Opinia EKES w sprawie Działalność wolontariacka: jej rola w społeczeństwie europejskim i jej oddziaływanie (grudzień 2006)

Rola, jaką wolontariat pełni w społeczeństwie, jest nie do przecenienia. Ponad 100 milionów wolontariuszy w Europie poświęca swój wolny czas, służąc na wiele różnych sposobów innym ludziom i interesowi ogółu. Działania organizacji społeczeństwa obywatelskiego, wykonywane wyłącznie lub głównie przez wolontariuszy, zyskują coraz większe uznanie przedsiębiorstw, organów państwowych i – przede wszystkim – samych obywateli.

Wartość wolontariatu wykracza jednak daleko poza świadczenie usług i zaspokajanie potrzeb społecznych. Motywacja, która leży u jej podstaw, czyli chęć, aby z własnej woli przyczyniać się dla dobra ogółu i je współtworzyć, sprzyja takim wartościom, jak ukierunkowanie na wspólne dobro i solidarność, tworząc w ten sposób przeciwwagę dla indywidualizacji i egoizmu, coraz częściej doświadczanych przez współczesne społeczeństwa. Wolontariat stanowi nierozerwalną część aktywnego obywatelstwa, które stanowi sedno demokracji zarówno w kraju, jak i na szczeblu europejskim. Obywatele biorą udział w życiu społecznym nie tylko poprzez zaangażowanie polityczne, lecz także dzięki konkretnemu rozwiązywaniu problemów społecznych. Dzięki zaangażowaniu społecznemu ich wyobrażenia o formowaniu życia społecznego nabierają konkretnych kształtów. Ta forma aktywnego obywatelstwa w naszych społeczeństwach wytwarza szczególnie silne poczucie przynależności jednostki do społeczności. Wolontariat może zatem służyć jako jeden z najlepszych przykładów wspólnego działania i zarazem istotny element, a nawet warunek aktywnego obywatelstwa.

Reklama

Ponadto wolontariat sprzyja rozwojowi osobistemu, czyli kształtowaniu świadomości społecznej z jednej strony, a rozwojowi kluczowych kompetencji i zdolności z drugiej, zwiększając w ten sposób szanse wolontariuszy na rynku pracy oraz ich aktywne zaangażowanie w życie społeczne.

Wolontariat w dużej mierze przyczynia się do wzrostu produktu krajowego. Bardzo często wkład ten pomija się w krajowych statystykach, ponieważ nie zawsze opiera się on na wymianie dóbr posiadających wartość finansową i nie ma jednolitej metodyki pomiaru jego ekonomicznego znaczenia. Przeprowadzone pomiary wskazują jednak, że gospodarcze znaczenie wolontariatu oraz jej wkład w gospodarkę są znaczne. Na przykład w Wielkiej Brytanii gospodarcze znaczenie wolontariat ocenia się na 7,9% PKB, a uczestniczy w niej 38% społeczeństwa.

Ponadto transnarodowy wolontariat na szczeblu europejskim i międzynarodowym może znacznie zwiększyć solidarność i wzajemne porozumienie wśród narodów i krzewić dialog międzykulturowy. W tym kontekście EKES z zadowoleniem przyjmuje zamiar Komisji Europejskiej, by rozbudować Wolontariat Europejski oraz zwiększyć jego rozpoznawalność i skuteczność. Wolontariat bowiem reprezentuje zapisane w art. 2 TWE i w art. 2 Traktatu o Unii uropejskiej wartości integracji europejskiej. Stanowi on ponadto ważną formę wyrazu demokracji uczestniczącej, która w europejskim traktacie konstytucyjnym została określona jako element demokratycznego życia UE. Wolontariat powinien we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej cieszyć się uznaniem odpowiednim do jego roli.

