Publicystyka - ngo.pl

Ubóstwo wśród dzieci

Zwalczanie ubóstwa wśród dzieci i poprawa warunków ich życia to poważne wyzwania dla wszystkich państw UE. Jednak zakres i natężenie tych problemów różnią się znacznie w zależności od kraju, a nawet w obrębie jednego kraju – w zależności od regionu. Statystyki UE dotyczące zarobków i warunków życiowych (EU-SILC) z 2007 r. pokazują:

• 20% dzieci w UE jest zagrożonych ubóstwem – w przypadku ogółu populacji odsetek ten wynosi 16%. Zagrożenie to zwiększyło się we wszystkich krajach z wyjątkiem Cypru, Danii, Estonii, Finlandii, Niemiec i Słowenii. Na Łotwie odsetek ten się nie zmienił. W dwóch krajach: Bułgarii i Rumunii aż 30–33% dzieci jest zagrożonych ubóstwem, w pięciu krajach: w Grecji, we Włoszech, w Polsce, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii odsetek ten wynosi 23–25%, a w kolejnych pięciu: na Cyprze, w Danii, Finlandii, Słowenii i Szwecji wynosi 10–12%.
• Dane te trzeba uzupełnić o wskaźnik względnej wartości średniej różnicy w stosunku do progu zagrożenia ubóstwem (dalej: natężenia ubóstwa), który pokazuje, „jak bardzo ubogie są dzieci żyjące w ubóstwie”, czyli jakie jest natężenie ubóstwa wśród dzieci. Natężenie ubóstwa wśród dzieci ma zakres od 13% w Finlandii i 15% we Francji do 40% w Rumunii i 44% w Bułgarii. W większości krajów wskaźnik ten wzrasta wraz z wiekiem dzieci.
• Analizując to zjawisko, trzeba także wziąć pod uwagę kolejny istotny czynnik, a mianowicie długość czasu, w którym dzieci żyły poniżej progu ubóstwa. W raporcie TARKI zauważono, że „dzieci, które w ciągu roku doświadczają ubóstwa, są w pewien sposób narażone na niedostatek i wykluczenie społeczne, jednak zagrożenie to jest znacznie poważniejsze, gdy stan życia z dochodu poniżej określonego poziomu utrzymuje się przez kilka lat”. Na podstawie danych EU‑SILC dotyczących 20 krajów autorzy raportu TARKI stwierdzili, że odsetek dzieci żyjących w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem przez wszystkie lata w okresie 2005–2007 wynosi od 4–6% (w Austrii, na Cyprze, w Finlandii, Słowenii i Szwecji) do 13–16% (we Włoszech, na Litwie, w Luksemburgu, Polsce i Portugalii).

Niedostatek materialny

Unijna definicja dzieci zagrożonych ubóstwem opiera się na liczbie dzieci wzrastających w rodzinach o niskim dochodzie. Ten aspekt, choć istotny, nie wystarcza, by ująć wszystkie elementy niezbędne do zapewnienia dziecku dobrego startu. Czynniki niekorzystne dla rozwoju dziecka to m.in. nieodpowiednie warunki mieszkaniowe czy nawet bezdomność, zdewastowane osiedla, wysoki stopień przestępczości, słaby stan zdrowia, niewłaściwe odżywianie, wysokie ryzyko wypadków i urazów, przemoc fizyczna i psychiczna, utrudniony dostęp do żłobków i przedszkoli oraz do sieci świadczeń społecznych i rodzinnych, opóźnienie edukacyjne i niski poziom nauczania, utrudniony dostęp bądź brak dostępu do placów zabaw, ośrodków sportu i rekreacji, imprez kulturalnych. Niektóre dzieci doświadczają więcej niż jednego utrudnienia. Te negatywne czynniki mogą się akumulować i wzajemnie potęgować, jeszcze bardziej pogrążając dziecko w ubóstwie i wykluczeniu społecznym oraz zwiększając ryzyko międzypokoleniowego dziedziczenia biedy i marginalizacji.

Stopa niedostatku materialnego wszystkich dzieci w UE jest taka sama jak wskaźnik zagrożenia ubóstwem i wynosi 20%. Niemniej wskaźnik niedostatku materialnego ma zdecydowanie większą rozpiętość w zależności od państwa członkowskiego – od 4–10% w Luksemburgu, trzech krajach skandynawskich oraz Holandii i Hiszpanii aż do 39–43% na Węgrzech, Litwie i w Polsce, 57% w Rumunii i 72% w Bułgarii. Odpowiada to zakresowi wskaźnika zagrożenia ubóstwem wynoszącemu 10–33%. Ta duża rozpiętość wskaźnika niedostatku materialnego odzwierciedla różnice nie tylko pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi, ale także w obrębie ich samych, jeśli chodzi o średni poziom życia.

