Publicystyka - ngo.pl

Zdaniem EKES-u, przygotowanie wspólnej strategii walki z
przestępczością nieletnich powinno być celem, któremu należy
poświęcić w UE jak najwięcej uwagi, nie tylko dlatego, że dotyczy
szczególnie wrażliwej części ludności, ale także dlatego, że
zapobieganie i praca prowadzona obecnie z nieletnimi i młodymi
sprawcami wykroczeń oznacza, zapobieganie przestępczości dorosłych
w przyszłości. Choć istnieją już projekty i polityki europejskie
mogące mieć wpływ na zapobieganie przestępczości nieletnich brak
jest narzędzi i środków przeznaczonych specjalnie na zwalczanie
zjawiska przestępczości młodocianych.

Analiza stanu rzeczy w krajach UE nie jest łatwa, gdyż każdy z
nich określa pojęcie przestępczości młodocianych na podstawie
innych kryteriów. W niektórych krajach pojęcie to obejmuje
zachowania nieletnich mieszczące się w którymś z przypadków
przewidzianych w prawie lub w kodeksie karnym. W innych krajach,
gdzie system wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich oparty jest
na modelu wychowawczym, zakres zachowań ściganych przez system
wymiaru sprawiedliwości jest poszerzony o pewne zachowania
wyłącznie wtedy, jeśli zostały popełnione przez nieletnich – w tym
czyny, które w wypadku popełnienia przez dorosłego byłyby ścigane
wyłącznie na drodze administracyjnej lub cywilnej, albo nie byłyby
ścigane w ogóle. Istnieją również znaczne różnice w zakresie
środków karnych. Niektóre kraje opracowały prawo karne dla
nieletnich z odrębnym systemem sankcji, inne natomiast stosują w
stosunku do młodocianych takie same kary jak w stosunku do
dorosłych, choć z uwzględnieniem pewnych ograniczeń i złagodzeń. Do
tego wszystkiego dochodzą różnice w określaniu zakresu wieku
odpowiedzialności karnej młodocianych; chociaż co do górnej granicy
wieku panuje w większości państw zgodność (18 lat, z możliwością
rozszerzenia do 21 lat w niektórych krajach), to w przypadku
granicy dolnej różnice są już wyraźne (wiek od 7 do 16 lat).

Biorąc pod uwagę ograniczenia spowodowane tymi rozbieżnościami,
należy wskazać, że z porównania danych statystycznych z krajów Unii
Europejskiej wynika, iż przestępczość młodocianych stanowi średnio
prawie 15% wszystkich czynów przestępczych, w niektórych krajach
osiągając nawet 22%. Należy tu również podkreślić, że przestępczość
„ukryta” jest w znacznej mierze przestępczością nieletnich.

Niezależnie od wyników badań statystycznych, pewne jest to, że w
krajach europejskich szeroko rozpowszechnione jest przekonanie o
wzroście przestępczości młodocianych oraz o tym, że przestępstwa
popełniane przez młodych ludzi są coraz poważniejsze. W tej
sytuacji obywatele domagają się skuteczniejszych mechanizmów
kontroli, co w wielu krajach prowadzi do zaostrzenia przepisów
dotyczących nieletnich. Wszystkie te czynniki wpływają na potrzebę
wprowadzenia środków koordynacji i orientacji, ułatwiających
zarządzanie tym zjawiskiem na szczeblu europejskim, a także
odpowiednich środków polityki informacyjnej, które pomogłyby
„oddramatyzować” przesadnie negatywny sposób postrzegania tego
problemu.

Przyczyny i okoliczności powodujące, że nieletni dopuszczają się
przestępstw są liczne i różnorodne, a wśród znawców problematyki
nie ma co do nich zgodności. Jednak biorąc pod uwagę powszechnie
akceptowane przyczyny oraz skupiając się w szczególności na
czynnikach gospodarczych i społeczno-środowiskowych można wyróżnić
następujące:

• pochodzenie nieletnich z rodzin rozbitych, a nawet same trudności wynikające czasem z prób pogodzenia życia zawodowego i rodzinnego przez rodziców;

• marginalizacja społeczno-ekonomiczna lub ubóstwo, które również utrudniają odpowiedni proces socjalizacji nieletnich;

• opuszczanie zajęć i niepowodzenia szkolne, pojawiające się już w wieku szkolnym etykietowanie i napiętnowanie społeczne;

• bezrobocie, którego najwyższe wskaźniki notuje się wśród młodzieży;

• obrazy i postawy pełne przemocy ukazywane przez niektóre środki społecznego przekazu w pewnych programach czy w grach wideo przeznaczonych dla nieletnich;

• używanie narkotyków i substancji toksycznych;

• niewystarczające nauczanie i przekazywanie wartości obywatelskich czy społecznych.

