawor (10 edycja w tym roku), szczególnie dane dotyczące liczby organizacji, ich wieku, źródeł finansowania. Mamy 75 tys. aktywnie działających fundacji i stowarzyszeń (na 161 tys. zarejestrowanych), w tym 28% to organizacje działające do 5 lat, a blisko połowa organizacji ma nie więcej niż 10 lat.

„Młodsza” połowa organizacji społecznych zaczęła działalność w czasie, gdy m.in.:

• obowiązuje już porządek prawny, który opisał pojęcie działalności odpłatnej (ustawa o działalności pożytku publicznego 2003) i reguluje przedsiębiorczość społeczną (ustawa o ekonomii społecznej 2022),
• działalność gospodarcza prowadzona przez organizacje jest postrzegana pozytywnie jako forma budowania niezależności finansowej od źródeł dotacyjnych: wcześniej „zarabianie na sprzedaży” było co najmniej podejrzane, szczególnie dla darczyńców,
• funkcjonuje mechanizm 1,5% (wcześniej 1%), który jest głównym źródłem finansowania niektórych organizacji działających szczególnie w obszarze pomocy dla dzieci, osób z niepełnosprawnościami (w finansach całego sektora to 4% przychodów),
• nastąpił znaczący wzrost zaangażowania darczyńców indywidualnych czy firmowych w finansowanie działań organizacji pozarządowych, powstały możliwości zbiórek crowdfundingowych,
• fundusze europejskie, które wcześniej były przeznaczone przede wszystkim na dotacje (w 2014r. fundusze europejskie stanowiły ¼ wszystkich przychodów sektora), dziś finansują także pożyczki czy inne instrumenty finansowe: 10 lat później fundusze europejskie to 7% przychodów sektora,
• dla podmiotów ekonomii społecznej powstały specjalne programy udzielania pożyczek z preferencyjnym oprocentowaniem: pilotaż pożyczek do 100 tys. zł ruszył w 2013 z budżetem 25 mln zł, dziś są pożyczki o zróżnicowanych parametrach (m.in. do łącznie 1 mln zł), pożyczki z umorzeniem, niedługo będą pożyczki z przeznaczeniem na zakup nieruchomości,
• pojawiły się nowe instrumenty finansowe dla ekonomii społecznej np. social venture capital;
• pojawiły się nowe obszary działalności społecznej: zapewnienie pomocy wytchnieniowej dla opiekunów osób starszych i usługi opiekuńcze stały się jednym z priorytetowych zadań społecznych, często podejmowanym przez organizacje.

Liderzy organizacji zafascynowani pomaganiem muszą szybko nauczyć się liczyć koszty, przychody, planować i monitorować budżety projektów, zarządzać płynnością finansową czy rozmawiać z księgowymi m.in. o sprawozdaniu finansowym. Powinni poznać, co to jest projekt, budżet czy biznesplan, czy chcą prowadzić działalność odpłatną czy gospodarczą, jak się ubiegać o pożyczkę itd. 

Dalej w tekście wyjaśnię wybrane pojęcia z obszaru przedsiębiorczości społecznej, które mogą się przydać szczególnie tym, którzy niedawno dołączyli do trzeciego sektora albo właśnie to rozważają.

Działalność gospodarcza dziś jest postrzegana jako szansa, efektywny sposób świadczenia usług społecznych, dodatkowe albo główne źródło finansowania budujące bezpieczeństwo finansowe organizacji. Daje możliwość generowania zysku finansowego, którym można swobodnie dysponować w zakresie celów społecznych organizacji, w tym tworzyć rezerwy. Niesie ona ryzyko ekonomiczne jak dla każdego przedsiębiorcy: nietrafiony produkt do sprzedaży, załamanie rynku sprzedaży, za wysokie koszty operacyjne, odgórne zamknięcie działania z powodu pandemii. 

Wymaga planowania, monitorowania zarówno budżetu, jak i płynności finansowej, umiejętnego wykorzystania dostępnych instrumentów finansowych dopasowanych do etapu jej rozwoju. Może być głównym mechanizmem prowadzenia usług społecznych (np. dom opieki dla osób starszych, żłobek, kawiarnia międzypokoleniowa, produkcja i sprzedaż ekologicznych kosmetyków czy żywności) i / lub przedsiębiorstwem, którego celem jest tworzenie miejsc pracy dla osób z grup wykluczonych np. w formie spółdzielni socjalnych, spółki gastronomicznej, zatrudniającej osoby chorujące psychicznie czy pubu, w którym pracują osoby z niepełnosprawnością intelektualną.