Stopa niedostatku materialnego wśród dzieci zagrożonych ubóstwem wynosi 46% i stopień jego występowania różni się znacznie w zależności od kraju i wynosi od 18–28% w Danii, Luksemburgu, Holandii, Hiszpanii i Szwecji do 72–96% w Bułgarii, na Węgrzech, Łotwie i w Rumunii. Z kolei wśród dzieci żyjących w gospodarstwach domowych powyżej progu ubóstwa odsetek niedostatku materialnego wynosi 13%. Także w tej grupie różnice są znaczne: od 1–6% w Danii, Luksemburgu, Holandii, Hiszpanii i Szwecji do 35–62% w Bułgarii, na Węgrzech i Łotwie oraz w Rumunii.

EKES zaleca włączenie do listy wskaźników krajowej stopy zagrożenia ubóstwem progu zagrożenia ubóstwem oraz krajowej stopy niedostatku materialnego.

Dzieci najbardziej zagrożone ubóstwem

Dzieci wychowywane przez jednego rodzica oraz dzieci z rodzin wielodzietnych są najbardziej zagrożone ubóstwem w dosłownie wszystkich krajach. Statystyki UE dotyczące zarobków i warunków życiowych (EU-SILC) z 2007 r. pokazują, że 34% dzieci wychowywanych przez jednego rodzica jest zagrożonych ubóstwem. Odsetek ten zmienia się w zależności od kraju – od 17–24% w Danii, Finlandii i Szwecji do 40–45% w Estonii, Irlandii, na Litwie, w Luksemburgu, Rumunii i Wielkiej Brytanii oraz do 54% na Malcie. Jeśli chodzi o dzieci wzrastające w rodzinach wielodzietnych, czyli składających się z dwojga dorosłych i trójki bądź większej liczby dzieci, to stopa zagrożenia ubóstwem wynosi 25% dla całej UE. W Niemczech, Finlandii, Szwecji, Danii i Słowenii wynosi ona 12–15%, a we Włoszech, na Łotwie, w Portugalii i Rumunii – 41–55%. Największy odsetek zanotowano w Bułgarii – 71%.

Z przeprowadzonej w 2007 r. europejskiej ankiety w sprawie siły roboczej (LFS) wynika, że 9,4% dzieci żyje w gospodarstwach domowych bez osób pracujących. Odsetek ten różni się w zależności od kraju – od 2,2–3,9% na Cyprze, w Grecji, Luksemburgu i Słowenii do 12% w Belgii, 12,8% w Bułgarii, 13,9% na Węgrzech i 16,7% w Wielkiej Brytanii. W przypadku tych dzieci odnotowuje się bardzo wysoki – średnio 70-procentowy – poziom zagrożenia ubóstwem, przy czym jego zakres sięga od 47–49% w Danii i Finlandii do 81–90% w Bułgarii, Czechach, Estonii, na Litwie, w Portugalii, Rumunii i na Słowacji.

Wzrastanie w gospodarstwie domowym, w którym nikt nie ma płatnej pracy, zwykle w dużym stopniu determinuje zarówno bieżące, jak i przyszłe warunki życia dzieci. Z bezrobociem związana jest kwestia nie tylko potencjalnych trudności finansowych. Fakt, że nikt z dorosłych członków rodziny nie pracuje zawodowo, może także ograniczyć dziecku jego obecne i przyszłe możliwości pełnego uczestnictwa w społeczeństwie.

Sieć niezależnych ekspertów UE ds. włączenia społecznego zwróciła uwagę na szczególne grupy dzieci najbardziej zagrożonych ubóstwem. Jest to widoczne zwłaszcza w krajowych planach działania na rzecz włączenia społecznego w poszczególnych państwach członkowskich oraz w licznych transgranicznych projektach wymiany doświadczeń. Do grup tych zaliczają się: dzieci niepełnosprawne, dzieci z mniejszości etnicznych (zwłaszcza Romów), młodzież ubiegającą się o azyl i młodzi imigranci, dzieci doświadczające znęcania się, przemocy lub zaniedbania, dzieci rodziców chorych psychicznie, dzieci utrzymywane przez państwo, dzieci bezdomne oraz dzieci będące ofiarą przemocy domowej lub handlu żywym towarem, dzieci żyjące w ubogich wsiach z dala od podstawowej infrastruktury oraz dzieci z blokowisk na przedmieściach dużych metropolii. Wydaje się, że od 2007 r., kiedy UE przedstawiła tę analizę, stare państwa członkowskie coraz większą uwagę zwracają na sytuację dzieci w rodzinach imigrantów oraz dzieci z niektórych mniejszości etnicznych.