Zespół tych czynników można zaobserwować w większym lub mniejszym stopniu we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Aby zapobiegać tym zjawiskom i zwalczać przestępczość nieletnich, społeczeństwa powinny stosować strategię łączącą środki zapobiegawcze, interwencyjne i represyjne. Strategie zapobiegawcze i interwencyjne powinny mieć na celu integrację społeczną całej młodzieży, głównie za pośrednictwem rodziny, wspólnoty, rówieśników, szkoły, kształcenia zawodowego i rynku pracy. Środki prawne i represyjne powinny natomiast uwzględniać zasady legalności, domniemania niewinności, prawa do obrony, gwarancji procesowych, poszanowania życia prywatnego, proporcjonalności i elastyczności. Przez cały czas trwania procedury sądowej, a także przy wyborze kary i sposobu jej zastosowania, należy kierować się zasadą nadrzędnego interesu nieletniego.

Starając się zareagować i przystosować do współczesnych realiów
przestępczości, klasyczne modele wymiaru sprawiedliwości wobec
nieletnich napotkały wiele trudności. Europejskie systemy w tej
dziedzinie były rzeczywiście powolne, nieskuteczne i ekonomicznie
ułomne: powszechne były długie okresy oczekiwania, a odsetek
nieletnich z recydywą – bardzo wysoki. Jednocześnie tradycyjne
mechanizmy nieformalnej kontroli społecznej (szkoła, rodzina,
miejsce pracy itp.) uległy stopniowemu osłabieniu.

Model zwany opiekuńczym, paternalistyczny i traktujący nieletniego sprawcę wykroczeń jako osobę społecznie chorą, który pojawił się na początku XX-ego wieku, przekształcił się w niektórych krajach (szczególnie w krajach skandynawskich) w tzw. model edukacyjny (zwany też modelem dowartościowującym), będący wspólnotową formą odpowiedzi na przestępczość młodocianych. System ten, znajdując się na marginesie systemu sądowego, pozbawił jednak nieletniego niezbędnej ochrony prawnej.

Różne konwencje i traktaty międzynarodowe dotyczące wymiaru
sprawiedliwości wobec nieletnich spowodowały, począwszy od lat 80,
stopniową zmianę w systemach wymiaru sprawiedliwości wobec
nieletnich w krajach europejskich, wprowadzając tzw. model oparty
na odpowiedzialności. Dzięki temu modelowi doszło do wzmocnienia
pozycji prawnej nieletniego, a wymiar sprawiedliwości wobec
nieletnich zbliżył się do wymiaru sprawiedliwości w sprawach
karnych wobec dorosłych, przyznając młodocianym takie same prawa i
zabezpieczenia, jakie mają osoby dorosłe. Ten model został
stopniowo przyjęty w prawodawstwie wszystkich 25 krajów należących
obecnie do Unii. Zasadza się on na następujących elementach:

• raczej zapobiegać niż karać: do tego niezbędne są odpowiednie programy opieki społecznej, wsparcia na rynku pracy oraz wsparcia gospodarczego i wychowawczego;

• ograniczyć do niezbędnego minimum stosowanie tradycyjnego systemu wymiaru sprawiedliwości i wdrożyć specjalnie opracowane systemy skupiające się na zjawisku przestępczości nieletnich, pozostawiając wyspecjalizowanym instytucjom (opiekuńczym i społecznym) pozostałe sytuacje, w których mogą się znaleźć nieletni;

• ograniczyć interwencję państwa polegającą na karaniu, przy jednoczesnym wdrożeniu strategii zapobiegawczych w dziedzinie opieki społecznej nad nieletnimi, polityki socjalnej, rynku pracy, oferty możliwości spędzania wolnego czasu i ogólnie polityki na szczeblu lokalnym, stwarzając równocześnie większe możliwości działania społeczności lokalnej i innym grupom społecznym w rozwiązywaniu konfliktów i poszukiwaniu możliwych alternatyw (rodzina, pracownicy społeczni, szkoła, gmina, organizacje społeczne itp.).