Sektor podmiotów ekonomii społecznej w roku 2023 tworzyło ponad 106 tys. organizacji[1] (zgodnie z danymi Banku Gospodarstwa Krajowego). Organizacje wchodzące do tej grupy w cytowanym wyżej raporcie należą do grupy organizacji społecznych. Są to: fundacje i stowarzyszenia zarejestrowane w KRS (tzw. rejestrowe) prowadzące działalność ekonomiczną, spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółki tzw. non-profit, Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), Centra Integracji Społecznej (CIS), ZAZ (Zakład Aktywności Zawodowej prowadzony przez osobę prawną np. stowarzyszenie).

Podmioty ekonomii społecznej mogą uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego (na podstawie oceny zarządzania przeprowadzonej przez akredytowaną organizację). Status ten umożliwia większy dostęp do środków finansowych, w tym dotacyjnych na tworzenie miejsc pracy, inwestycje, na bieżącą działalność operacyjną. Planowany nowy rodzaj pożyczki z przeznaczeniem na zakup nieruchomości ma być przeznaczony właśnie dla przedsiębiorstw społecznych.

Przedsiębiorstwo społeczne to fascynujące połączenie biznesu i celów społecznych, w tym poprzez zatrudnienie osób, które nie odnajdują się na trudnym otwartym rynku pracy. Prowadzenie przedsiębiorstwa społecznego wymaga twardej oceny rzeczywistej sytuacji na podstawie rzetelnych danych finansowych, biznesowej wizji i intuicji, co, kiedy, za ile można sprzedać, wysokiej wrażliwości w relacjach z podopiecznymi czy pracownikami. Bardzo trudne, angażujące i motywujące.

Prowadzenie sprzedaży usług czy towarów wymaga odpowiednich umiejętności zarządczych, intuicji gospodarczej, znalezienia swojego miejsca na rynku, ustawienia dobrych parametrów produktów tak, aby ich cena była akceptowana przez klientów, a jednocześnie pozwalała na generowanie istotnego zysku finansowego. Członkowie i członkinie zarządów podmiotów ekonomii społecznej w szybkim tempie muszą nauczyć się pojęć związanych z ekonomią społeczną i światem finansowym i rachunkowym.

Oto niektóre z nich:

Instrumenty finansowe bezzwrotne: darowizna; dotacja (grant): środki uzyskane na konkretne działanie, na podstawie konkretnego budżetu; dotacja nie podlega zwrotowi pod warunkiem, że jest prawidłowo wydatkowana (np. w terminie realizacji projektu, zgodnie z budżetem, modyfikowanym w dopuszczalnych granicach), potwierdzona sprawozdaniem finansowym i opisanymi dokumentami finansowymi/ zawierającymi ścieżkę zatwierdzania pod względem formalno-rachunkowym i merytorycznym i opis dokumentu zgodnie z wymaganiami projektu.

Instrumenty finansowe zwrotne: to głównie pożyczki. Pożyczek dla PES i przedsiębiorstw społecznych udzielają wyłonieni w przetargu Banku Gospodarstwa Krajowego pośrednicy finansowi np. fundusz pożyczkowy, którzy deklarują znajomość sektora przedsiębiorczości społecznej i umiejętność analizy danych finansowych PES i umiejętność komunikacji z PES.

Pożyczka: żeby uzyskać pożyczkę należy złożyć wniosek o pożyczkę do operatora pożyczek; pożyczka może być udzielona po pozytywnej ocenie wniosku o pożyczkę, w tym analizy wiarygodności finansowej i operacyjnej organizacji; kwotę pożyczki (kapitał) należy zwrócić w określonym czasie, w określonych ratach (zgodnie z harmonogramem spłaty pożyczki).

Kapitał pożyczki: kwota pożyczonych środków wpisana w umowie pożyczkowej i przeznaczona na konkretny cel. Uwaga: kwota wpłacona na konto pożyczkobiorcy może być niższa niż kapitał pożyczki, w przypadku, gdy od kwoty pożyczki jest potrącona opłata administracyjna.