W Unii Europejskiej rola wolontariatu w zakresie społecznym, kulturalnym i ekologicznym jest coraz bardziej uznawana, a organizacje wolontariuszy mają większy udział w politycznych i innych procesach decyzyjnych, w dziedzinach takich jak kształcenie przez całe życie, zdrowie i ochrona konsumenta, rozwój, handel itd. EKES z zadowoleniem przyjmuje te inicjatywy, jest jednak zdania, że dotychczasowe postępy są zdecydowanie niewystarczające.

Pierwszego kroku na arenie międzynarodowej dokonano w 2001 r., gdy ONZ ogłosiła Międzynarodowy Rok Wolontariatu. Wydarzenie to skupiło uwagę opinii publicznej na wolontariacie na nowo zachęciło do społecznego zaangażowania i pokazało, jak politycznymi działaniami można docenić, rozwijać i wspierać wolontariat. Z inicjatywy ONZ co roku w dniu 5 grudnia obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Wolontariusza. Byłoby dobrze, gdyby UE także skierowała uwagę swoich obywateli na to istotne wydarzenie. Komitet jest bowiem zdania, że zarówno Komisja Europejska, jak i rządy narodowe zaniedbały zagadnienie wolontariatu.

Koncepcja wolontariatu i jej cechy

W praktyce oraz w badaniach naukowych spotykamy się z różnymi określeniami działalności wolontariackiej. Trudno też ująć wszystkie aspekty tej działalności w jednej definicji. Wspólne dla różnych definicji funkcjonujących w krajach Unii Europejskiej są następujące trzy niezbędne kryteria:

Do wolontariatu przystępuje się z własnej woli i inicjatywy, w żadnym razie nie może ona mieć charakteru obowiązkowego.
Wolontariat prowadzony jest nieodpłatnie, nie zaspokaja potrzeb finansowych, lecz poniesione przez wolontariuszy wydatki mogą być zwracane.
Celem wolontariatu jest angażowanie się na rzecz innych ludzi spoza własnej rodziny lub na rzecz innych grup społecznych (przy czym ważną korzyścią płynącą z wolontariat jest bez wątpienia możliwość kształtowania własnej osobowości).

Kwestią sporną jest czy taką definicją objęte są tylko regularne czynności, czy należy do tego także pomoc sąsiedzka lub rozwijające się w ostatnich latach banki czasu, czy liczyć się powinna tylko działalność wolontariacka w formie sformalizowanej i ustrukturyzowanej. Powyżej wyliczone trzy warunki podstawowe są jednak niezbędne do tego, by daną działalność uznać za formę działalności wolontariackiej, niezależnie od tego, czy jest to działalność wolontariacka na rzecz lokalnej społeczności, czy zorganizowany wolontariat.

Celem działalności wolontariackiej nie jest zastępowanie pracy odpłatnej; wręcz jest niezmiernie istotne, by zastępowanie pracy odpłatnej działalnością wolontariacką nie było możliwe. Nie jest ona także zwykłą usługą socjalną; jej zadaniem nie jest przejmowanie podstawowych zadań państwa. Specyficzna wartość dodana działalności wolontariackiej wiąże się z tworzeniem więzi społecznych, każdy z podejmujących działalność wolontariuszy rozwija poczucie przynależności do społeczeństwa, odnajduje płaszczyznę identyfikacji; udział obywateli w aktywnym formowaniu wspólnoty.

Działalność wolontariacka występuje w wielu rozmaitych formach, co sprawia, że zakwalifikowanie jej do konkretnej kategorii jest niezwykle trudne. W działalność tę angażują się najrozmaitsze grupy społeczne, w różnym stopniu w poszczególnych państwach członkowskich – udział wolontariuszy w danych dziedzinach oraz ich cechy (wiek, pochodzenie, wykształcenie itp.) różnią się znacznie w zależności od kraju.