• ograniczyć do minimum środki i kary pozbawienia wolności, stosując je tylko w sytuacjach wyjątkowych;

• uelastycznić i zróżnicować środki karne, które powinny być uzależnione od sytuacji nieletniego, od okoliczności, od postępów i przebiegu wykonywania lub stosowania danego środka, jako rozwiązania alternatywne wobec pozbawienia wolności;

• stosować wobec nieletnich sprawców wykroczeń wszystkie prawa i zabezpieczenia, z których korzystają dorośli w procesie karnym (uczciwy, bezstronny i sprawiedliwy proces);

• sprawić, by oficjalne organy kontroli społecznej będące częścią systemu wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich były bardziej profesjonalne i wyspecjalizowane.

Trzeba pamiętać, że istnieją jednak inne możliwe podejścia do
przestępczości młodocianych, wykraczające poza tradycyjny system
odosobnienia. I tak, nowe tendencje międzynarodowe – nie
kwestionując, w koniecznych przypadkach, niezbędnych środków
wychowawczych związanych z pozbawieniem wolności – idą w kierunku
systemów zastępczych lub uzupełniających, tak aby podejście do
nieletnich było jak najskuteczniejsze i, przede wszystkim, bardziej
wychowawcze w perspektywie ich rozwoju osobistego i
społeczno-zawodowego.

Przyjmuje się, że reedukacja powinna odbywać się w miarę możliwości w pierwotnym środowisku społecznym nieletniego. Nieletni powinien być przedmiotem szczegółowej analizy przeprowadzonej przez specjalistów z różnych dziedzin celem identyfikacji tych braków oraz określenia środków, jakie należy zastosować, aby ograniczyć niebezpieczeństwo powrotu do zachowań przestępczych. Należy też pracować z rodzinami nieletnich, aby zdobyć ich współpracę i zaangażowanie w proces wychowania i resocjalizacji tychże nieletnich. Oprócz tego nieletni sprawcy wykroczeń są grupą zagrożoną wykluczeniem społecznym. Z tego też powodu należy pomóc tym młodym ludziom i pokierować nimi w procesie integracji, co można osiągnąć w różnorodny sposób (integracja społeczna, kulturalna, językowa itd.). I choć nie ma jednej drogi zapewniającej integrację społeczną młodocianych sprawców wykroczeń, jak i nie ma niezawodnych sposobów na to, by osoba doskonale zintegrowana uniknęła antyspołecznych zachowań, to istnieje obecnie zgodność co do tego, że integracja zawodowa jest podstawowym sposobem zbliżenia młodocianych sprawców wykroczeń do obszarów integracji i stabilności ekonomicznej i społecznej.

Co do przemian w systemie wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich wypada w pierwszej kolejności zaznaczyć, że obok koncepcji wymiaru sprawiedliwości „wyrównującej” (za wyrządzoną krzywdę należy zapłacić), pojawiła się – wraz z ruchem polityczno-prawnym na rzecz ofiar i odzyskiwaniem przez nie należnej im roli w procesie karnym – koncepcja „naprawcza” wymiaru sprawiedliwości. Koncepcja wymiaru sprawiedliwości „naprawczej” stanowi paradygmat podejścia do sprawiedliwości, które angażuje ofiarę, oskarżonego i społeczność w poszukiwanie rozwiązania skutków konfliktu spowodowanego czynem przestępczym, dążąc do zadośćuczynienia za straty, pojednania między stronami i wzmocnienia poczucia bezpieczeństwa całej społeczności. Wymiar sprawiedliwości „naprawczej” ma chronić interesy zarówno ofiary, społeczności, jak i oskarżonego. Rezultatem jest właściwy model wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich, gdyż zawiera on niewielki element naznaczenia społecznego, ma znaczne walory pedagogiczne i jest mniej represyjny.