Karencja: określony czas (np. do 6 miesięcy) wyznaczony najczęściej na początku okresu realizacji pożyczki, w którym płaci się tylko odsetki, bez spłaty kapitału. W okresie karencji kwota odsetek jest taka sama w każdym miesiącu.

Odsetki od pożyczki: koszt pożyczki: ustalona stawka w %, np. 2% w skali roku, naliczana od kapitału pozostałego do spłaty: wyliczona kwota odsetek zmniejsza się wraz ze zmniejszającą się kwotą kapitału pozostałą do spłaty.

Odsetki karne: dodatkowy koszt pożyczki naliczony w przypadku opóźnionej spłaty kapitału pożyczki, za każdy dzień opóźnienia. Stawka odsetek karnych jest najczęściej równowartością odsetek karnych ustawowych (na dziś 11,5%).

Okres realizacji pożyczki: okres, w którym trzeba spłacić cały kapitał pożyczki i zapłacić odsetki. Najczęściej liczony jest w miesiącach np. 36 miesięcy. Maksymalny na dziś okres w pożyczkach preferencyjnych dla przedsiębiorstw społecznych to 120 miesięcy (10 lat).

Okres wydatkowania pożyczki: okres, w którym pożyczka musi być wydana zgodnie z jej przeznaczeniem to znaczy wszystkie planowane koszty muszą być zapłacone. Okres ten ustala się z pożyczkodawcą, zwykle wynosi 3-6 miesięcy.

Odsetki od pożyczki: koszt pożyczki: ustalona stawka w % np. 2% w skali roku, naliczana od kapitału pozostałego do spłaty: wyliczona kwota odsetek zmniejsza się wraz ze zmniejszającą się kwotą kapitału pozostałą do spłaty.

Odsetki karne: dodatkowy koszt pożyczki naliczony w przypadku opóźnionej spłaty kapitału pożyczki, za każdy dzień opóźnienia. Stawka odsetek karnych jest najczęściej równowartością odsetek karnych ustawowych (na dziś 11,5%).

Okres realizacji pożyczki: okres, w którym trzeba spłacić cały kapitał pożyczki i zapłacić odsetki. Najczęściej liczony jest w miesiącach np. 36 miesięcy. Maksymalny na dziś okres w pożyczkach preferencyjnych dla przedsiębiorstw społecznych to 120 miesięcy (10 lat).

Okres wydatkowania pożyczki: okres, w którym pożyczka musi być wydana zgodnie z jej przeznaczeniem to znaczy wszystkie planowane koszty muszą być zapłacone. Okres ten ustala się z pożyczkodawcą, zwykle wynosi 3-6 miesięcy.

Opłata administracyjna pożyczki: opłata pobierana za obsługę wniosku o pożyczkę. W przypadku pożyczek finansowanych ze środków europejskich dla przedsiębiorstw społecznych opłata administracyjna wynosi 0 zł.

Przeznaczenie pożyczki: koszty, które można pokryć ze środków pożyczki, wymienione we wniosku o pożyczkę i często zapisane też w umowie pożyczki. Zmianę przeznaczenia pożyczki należy uzgodnić z pożyczkodawcą.

Rozliczenie pożyczki: pożyczka jest przekazywana na konkretne koszty, które muszą być potwierdzone dokumentami finansowymi, opisanymi zgodnie z wymaganiami zapisanymi w umowie pożyczki,

Spłata kapitału: spłata zwykle odbywa się w cyklu miesięcznym, w ustalonych ratach, rozłożonych na cały okres pożyczki, z wyłączeniem okresu karencji. Raty kapitału mogą być jednakowe przez cały okres spłaty pożyczki, mogą być na początku niskie (np. w pierwszym roku spłaty pożyczki), a potem wyższe. Pożyczkodawca przekazuje pożyczkobiorcy harmonogram spłat na cały okres realizacji pożyczki.

Umorzenie częściowe pożyczki: przyznawane w okresie realizacji pożyczki. Kapitał pożyczki pozostały do spłaty jest obniżony dzięki spełnieniu określonych warunków uprawniających pożyczkobiorcę do skorzystania z umorzenia.

np. Kapitał udzielonej pożyczki: 100 tys.;

Przyznane umorzenie pożyczki: 25% udzielonego kapitału pożyczki, czyli 25 tys. zł;

Kapitał pożyczki pozostały do spłaty: 80 tys. zł;

Zmniejszenie kapitału pożyczki pozostałego do spłaty: 55 tys. zł.