Do rozmaitych form działalności wolontariackiej należą między innymi:

udział w życiu wspólnoty i zaangażowanie obywatelskie;
zaangażowanie w sprawy publiczne, organizacja kampanii informacyjnych, aktywna pomoc prawna i ochrona konsumentów;
dobroczynność, pomoc osobom w najbliższym otoczeniu, zwłaszcza osobom starszym i niepełnosprawnym, ewentualnie także pomoc mieszkańcom krajów rozwijających się;
bezpośrednie występowanie na rzecz dobra ogólnego, zwłaszcza w sytuacjach szczególnych, np. w czasie katastrof naturalnych itp.;
pomoc wzajemna i grupy samopomocy;
zaangażowanie w stowarzyszenia o charakterze religijnym;
obywatele, którzy piastują uznane społecznie stanowiska, którzy angażują się w życie polityczne i naukowe oraz przewodniczą lub aktywnie wspierają działalność małych stowarzyszeń czy związków sportowych.

Ponadto działalność wolontariacką można podzielić według różnych dziedzin, jak np. sport, kultura, sprawy społeczne, zdrowie, edukacja, młodzież, ochrona środowiska, ochrona przed katastrofami, polityka, ochrona konsumentów, współpraca rozwojowa itd.

Rozróżnia się rozmaite formy działań wolontariackich w zależności od następujących czynników:

Działalność wolontariacka oznacza wszelkiego rodzaju dobrowolne zaangażowanie. Działalność taka charakteryzuje się następującymi cechami: jest ona dostępna dla wszystkich, nieodpłatna, podejmowana z własnej, nieprzymuszonej woli oraz ma wartość edukacyjną (nauka nieformalna) i społeczną.

Wolontariat jest częścią działalności wolontariackiej i charakteryzuje się następującymi dodatkowymi cechami: jest ograniczona czasowo, ma jasne cele, treść, zadania, strukturę i ramy, odpowiednie wsparcie, a także podlega ochronie prawnej i socjalnej.

Służba obywatelska jest służbą ochotniczą zarządzaną przez państwo lub w imieniu państwa, np. w dziedzinie społecznej lub ochronie ludności.

Służba zastępcza jest to służba w zastępstwie obowiązkowej służby wojskowej w niektórych krajach, nie ma ona jednak dobrowolnego charakteru.

Przykład Wolontariatu Europejskiego umożliwia oddanie do dyspozycji stowarzyszeń lub organizacji pozarządowych ludzi młodych w zamian za wynagrodzenie i pokrycie kosztów (zakwaterowania, wyżywienia), obejmujące również świadczenie jak w przypadku stażów. Jest to sposób, dzięki któremu młodzież w ramach studiów wyższych (np. wymagany staż za granicą w wypadku prawie wszystkich studiów dotyczących problematyki międzynarodowej lub europejskiej) mogą pracować w takich stowarzyszeniach i organizacjach pozarządowych.

W ostatnich latach – głównie w związku z pojawieniem się nowych wartości lub trendów w społeczeństwie – nastąpiło dalsze zróżnicowanie działalności wolontariackiej pod względem formy i motywacji. Zainteresowanie i zapotrzebowanie na działalność wolontariacką wzrasta, ale w ślad za tym nie podąża rozwój bazy materialnej, zwiększenie budżetu i infrastruktury, w tyle pozostaje także poziom społecznego uznania.

Organizacje społeczeństwa obywatelskiego oraz centra wolontariackie łatwiej znajdą wolontariuszy, jeśli wezmą pod uwagę nowy kształt naszego społeczeństwa: zmiany w kulturze młodzieżowej, rozpowszechnienie internetu i możliwości dla działalności wolontariackiej w sieci, a także i to, że do młodzieży można dotrzeć inaczej niż dotychczas, np. poprzez SMS, i zaoferować jej na początek krótkoterminową pracę w charakterze wolontariusza. Trzeba też uwzględnić nowe sposoby spędzania wolnego czasu przez zainteresowanych obywateli oraz ile tego czasu mają do dyspozycji, należy też poważnie potraktować cel dotarcia do nowych grup docelowych, takich jak np. imigranci, długotrwale bezrobotni, czy coraz liczniejsi emeryci, którzy chcą się zaangażować.