W ostatnich dwóch dziesięcioleciach coraz powszechniej stosowane
są sankcje inne niż karne, takie jak praca na rzecz wspólnoty,
wyrównywanie i naprawianie szkód, mediacja z ofiarą lub ze
wspólnotą pochodzenia, kształcenie zawodowe w formie praktyk lub
specjalne kuracje od uzależnień od narkotyków i innych używek, np.
alkoholu. Ten rodzaj środków wymaga nadzoru i stałej kontroli
postępów i wyników osiąganych przez nieletniego. Obecnie ich
stosowanie upowszechnia się i bardzo często przyjmuje postać
pozbawienia wolności w systemie otwartym lub pół-otwartym, nadzoru
i stałej kontroli, wolności nadzorowanej, elektronicznej kontroli
przemieszczania się itp. lub kombinacji różnych środków. Z kolei
widoczność na forum publicznym nowych zjawisk, szczególnie w
wielkich (przestępczość zorganizowana, bandy młodocianych,
wandalizm uliczny, przemoc w sporcie, zastraszanie w szkołach,
przemoc wobec rodziców, zachowania ksenofobiczne i grupy
ekstremistyczne, powiązania nowych form przestępczości z imigracją,
uzależnienie od narkotyków itp.), spowodowała że w ostatnich latach
można zaobserwować w niektórych krajach europejskich tendencję do
zaostrzania prawa karnego wobec nieletnich, co łączy się z
podniesieniem maksymalnych stosowanych kar i z wprowadzeniem
różnych form odosobnienia w ośrodkach zamkniętych, czy nawet
pociąganie do odpowiedzialności rodziców nieletniego za pewne
popełnione przez niego wykroczenia. Z kolei w niektórych krajach
powracają koncepcje, które w latach 80 uznawano za przestarzałe,
jak odosobnienie w ośrodkach zamkniętych, udzielającym również
pomocy społecznej nieletnim pozbawionym odpowiedniej opieki. W ten
sposób znów powraca się do sytuacji, gdy nieletni podlegający
systemowi opieki społecznej wchodzą w kontakt z tymi, którzy
podlegają systemowi karnemu dla nieletnich.

W przeciwieństwie do Rady Europy, która już wielokrotnie miała
okazję wypowiedzieć się w osobnych dokumentach na temat wymiaru
sprawiedliwości wobec nieletnich w ramach instytucji unijnych
dochodziło do tego tylko w sposób poboczny, przy okazji zajmowania
się bardziej ogólnymi tematami, takimi jak na przykład zapobieganie
przestępczości.

Przestępczość młodocianych jest wspólnym problemem krajów
europejskich i wskazane by było, aby zajęły się nim instytucje
unijne. Badania Eurobarometru w 2001 r. pokazują, że jeśli chodzi o
walkę z przestępczością młodocianych, 45% obywateli europejskich
uważa, że polityka w dziedzinie zapobiegania przestępczości
nieletnich powinna być wspólną kompetencją władz krajowych i
instytucji UE. Istnieją co prawda różne normy międzynarodowe,
opracowane w ramach ONZ i Rady Europy, dotyczące przestępczości
młodocianych i wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich, jednak ich
moc wiążąca jest nikła lub żadna. Unia Europejska powinna wziąć te
normy za punkt wyjścia i dążyć do pogłębienia wymogów przyjętych na
szczeblu międzynarodowym i ulepszenia skuteczności ich stosowania
na swym obszarze.

Czynniki związane z procesem integracji europejskiej, takie jak
zniesienie granic i swobodny przepływ osób, prowadzą logicznie do
ustalenia wspólnych zasad co do wymiaru sprawiedliwości wobec
nieletnich. Młodzież może swobodnie podróżować po krajach Unii, nie
wspominając o regionach przygranicznych obejmujących tysiące
kilometrów między 25 państwami członkowskimi. Większa zgodność lub
koordynacja prawodawstwa i polityk krajowych w tej dziedzinie
mogłaby zapobiec niektórym zagrożeniom (lub je ograniczyć).

