Publicystyka - ngo.pl

Jedną z zapowiedzianych reform po wyborach 15 października 2023 r. była likwidacja prac domowych oraz odchudzenie podstaw programowych. Obie te zmiany – wedle zapowiedzi ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej – miały być realizowane z udziałem strony społecznej i powstawać w wyniku szerokich konsultacji. Tak się jednak nie stało.

W przypadku zmiany dotyczącej prac domowych konsultacje ograniczono jedynie do opiniowania przedstawionego dokumentu. Podobnie stało się w tworzeniu skrótów do podstaw programowych. Tzw. prekonsultacje ograniczono do zaledwie 6 dni i kilku spotkań on-line. Mimo bardzo krótkiego czasu, jaki przeznaczono na możliwość zgłaszania uwag, do MEN dotarło ich ok. 50 tys. Ich treść nie została do tej pory opublikowana – ani w formie indywidualnej, ani syntetycznej.

Wszystkie powyższe deficyty miały być zrekompensowane w trakcie tzw. właściwych konsultacji publicznych, które miały mieć zgoła modelowy charakter. Owszem, 24 kwietnia udostępniony został na stronach MEN projekt Rozporządzenia, ale czas na zgłaszanie do niego uwag ograniczono do najkrótszego, dopuszczalnego przez prawo terminu (21 dni), co więcej, w okresie długiego weekendu majowego i matur. Mechanizm zgłaszania uwag sprowadzony został do podania adresu mailowego, na który można je wysłać. W konsultacjach nie postawiono żadnych pytań, a na stronach MEN nie ma nawet formularza do zgłaszania uwag ani wymogu podania swojego imienia i nazwiska lub instytucji, w imieniu której formułuje się uwagi.

Nie wiadomo też, jaki będzie los zgłoszonych uwag, kiedy należy się spodziewać odpowiedzi na nie i czy przewidywane są jakieś inne formy zasięgania opinii w tej sprawie. Taki rodzaj konsultacji nie czyni zadość standardom konsultacji i z pewnością nie na to czekały różne środowiska, którym drogi jest kształt polskiej edukacji.

Podstawy programowe to trzon, na którym osadza się polska edukacja. Są one tematem, który jest istotny dla nauczycieli(ek), jak również dla uczniów i uczennic oraz rodziców. To od kształtu podstawy zależy na przykład to, ile i jakich prac domowych będzie planowane. Dyskusja o podstawach programowych to również rozmowa o wartościach, celach, zadaniach i przyszłości polskiej edukacji, przed którą stoją nowe wyzwania, w tym kryzys klimatyczny, migracja, wyzwania demografii, rozwój sztucznej inteligencji, bezpieczeństwo w sieci. To wszystko oznacza, że o kształcie polskiej szkoły musimy rozmawiać najszerzej jak się da, w sposób nieupolityczniony, wykorzystując wszelkie dostępne mechanizmy poszukiwania konsensusu społecznego – w edukacji jest on szczególnie ważny.

Powinniśmy wspólnie szukać możliwe trwałej, wykraczającej poza partyjny spór i poza horyzont pojedynczych kadencji, szerokiej umowy społecznej w sprawie edukacji. Kształtowanie polskiej oświaty nie może dokonywać się jedynie w ministerialnych gabinetach. Edukacja to dobro publiczne, a uspołecznienie jej tworzenia leży także w interesie państwa.

Dlatego zdecydowaliśmy się na organizację wysłuchania obywatelskiego w sprawie zmian w podstawie programowej. Organizujemy teraz je oddolnie, reagując na wymienione powyżej deficyty w konsultacjach, aby wnioski z tego procesu zostały jeszcze wykorzystane przez MEN w przy aktualnych, ale także zapowiedzianych już zmianach podstaw programowych.

Z olbrzymiego obszaru edukacji zdecydowaliśmy się przedmiotem wysłuchania (które realnie trwać może tylko kilka godzin), uczynić tylko jeden z przedmiotów – język polski. W tzw. prekonsultacjach w tej sprawie zgłoszono ok. 11 tys. uwag (ok. 20% wszystkich).

Przedmiot ten budzi wiele emocji i bynajmniej nie sprowadza się (nie powinien się sprowadzać) do kwestii zawartości listy lektur obowiązkowych. Sprawa ma wiele innych wymiarów. Wiele zależy od sposobu postrzegania sensu ewentualnych zmian i uznania w dyskusji racji wielu stron – urzędników(czek), metodyków(czek), nauczycieli(ek), rodziców, uczniów(nic). W czasie wysłuchania spróbujemy stworzyć przestrzeń na ich wyrażenie.

Decydując się na ograniczenie zakresu konsultacji do podstawy programowej jednego przedmiotu zdecydowanie nie twierdzimy, że inne przedmioty nie są ważne. Prawdopodobnie w innych sprawach konieczne będą także pogłębione formy konsultacji – może nawet wysłuchania. W naszym działaniu chcemy uczynić ważny precedens i pokazać, że ambitniejsze formy konsultacji są możliwe i pożyteczne.

Wysłuchanie prowadzone będzie 18 maja, a zatem kilka dni po wyznaczonym przez MEN terminie pisemnie zgłaszanych uwag. Wierzymy jednak, że to nie unieważnia procesu i nie zwalnia decydentów z potraktowania z odpowiednią powagą jego wyników.