Przyznanie umorzenia pożyczki wymaga przygotowania nowego harmonogramu spłaty pożyczki: może zawierać niższe raty spłaty kapitału pożyczki w tym samym okresie jej realizacji lub raty na tym samym poziomie, ale rozłożone na krótszy czas.

To jest bardzo korzystny mechanizm finansowy dla pożyczkobiorcy. Możliwość spełnienia warunków umorzenia należy dobrze ocenić przed składaniem wniosku o pożyczkę.

Weksel in blanco z deklaracją wekslową: rodzaj zabezpieczenia pożyczki, który daje szybką ścieżkę prawną do egzekwowania od pożyczkobiorcy niespłaconego kapitału z odsetkami. Weksel in blanco oznacza, że nie ma wpisanej kwoty, o którą może wystąpić pożyczkobiorca do sądu, a która jest ograniczona do pozostałego kapitału do spłaty i odsetek oraz kosztów egzekucyjnych. Weksel wystawiony przez pożyczkobiorcę jest podpisany przez zarząd organizacji w jej imieniu. Weksel dodatkowo podpisany przez np. członka zarządu wraz ze słowem „poręczam” oznacza poręczenie osobiste tej osoby, czyli w sytuacji gdy organizacja jest niewypłacalna, dług pozostały do spłaty przechodzi na poręczyciela (z jego majątku prywatnego).

Poręczenie osobiste: rodzaj zabezpieczenia pożyczki złożone przez osobę fizyczną, która własnym majątkiem gwarantuje spłatę pożyczki w przypadku gdy pożyczkobiorca nie jest w stanie jej zwrócić. Poręczenie może być ograniczone do kwoty niższej niż kwota pożyczki – w zależności od ustaleń z pożyczkodawcą. Jeśli osoba z zarządu organizacji jest jednocześnie poręczycielem osobistym, to składa podpisy na wekslu i deklaracji wekslowej w dwóch miejscach: jako reprezentacja organizacji i we własnym imieniu poręczyciela.

Poręczenie osoby prawnej: osobny instrument finansowy, znajdujący się w ofercie BGK dla podmiotów ekonomii społecznej, zabezpieczenie spłaty pożyczki udzielonej organizacji przez inną instytucję finansową, wpłaty wadium czy należytego wykonania usługi. W przypadku gdy pożyczkobiorca np. nie spłaci pożyczki, instytucja, która stała się poręczycielem będzie musiała zapłacić poręczoną kwotę. Opłata za poręczenie wynosi od ca. 1-7% od kwoty poręczanej. Jest to instrument „dostępu” do pozyskania pożyczki czy kontraktu, które bez te poręczenia nie mogłyby być udzielone organizacji.

Art. 777 Kodeksu postępowania cywilnego tzw. „3 siódemki”: podpisanie oświadczenia o dobrowolnym poddaniu się egzekucji oznacza wyrażenie zgody na bezpośrednie wystąpienie np. pożyczkodawcy (czy grantodawcy) do komornika, z pominięciem sądu, o zwrot środków pożyczki (czy dotacji). Zobowiązanie podpisuje osoba fizyczna – np. poręczyciel osobisty.

Windykacja: w przypadku braku spłaty odsetek czy raty kapitału w terminie, pożyczkobiorca otrzymuje informację (zwykle automatyczną – np. sms) o obowiązku zapłaty i odsetkach karnych. Jeśli mimo to brak spłaty pracownik pożyczkodawcy kontaktuje się z pożyczkobiorcą, żeby dowiedzieć się, kiedy zaległość będzie spłacona. O trudnych sprawach związanych z opóźnieniem trzeba rozmawiać, łatwiej wtedy znaleźć dobre rozwiązanie np. znaczące okresowe zmniejszenie rat kapitału.

Towarzyszę fundacji, która niedawno została zarejestrowana, od momentu powstania tzw. grupy inicjatywnej i rozmów o planowanej działalności. Na pierwszym spotkaniu były cztery osoby, z którymi rozważaliśmy, jaka forma prawna będzie najbardziej właściwa dla ich planowanej sprzedaży usług opiekuńczych. Po dwóch miesiącach zostały dwie osoby, które są fundatorkami fundacji, przygotowały biznesplan i uzyskały dofinansowanie na utworzenie kilku miejsc pracy. Kilka miesięcy przed rejestracją fundacji i decyzją o przyznaniu im dotacji fundatorki zdecydowały się na wynajęcie domu i pierwsze zakupy do nowej przestrzeni. 