Reasumując, można stwierdzić, że działalność wolontariacka jest zjawiskiem horyzontalnym, które przenika wiele różnych dziedzin życia społecznego i dotyczy istotnej części społeczeństwa.

Społeczno-gospodarcza rola wolontariatu w społeczeństwie europejskim

W międzynarodowej literaturze fachowej rola działalności wolontariackiej rozpatrywana jest zasadniczo na podstawie jej funkcji społecznej lub gospodarczej. Jej efekty często niełatwo zmierzyć – zaangażowanie społeczne, poczucie przynależności, identyfikacja ze społeczeństwem, solidarność, poczucie odpowiedzialności za społeczeństwo i wspieranie spójności społecznej to wartości, które trudno bezpośrednio wycenić.

Odpowiednim sposobem podejścia do tej kwestii, opisywanym w pracach naukowych dotyczących społeczeństwa obywatelskiego jest tzw. kapitał społeczny, do którego w znacznym stopniu przyczynia się działalność wolontariacka. Sieci społeczne, kontakty, wartości i postawy obywateli oraz wzajemne zaufanie mają istotne znaczenie dla społecznego (i gospodarczego) rozwoju regionów. Jeżeli na określonym obszarze istnieją liczne organizacje społeczeństwa obywatelskiego lub duża liczba wolontariuszy, wówczas inne wskaźniki ekonomiczne lub społeczne również ogólnie prezentują się lepiej. Działalność wolontariacka znacznie podwyższa kapitał społeczny danego społeczeństwa, ponieważ tworzy sieci i więzi społeczne.

Do stosowanych zazwyczaj ilościowych wskaźników rozwoju danego kraju (istotnych wskaźników ekonomicznych takich jak wzrost gospodarczy i równowaga finansowa) należy zatem dodać nowe i alternatywne wskaźniki, które mierzą kapitał społeczny i spójność społeczną oraz wykazują wkład działalności wolontariackiej. Należy także oszacować wartość gospodarczą tejże działalności.

W ten sposób uwzględnia się także cel zrównoważonego rozwoju zmierzającego do stworzenia globalnego systemu, w którym poza sukcesem gospodarczym wspiera się równowagę ekologiczną, solidarność i demokrację. Jest to ponadto zgodne z celami strategii lizbońskiej, która w kontekście zrównoważonego rozwoju łącznie traktuje gospodarkę, sprawy społeczne i środowisko naturalne oraz dąży do lepszego wykorzystania ich synergii. Wolontariusze we wszystkich tych trzech dziedzinach odgrywają istotną rolę. Dla przykładu można tu wymienić zwiększanie spójności społecznej, działalność na rzecz środowiska i reintegrację osób (długotrwale) bezrobotnych na rynku pracy. Wkład ten powinien być zmierzony.

Dzięki międzynarodowym badaniom naukowym i doświadczeniom można lepiej i skuteczniej wspierać działalność wolontariacką w różnych dziedzinach. Już podczas socjalizacji, kształcenia i wychowania dzieci można na przykład pracować nad uczynieniem ich w przyszłości aktywnymi członkami społeczeństwa. W procesie tym specyficzną i inspirującą rolę odgrywają organizacje realizujące programy socjalne, w których dominującą grupą są dzieci i młodzież.

Wolontariusze mogą świadomie gromadzić doświadczenia i umiejętności poszukiwane na rynku pracy, a także tworzyć sieć kontaktów. Poza działalnością w zakresie opieki społecznej i zdrowotnej, które uznaje się za tradycyjne dziedziny wolontariatu, mogą oni w ramach swej pracy społecznej pozyskiwać wiedzę i kluczowe umiejętności związane ze świadczeniem usług publicznych, komunikacją, umiejętnościami wyrażania się, kompetencjami społecznymi, zarządzaniem organizacyjnym, kształceniem zawodowym itd. Działalność wolontariacka może być istotnym elementem życiorysu i kariery zawodowej.