Podkreślić trzeba także skutki, jakie europejski system
odniesienia mógłby mieć na ograniczenie i powstrzymanie tendencji
wstecznych w podejściu do przestępczości młodocianych i systemu
karnego dla nieletnich pojawiających się w niektórych państwach
członkowskich UE.

W świetle powyższych uwag EKES uważa, że należy podjąć
następujące kroki w celu stworzenia wspólnotowej polityki w
dziedzinie przestępczości młodocianych i wymiaru sprawiedliwości
wobec nieletnich:

1. zapewnić aktualne i porównywalne dane statystyczne na temat stanu przestępczości młodocianych w 25 państwach członkowskich UE, które pozwoliłyby stworzyć wiarygodny obraz problemu, określić jego rozmiary oraz różne sposoby podejścia do niego, z uwzględnieniem, między innymi, ewentualnych różnic między przestępczością chłopców i dziewcząt;

2. stworzyć minimalne standardy lub wspólne wytyczne dla wszystkich państw członkowskich, które swoim zakresem powinny objąć zarówno polityki zapobiegania, sposoby postępowania przez organy policyjne i sądownicze z nieletnimi będącymi w konflikcie z prawem karnym, jak i reedukację i resocjalizację;

3. utworzyć europejskie centrum monitorowania przestępczości młodocianych, co ułatwiłoby nie tylko prowadzenie stałych badań nad tym zjawiskiem, lecz także rozpowszechnianie ich wyników oraz doradztwo i wsparcie dla właściwych organów i instytucji przy podejmowaniu przez nie decyzji;

4. zapewnić koordynację operacyjną pomiędzy wszystkimi właściwymi wydziałami i agencjami unijnymi, tak aby do zjawiska przestępczości młodocianych można było zastosować najwłaściwsze podejście multidyscyplinarne i międzyinstytucjonalne;zagwarantować udział w tym procesie wszelkich organizacji i działaczy społeczeństwa obywatelskiego bezpośrednio powiązanych z tą dziedziną, które powinny uczestniczyć w tworzeniu odpowiednich programów i strategii UE, a następnie w ich wdrażaniu;zapewnić, że wszelkie ewentualnie przyjęte polityki wspólnotowe biorą pod uwagę rolę związków zawodowych i organizacji przedsiębiorców – wraz z właściwymi im formami prowadzenia;dla realizacji takich polityk Komisja Europejska powinna zapewnić odpowiednie środki budżetowe (uruchomić linie budżetowe mające na celu wspieranie ochrony nieletnich, wsparcie dla zapobiegania przestępczości młodocianych oraz dla sposobów postępowania z nieletnimi sprawcami wykroczeń, bądź w ramach projektów lub linii już istniejących, bądź za pomocą programów specjalnie stworzonych do tych celów).

5. zapewnić, aby osoby mające zawodowo do czynienia z nieletnimi sprawcami wykroczeń - sędziowie, prokuratorzy, adwokaci, policjanci, urzędnicy, mediatorzy, pracownicy społeczni, pracownicy odpowiednich ośrodków itp. – otrzymały jak najbardziej specjalistyczne, stale aktualizowane wyszkolenie. W tym celu należałoby wdrożyć programy wspólnotowe, które miałyby wypełnić konkretne potrzeby szkoleniowe;

6. zagwarantować udział w tym procesie wszelkich organizacji i działaczy społeczeństwa obywatelskiego bezpośrednio powiązanych z tą dziedziną, które powinny uczestniczyć w tworzeniu odpowiednich programów i strategii UE, a następnie w ich wdrażaniu;

7. zapewnić, że wszelkie ewentualnie przyjęte polityki wspólnotowe biorą pod uwagę rolę związków zawodowych i organizacji przedsiębiorców – wraz z właściwymi im formami prowadzenia;

8. dla realizacji takich polityk Komisja Europejska powinna zapewnić odpowiednie środki budżetowe (uruchomić linie budżetowe mające na celu wspieranie ochrony nieletnich, wsparcie dla zapobiegania przestępczości młodocianych oraz dla sposobów postępowania z nieletnimi sprawcami wykroczeń, bądź w ramach projektów lub linii już istniejących, bądź za pomocą programów specjalnie stworzonych do tych celów).