Ryzyko finansowe ogromne, wiara i determinacja jednak większe. Rozpoznanie rynku potencjalnych klientów, nawiązanie relacji w sąsiedztwie i przede wszystkim biznesowe założenie, że trzeba budować społeczność klientów od razu na różne usługi (np. rehabilitacyjne, szkoleniowe w zakresie opieki nad osobą zależną dla opiekunów) to silne podstawy tego przedsięwzięcia. W usługach tego typu najważniejsze są relacje z podopiecznymi, w zespole fundacji, z opiekunami, z innymi organizacjami.

Otrzymanie dotacji na stworzenie miejsc pracy jest obciążone wysokim ryzykiem finansowym dla zarządu organizacji, który podpisuje aktem notarialnym dobrowolne poddanie się egzekucji („777”). Relacja organizacji, która otrzymuje dotację i tej, która udziela dotacji, podobnie jak pożyczkodawcy i pożyczkobiorcy jest szczególnie ważna w trudnych momentach. Przy założeniu dobrej woli i uczciwości obydwu stron, a tak się znacznie częściej dzieje, mają one wspólny cel: utrzymanie miejsc pracy i samowystarczalne funkcjonowanie przedsiębiorstwa społecznego czy spłatę zobowiązania po stronie pożyczkobiorcy i odzyskanie pożyczonej kwoty i odsetek po stronie pożyczkodawcy.

Bardzo ważna jest rola opiekunów projektów dotacyjnych czy pożyczkowych. Przedsiębiorcy potrzebują wsparcia, czasu, kojarzenia ich z potencjalnymi klientami czy innymi dostawcami tych samych usług społecznych, może czasem wykroczenia poza sztywne systemowe komunikaty o zaległościach. Potrzebują zaufania i wykorzystania wszystkich możliwych rozwiązań, które pomogą w sytuacji kryzysowej. Wyłonieni pośrednicy finansowi pożyczek preferencyjnych dla przedsiębiorców społecznych i PES powinni wspierać aplikujące o pożyczkę organizacje, włącznie z przygotowaniem biznesplanu.

1. Co chcemy zrobić? Ile to kosztuje? Czy to jest potrzeba na dziś – bo jutro to będzie już niewykorzystana szansa? Co stracimy, jeśli nie zrobimy tego dziś?
2. Czy możemy to zrobić etapami – czy możemy sami na to zarobić?
3. Kto z nas będzie za to odpowiedzialny, np. poręczy osobiście pożyczkę?
4. Czy sprawdziliśmy dostępne bezzwrotne źródła finansowania?
5. Co zmieni w naszym przedsiębiorstwie ta inwestycja: pozwoli obniżyć koszty? Pozwoli rozwinąć nową działalność? Pozwoli stworzyć dodatkowe miejsce pracy? Pozwoli zwiększyć przychody?
6. Czy jesteśmy gotowi na podjęcie ryzyka zaciągnięcia nowego zobowiązania?

[1] https://www.bgk.pl/files/public/Pliki/Przedsiebiorstwa/Ekonomia_spoleczna/Poradnik_dla_Podmiotow_Ekonomii_Spolecznej_dostepny_.pdf z dn. 29.06.2025

Teresa Zagrodzka – od wielu lat związana z sektorem organizacji pozarządowych, ceniona ekspertka i trenerka w dziedzinie zarządzania finansami. Jest absolwentką UW oraz studiów podyplomowych SGH w zakresie audytu, kontroli zarządczej i rachunkowości. Współautorka treści finansowych w ngo.pl, autorka artykułów i publikacji Stowarzyszenia Klon/Jawor.

Projekt „SAMO-ES. Samoorganizacja przedsiębiorstw społecznych jako odpowiedź na wyzwania społeczne” realizowany jest w partnerstwie, które tworzą Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (lider), Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej „Być Razem” z Cieszyna, Stowarzyszenie na rzecz Spółdzielni Socjalnych, Stowarzyszenie Klon/Jawor.

ℹ️ Odwiedź nas: www.samo-es.pl

Projekt „SAMO-ES. Samoorganizacja przedsiębiorstw społecznych jako odpowiedź na wyzwania społeczne” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021-2027.