Jako organizatorzy i organizacje wspierające Wysłuchanie mamy prawo oczekiwać tego rodzaju otwartości ze strony władzy. W szczególności od tej władzy, której umowa koalicyjna podpisana przez partię demokratycznej większości w punkcie 24 stanowi, że organizacje pozarządowe będą partnerem w procesie konsultacji przy tworzeniu rozwiązań legislacyjnych – w tym zmian w szkole. To, że niejako zmuszeni jesteśmy do oddolnej inicjatywy jest poważnym sygnałem pod adresem obecnie rządzących (podobnie jak domagaliśmy się tego od rządzących poprzednio), że proces partycypacji obywatelskiej w ważnych sprawach publicznych musi być przez nich traktowany z powagą, na jaką zasługuje i w zgodzie z ich własnymi obietnicami.

Wysłuchanie publiczne jest jedną z metod prowadzenia konsultacji publicznych dotyczących ważnych rozstrzygnięć w sferze polityk publicznych. W trakcie wysłuchania instytucje i osoby zainteresowane przedmiotem konsultacji wygłaszają swoje stanowiska względem propozycji poddawanej konsultacjom.

Najczęściej organizatorem wysłuchania jest instytucja proponująca dane rozwiązanie (np. władze wykonawcze) lub instytucja odpowiedzialna za jego uchwalenie. Zdarza się jednak, że inicjatorem takiego przedsięwzięcia są sami obywatele lub organizacje społeczne. Wtedy nazywamy je wysłuchaniem obywatelskim. Dzieje się tak w szczególności wtedy, kiedy w ważnych sprawach publicznych instytucje publiczne (w szczególności rząd, który zobowiązany jest do prowadzenie konsultacji publicznych) nie prowadzi ich w ogóle lub prowadzi w sposób niesatysfakcjonujący. Tak jest i tym razem.

Istotą wysłuchania jest dopuszczenie do wyrażenia swojej opinii wszystkich (osób i instytucji), którzy same uznają, że mają do przekazania istotne argumenty w danej sprawie.

Przymiotnik publiczne, a także obywatelskie oznacza, że mogą w tym przedsięwzięciu brać udział (jako mówcy i słuchacze) wszyscy, którzy wyrażą takie życzenie i którzy zaakceptują reguły zawarte w regulaminie wysłuchania. Wysłuchanie czyni proces konsultacji bardziej otwartym i partycypacyjnym. Wysłuchanie zapobiegać ma sytuacji, w której ważne argumenty dotyczące spraw publicznych pojawiają się jedynie w gronie decydentów lub wskazanych przez nich środowisk politycznych lub eksperckich.

Wysłuchanie – jak sama nazwa wskazuje – jest to jedna z rzadkich sytuacji, w których decydenci i decydentki świadomie przyjmują rolę słuchaczy i słuchaczek, a nie mówców. Ważne jest też to, że istotą wysłuchania nie jest bynajmniej polemika między uczestnikami, nie jest debata i nie jest budowanie konsensusu między uczestnikami i uczestniczkami. Istotą wysłuchania jest dopuszczenie do głosu możliwie licznego i zróżnicowanego środowiska uczestników. Formuła ta umożliwia zabieranie publicznie głosu nie tylko przedstawicielom instytucji, ale także osobom indywidualnym, których proponowane rozwiązania dotyczą.

Uczestnicy i uczestniczki mają ściśle określony czas wypowiedzi, a ich kolejność jest losowana. Idzie o to, aby możliwe skutecznie wyrównać szanse na przedstawienie swojego poglądu wszystkim osobom uczestniczącym. Czasem są to poglądy sprzyjające proponowanemu rozwiązaniu, czasem mu przeciwne. Czasem są one wyrażone eksperckim językiem i poparte materiałem empirycznym, a czasem są to osobiste świadectwa, bywa, że wyrażane językiem emocji. One też są ważne. Wszystkie one mają prawo się pojawić dopóki nie przekroczą zawartych w regulaminie reguł.

Uczestnicy i uczestniczki wysłuchania nie dyskutują i nie polemizują między sobą (każdy zabiera głos tylko raz), ale odnoszą się do przedmiotu wysłuchania. Mogą się radykalnie różnić w opiniach, ale nie mogą się obrażać. Naruszenie tej zasady spotka się z upomnieniem ze strony prowadzących, ale jeśli to nie odniesie skutku, ostatecznie odebraniem głosu.

Organizatorzy i prowadzący mogą mieć (i najczęściej mają) swoje opinie na temat przedmiotu wysłuchania, ale w jego trakcie muszą zachować bezstronność. Koncentrują się na prowadzeniu procesu zgodnie z jego regułami – w szczególności otwartości na różnorodność poglądów. W tym wypadku roli takiej podjęły się wspólnie Fundacja Stocznia i Centrum Nauki Kopernik. Obydwie instytucje łączy długa historia współpracy i wspólna troska o kształt edukacji w Polsce.

To ograniczenie dotyczące wyrażania własnych opinii w czasie wysłuchania nie musi obejmować instytucji wspierających wysłuchanie.

Kardynalną zasadą wysłuchania publicznego jest danie równych szans wypowiedzi zarówno zwolennikom, jak i przeciwnikom proponowanych rozwiązań. Wysłuchanie są transmitowane “na żywo”. Wszystkie zebrane w trakcie wysłuchania wypowiedzi są spisywane (transkrybowane) i przekazane parlamentarzystom, przedstawicielom rządu i udostępnione opinii publicznej. Dotyczy to w szczególności instytucji, które są gospodarzami kwestii, których wysłuchanie dotyczy. W tym wypadku jest to Ministerstwo Edukacji Narodowej.