Skutki długoterminowe oraz dziedziczenie ubóstwa

Wspólne sprawozdanie w sprawie zabezpieczenia społecznego i integracji społecznej zwraca uwagę na istotny problem, a mianowicie, że wzrastanie w ubóstwie ogranicza rozwój osobisty i ma długotrwały wpływ na rozwój i warunki życia dzieci oraz na ich zdrowie i funkcjonowanie w życiu dorosłym. Ubóstwo w dzieciństwie zwiększa ryzyko ubóstwa, bezrobocia i wykluczenia społecznego w życiu dorosłym. Te długofalowe działania podkreślono w sprawozdaniu z 2007 r. i stwierdzono, że „dzieci wzrastające w ubóstwie mają mniejsze niż ich rówieśnicy szanse na osiąganie dobrych wyników w szkole, na dobre zdrowie, na brak konfliktów z wymiarem sprawiedliwości oraz – jako dorosła młodzież – na odnalezienie się na rynku pracy i ogólnie w społeczeństwie”.

Pokrewnym i często przypominanym zagadnieniem jest także stopień, w jakim ubóstwo dziedziczy się z pokolenia na pokolenie. W niektórych krajach szczególnie widoczna jest tendencja do dziedziczenia ubóstwa związanego z poziomem edukacji, co wydaje się dotyczyć krajów zarówno o wysokiej, jak i niskiej stopie ubóstwa i wykluczenia społecznego dzieci. Dane EU-SILC z 2005 r. w module poświęconym międzypokoleniowemu przekazywaniu niekorzystnych czynników wskazują, że edukacyjne możliwości w dzieciństwie wpływają na prawdopodobieństwo ubóstwa w życiu dorosłym. Prawdopodobieństwo, że dana osoba nie zdobędzie żadnego formalnego wykształcenia, jest 23 razy większe u dziecka rodziców z wykształceniem podstawowym niż u dziecka rodziców z wykształceniem wyższym.

Porównanie, monitorowanie i ocena

Szczególną uwagę należy poświęcić temu, by skrupulatne porównywanie, monitorowanie i ocena stały się zasadniczym i widocznym elementem zarówno na szczeblu krajowym, jak i unijnym.

Dlatego EKES zaleca:

• zapoczątkowanie procesu, w ramach którego Komisja i państwa członkowskie szukałyby sposobów, by unijne cele społeczne stały się na szczeblu UE bardziej widoczne, mierzalne i konkretne;
• skrupulatne i regularne monitorowanie – na podstawie uzgodnionych wskaźników UE – postępów w dążeniu do unijnych i krajowych celów oraz poprawy wyników, jak sporządzanie odnośnych raportów;
• organizowanie wzajemnych przeglądów, aby przedyskutować wyniki monitorowania z myślą o lepszym wdrażaniu polityki przez państwa członkowskie i Komisję;
• wprowadzenie znacznie bardziej rygorystycznego podejścia do monitorowania i oceny oraz skoncentrowanie się na wynikach; przeprowadzanie regularnej, krytycznej analizy postępów; uwzględnienie zasadniczych elementów:
• włączanie wspólnych wskaźników w krajowe systemy monitorowania i analiz państw członkowskich powinno się odbywać w sposób bardziej planowy, aby poprawić wzajemne przekazywanie wiedzy;
• zwiększenie możliwości w zakresie statystyki na szczeblu unijnym, krajowym i regionalnym, a zwłaszcza sporządzanie bardziej aktualnych statystyk dotyczących polityki społecznej (wraz z danymi o ubóstwie wśród dzieci i o warunkach ich życia, co pozwoli na lepsze śledzenie wpływu kryzysu finansowego i ekonomicznego w całej UE);
• zobowiązanie wszystkich państw członkowskich do podjęcia oficjalnych kroków, by włączyć organizacje społeczeństwa obywatelskiego i niezależnych ekspertów w bieżące monitorowanie i ocenę polityki na rzecz włączenia społecznego.