W odniesieniu do dziedziny wspierania aktywności w podeszłym wieku działalność wolontariacka ma dwojakie znaczenie: po pierwsze, umożliwia ona osobom starszym dalszy udział w życiu społecznym, pozwala im dzielić się doświadczeniem życiowym i daje poczucie przydatności. Przekłada się to na lepszy stan zdrowia i jakość życia. Po drugie, gdy młodzi i starsi działają wspólnie, wymieniają się doświadczeniami i wzajemnie się wspierają, działalność wolontariacka może zwiększyć porozumienie pomiędzy pokoleniami.

Dla osób dotkniętych wykluczeniem społecznym działalność wolontariacka może stanowić szansę na ponowne uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Reintegracja ta jest możliwa zarówno poprzez pracę wolontariuszy na ich rzecz, jak i poprzez ich własne społeczne zaangażowanie. Uświadomienie sobie własnych możliwości (ang. empowerment) ma dzięki działalności wolontariackiej znaczenie zwłaszcza dla grup izolowanych społecznie i dla imigrantów. Niestety przepisy prawa niektórych krajów hamują ten proces. Na przykład w niektórych państwach członkowskich imigranci nie mogą podejmować działalności wolontariusza.

Także pracodawcy i przedsiębiorstwa odgrywają rolę we wspieraniu działalności wolontariackiej. Z jednej strony ich pracownicy i specjaliści dzięki działalności wolontariackiej poza przedsiębiorstwem zdobywają kompetencje społeczne, rozwijając swą kreatywność i motywację do pracy, coraz silniej są też związani z firmą. Z drugiej strony przedsiębiorstwa także coraz lepiej zdają sobie sprawę ze spoczywającej na nich odpowiedzialności społecznej: zapewniające korzyści obu stronom partnerstwa stowarzyszeń wolontariackich, władz lokalnych i krajowych oraz przedsiębiorstw pomagają budować wspólny potencjał i razem kształtować wspólnotę.

EKES z niepokojem stwierdza, że z powodu brakującej w państwach członkowskich definicji czy podstawy prawnej „działalności wolontariackiej”, instytucje i działania wolontariuszy często nie są należycie doceniane przez opinię publiczną. Czasem dochodzi nawet do tego – na przykład wtedy, gdy polega ona na pracy na rzecz socjalizacji młodzieży i bezrobotnych lub na integracji imigrantów – że praca ta może zostać zupełnie niezauważona. Ponadto sytuacja wolontariuszy jest często niepewna, zwłaszcza ze względu na podatki, bezpieczeństwo socjalne i ubezpieczenia. Należy zdecydowanie domagać się przepisów precyzujących pozycję prawną wolontariuszy i dających każdemu obywatelowi danego kraju prawo do działalności wolontariackiej. Ponadto Komitet wzywa państwa członkowskie do eliminowania braków w prawie pracy, które stoją na przeszkodzie wykorzystaniu ochotniczych służb pomocniczych pełniących istotną pracę dla dobra publicznego, szczególnie przy katastrofach. Wciąż zbyt często pracownicy są uzależnieni od dobrej woli pracodawcy przy uzyskiwaniu urlopów specjalnych.

EKES zaleca, aby dokładnie określono relacje i zadania każdej ze stron – państwa, sektora rynkowego i organizacji wolontariuszy. Działalność wolontariacka odgrywa wprawdzie ważną rolę w naszych społeczeństwach, nie powinien jednak być gwarantem podstawowych usług socjalnych ani zastępować działań państwa. Celem działań politycznych powinno być wspieranie działalności wolontariackiej jako takiej. Nie wolno jej instytucjonalizować, ponieważ straci ona wtedy rację bytu i swoją szczególną wartość, która polega na dobrowolnym wyborze jednostki.