Ustanowienie Europejskiego programu walki z ubóstwem

Wzmocnienie społecznego wymiaru UE, a zwłaszcza realizacji unijnych celów na rok 2020, będzie w znacznym stopniu zależało od zaproponowanego w ramach strategii „Europa 2020” projektu przewodniego Europejskiego programu walki z ubóstwem (EPAP).

EPAP musi stać się wyraźnym symbolem odnowionej społecznej Europy. Program ten powinien mieć zasadnicze znaczenie, gwarantując, że wszystkie pozostałe dziedziny polityki europejskiej (czyli polityka gospodarcza, konkurencji, edukacji, migracji, zdrowia, innowacji i środowiska) będą przyczyniały się do realizacji unijnych celów społecznych, w tym celu dotyczącego ograniczenia ubóstwa.

Priorytetem będzie włączenie problematyki odpowiedniej ochrony socjalnej, także w zakresie zwalczania ubóstwa wśród dzieci, poprawy warunków ich życia i propagowania praw dziecka, we wszystkie właściwe unijne polityki i programy, w tym również w fundusze strukturalne. EPAP ma odgrywać główną rolę w zakresie monitorowania realizacji procesu oceny skutków społecznych oraz stopnia przydatności innych obszarów strategii „Europa 2020”, jeśli chodzi o ograniczanie ubóstwa. Monitorowaniu towarzyszyć będzie sporządzanie odnośnych raportów.

Należy ściślej powiązać cele w zakresie włączenia społecznego na szczeblu EU i państw członkowskich z wykorzystaniem funduszy strukturalnych. W tym kontekście wykorzystanie funduszy strukturalnych powinno stać się integralnym elementem krajowych planów działania na rzecz włączenia społecznego. Przykładem jest propozycja Komisji z 2009 r., która ma umożliwić wykorzystanie środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) na wspieranie działań w zakresie budownictwa mieszkaniowego dla zmarginalizowanych społeczności w nowych państwach członkowskich. Może to znacząco zwiększyć środki na tego typu inicjatywy.

Zalecenia EKES-u

Zaangażowanie UE w rozwiązanie problemu ubóstwa wśród dzieci i poprawy warunków ich życia

Biorąc pod uwagę ogólne cele strategii „Europa 2020”, potrzebne są spójne ramy zwalczania ubóstwa wśród dzieci i poprawy warunków ich życia oraz przyjęcie podejścia opartego na poszanowaniu praw. Należy zdefiniować konkretny cel na szczeblu UE dotyczący wyeliminowania ubóstwa wśród dzieci i poprawy warunków ich życia.

Odpowiednie zasoby

Należy wprowadzić minimalny dochód dla rodzin z dziećmi w postaci świadczeń pieniężnych uzależnionych od pozycji rodziców na rynku pracy. Można by także wszystkim dzieciom zagwarantować wsparcie finansowe w postaci kredytów podatkowych lub powszechnych świadczeń pieniężnych.

Poza tym można też zastanowić się nad powszechnymi zasiłkami na dzieci jako podstawowym sposobem zwalczania ubóstwa wśród dzieci, biorąc pod uwagę efektywność administracji, brak stygmatu społecznego i wysoką liczbę osób uprawnionych, przedstawione w analizie Komitetu Ochrony Socjalnej z 2008 r.

Ponieważ dzieci wychowujące się w rodzinach bezrobotnych są w szczególnym stopniu zagrożone ubóstwem, celem powinno być zmniejszenie poziomu ubóstwa gospodarstw domowych bez osób pracujących oraz gospodarstw ubogich pracujących, a tym samym także żyjących w nich dzieci. Aktywna polityka rynku pracy powinna wspierać zatrudnienie osób mających dzieci. Poza tym należy zapewnić dobrej jakości, lokalnie rozbudowaną infrastrukturę opieki nad dziećmi, do której każda rodzina miałaby dostęp za przystępną cenę.

Rynek pracy nastawiony na integrację musi oferować rodzicom dobre miejsca pracy. Aby rodzice mogli spędzać czas ze swymi dziećmi, konieczna jest polityka sprzyjająca godzeniu życia zawodowego z życiem rodzinnym.