EKES jest zdania, że z jednej strony zadaniem państwa jest zapewnienie infrastruktury niezbędnej dla funkcjonowania działalności wolontariackiej. Działalność ta jest wprawdzie bezpłatna, lecz nie może ona funkcjonować bez nakładu środków. Poza tym doświadczenia w niektórych państwach członkowskich pokazują, że konkretna infrastruktura służąca działalności wolontariackiej znacznie zwiększa jej zasięg i jakość. Pomoc i doradztwo organizacji wolontariuszy, a także motywowanie, kształcenie, wspieranie i opieka nad wolontariuszami oraz ewentualny zwrot kosztów wiążą się z wydatkami, które jednak zwracają się z nawiązką. Państwo może przyjąć postawę aktywną, zajmując się strategicznym planowaniem, budzeniem publicznego zainteresowania działalnością wolontariacką, wspomaganiem i koordynowaniem współpracy pomiędzy sektorem rynkowym a organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Zdobycie odpowiedniej wiedzy na temat działalności wolontariackiej wymaga finansowania badań, a szczególny nacisk należy położyć na potrzebę włączenia koncepcji działalności wolontariackiej do programu kształcenia.

Z drugiej strony wszystkie zainteresowane podmioty (państwo, przedsiębiorstwa, związki zawodowe i organizacje wolontariuszy) muszą działać ręka w rękę, jeżeli działalność wolontariacka ma być wspierana i rozwijana oraz jeżeli ma się cieszyć rosnącym uznaniem społecznym. W tym przypadku dla wymiany najlepszych praktyk i połączenia sił równie niezbędna jest skutecznie działająca sieć organizacji wolontariuszy, co współpraca i dialog pomiędzy różnymi sektorami.

Zalecenia

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny wzywa Komisję do ogłoszenia Roku Wolontariusza, następnie do jak najszybszego opublikowania białej księgi na temat działalności wolontariackiej i aktywnego obywatelstwa w Europie.
Należy zachęcać rządy państw członkowskich do stworzenia krajowej polityki dotyczącej działalności wolontariackiej oraz takiej strategii, która zapewniłaby tej działalności bezpośrednie wsparcie i uznanie. W ramach krajowej polityki w tym zakresie należy także określić znaczenie infrastruktury dla działalności wolontariackiej. UE może w tej dziedzinie wyznaczyć ogólne ramy i sprzyjać intensywnej wymianie najlepszych praktyk pomiędzy państwami członkowskimi.
We wszystkich państwach członkowskich należy opracować takie ramy prawne, w których prawo do wykonywania działalności wolontariackiej byłoby niezależne od statusu prawnego lub społecznego. Należy zapewnić równe szanse każdej osobie podejmującej działalność wolontariacką, z osobami niepełnosprawnymi włącznie. W niektórych państwach członkowskich uwarunkowania prawne nadal utrudniają rozwój tej działalności i tym samym silniejsze wsparcie społeczne. Co więcej, rozwój ten hamują niekiedy przepisy prawne, na przykład zakazy lub bariery w działalności. Należy przepisy te poddać rewizji i wesprzeć działalność wolontariacką, definiując takie ramy prawne, które regulowałyby na przykład kwestie ubezpieczeń i zwrot poniesionych wydatków.
Zdaniem Komitetu nie tylko rządy, lecz także inne podmioty – parlamenty, organy regionalne i lokalne, organizacje społeczeństwa obywatelskiego – powinny uznać znaczenie działalności wolontariackiej i aktywnie ją wspierać, ponieważ w ten sposób podkreślają jej rolę i zwiększają jej prestiż.

Publicystyka - ngo.pl

Opinia EKES w sprawie Działalność wolontariacka: jej rola w społeczeństwie europejskim i jej oddziaływanie (grudzień 2006)

Tagi

Komentarze