W przypadku dzieci żyjących w skrajnym ubóstwie niezbędne są przemyślane inicjatywy społeczne służące zapewnieniu wszystkim równości szans oraz wzmożone wysiłki na rzecz poprawy wyników nauczania każdego dziecka. Chodzi o to, by przerwać cykl przekazywania kolejnemu pokoleniu ubóstwa i wykluczenia. Trzeba dynamiczniej wdrażać politykę na rzecz włączenia społecznego i walki z dyskryminacją, zwłaszcza w odniesieniu do imigrantów i ich dzieci oraz do mniejszości etnicznych.

Działania na etapie wczesnego dzieciństwa

EKES popiera organizację Eurochild, która zaleca rozszerzenie oferty w zakresie opieki nad dziećmi o kompleksową koncepcję świadczeń obejmujących opiekę od czasu ciąży do okresu przedszkolnego i dostępnych dla wszystkich rodzin i dzieci. EKES zaleca opracowanie wspólnych unijnych standardów jakości dla świadczeń na rzecz najmłodszych dzieci, obejmujących opiekę i edukację w pierwszych latach życia, na co wskazała także „Sieć opieki nad dziećmi” Komisji Europejskiej. Powinno się to przełożyć na przygotowanie krajowych polityk i wzorców działań z wykorzystaniem funduszy strukturalnych.

Zdrowie

EKES zaleca, by grupa robocza ds. wskaźników w zakresie zdrowia opracowała wskaźniki dotyczące dzieci, co pozwoli na monitorowanie i ocenę funkcjonowania i wpływu polityki w zakresie zdrowia publicznego.

Należy także opracować wskaźniki w zakresie zdrowia psychicznego, opisujące zarówno stany normalne, jak i zaburzenia psychiczne.

Problematykę zdrowia dzieci trzeba podjąć w zapowiedzianym na 2012 r. komunikacie Komisji na temat nierówności w zakresie zdrowia.

Warunki mieszkaniowe

Państwa członkowskie powinny realizować zobowiązania i działania w ramach planu działania na rzecz środowiska i zdrowia dzieci w Europie, które uzgodniono w marcu 2010 r. na 5. konferencji ministerialnej dotyczącej ochrony środowiska i zdrowia.

Komisja Europejska powinna uzgodnić z państwami członkowskimi wspólne ramy i wytyczne, jeśli chodzi o pomiary, monitorowanie i sprawozdania dotyczące bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii dzieci.

Komisja Europejska powinna w dalszym ciągu krzewić i finansować inicjatywy państw członkowskich i krajów kandydujących zmierzające do zastępowania niezadowalającej jakości zakładów opieki dla dzieci odpowiednimi alternatywnymi formami.

Ochrona przed przemocą, znęcaniem się i wykorzystywaniem

Komisja Europejska wraz z wszystkimi zainteresowanymi stronami powinna zbadać, na ile realne jest opracowanie wskaźnika określającego przemoc wobec dzieci, znęcanie się i wykorzystywanie, oraz zastanowić się nad kwestią identyfikowania sprawców, ochrony ofiar, wnoszenia oskarżeń i zapobiegania przemocy, zgodnie z zaleceniami Agencji Praw Podstawowych UE, zawartymi w 2009 r. w analizie na temat wskaźników.

Państwa członkowskie powinny opracować krajowe strategie na rzecz ochrony dzieci przed wszelkimi formami przemocy i jej zapobiegania. W strategiach tych należy przewidzieć konkretne cele i środki budżetowe, a także mechanizmy na szczeblu lokalnym, dzięki którym dzieci – i nie tylko dzieci – mogłyby zgłaszać przypadki przemocy.

Działania nastawione bezpośrednio na dzieci

Komisja powinna bardziej włączyć się we współpracę w ramach programu Rady Europy „Tworzenie Europy dla dzieci i z dziećmi” (Building a Europe for and with Children), którego celem jest zwiększenie aktywności dzieci w życiu społecznym.

Obecne powszechnie przyjęte wskaźniki dotyczące dochodów i niedostatku materialnego trzeba rozszerzyć o dane, które w większym stopniu będą uwzględniały położenie dzieci. Wskaźniki te powinny odzwierciedlać różne etapy rozwoju dziecka w każdym istotnym wymiarze i w każdym przedziale wiekowym. W analizie TARKI i Applica zaproponowano następujące przedziały wiekowe: 0–5 lat, 6–11 lat, 12–17 lat, oraz następujące istotne czynniki: dochód, sytuacja materialna, edukacja, warunki mieszkaniowe, stan zdrowia, stopień narażenia na niebezpieczeństwo i uczestnictwo w życiu społecznym.